آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

ترتیب نزول سوره های قرآن کریم بسان دیگر موضوعات علوم قرآنی، اهمیتش را از مقدار کاربریش در دانش تفسیر می‌گیرد. این دانش از نظر سبک به چند دسته تقسیم می‌شود که از مهمترین و روزآمدترین این سبک ها، سبک تفسیری تنزیلی در مقابل سبک تفسیری ترتیبی است که مفسر، سوره های قرآن را به ترتیب نزولشان تفسیر می‌کند. از این رو نخستین اقدام اساسی در تفسیر تنزیلی، تعیین ترتیب نزول سوره های قرآن است.نظر به اهمیت بنیادین این موضوع در دانش تفسیر، بخشی چشمگیر از مطالعات مستشرقان بدین موضوع متوجه شده‌است و در دو قرن اخیر، قرآن پژوهانی چون «بلاشر»، «گریم»، «بل»، «نولدکه»، «ویل» و «مویر» به کشف ترتیب نزول سوره‌های قرآن روی آورده‌اند. دستاورد این مطالعات، دست کم حدود ده نظریه ترتیب نزول برای سوره های قرآن است که امروزه در جوامع علمی مطرح می‌باشد. در بین این ده نظریه، قدیمی‌ترین، اثرگذارترین و جنجالی‌ترین نظریه از آن مستشرق آلمانی تئودور نولدکه است. مطالعه این نظریه نشان می دهد که وی در کشف ترتیب نزول سوره‌های قرآن بر پایه مبانی، نگرش‌ها و دیدگاه‌های ویژه ای که نسبت به علوم اسلامی داشته‌‌است؛ از هدف «کشف ترتیب نزول» جدا شده‌است و به «تعیین ترتیب نزول» روی آورده‌است. گویی ترتیب نزول سوره های قرآن پدیده‌ای بدیع است که هنوز اتفاق نیفتاده است.تفاوت‌ها و تناقض‌های مبنایی، روشی و موردی این نظریه با نظریه‌های شرقی در حوزه ترتیب نزول سوره های قرآن، ضرورت ارزیابی این نظریه را تأیید و تأکید می‌کند. برخی از این تفاوت‌ها و تناقض‌ها عبارتند از:-استواری نظریه بر مبنای ضعف و بطلان روایات ترتیب نزول. در حالی که کشف ترتیب نزول سوره‌ها بر مبنای «کارآمدی روایات ترتیب نزول در کشف ترتیب نزول سوره‌ها» و «توقیفی بودن ترتیب نزول سوره‌ها» استوار است که با مبنای وی ناظر به ضعف و بطلان روایات ترتیب نزول ناسازگار است. -بکارگیری نظریه از روش‌ها و راهکارهای ذوقی و سلیقه‌ای چون اسلوب، طول آیات، حجم سوره‌ها و سبک و آهنگ آیات ها. در حالی که این راهکارها نه تنها در کشف ترتیب نزول قرآن کلیت دارند که حتی گاه بصورت موردی و جزئی نیز نمی‌توان از آن‌ها در رسیدن بدین هدف استفاده کرد. بلکه این راهکارها، در جایگاه قرینه‌هایی هستند که در مواقع رفع اختلاف روایات ترتیب نزول آن هم تحت تأثیر قواعد و ضوابطی مشخص کاربری دارند. شایان گفتن است که بر پایه دستاوردهای آخرین مطالعات انجام‌شده، مهمترین راهکار و ابزار در کشف ترتیب نزول سوره های، روایات ترتیب نزول هستند و بقیه راهکارها و ابزارها تنها به عنوان شاهد و موید روایات ترتیب نزول یا جهت رفع اختلاف این روایات بکار گرفته می‌شوند. «خشت اول گر نهد معمار کج» «تا ثریا می رود دیوار کج» این نظریه بر پایه مبانی نادرست و استفاده از روش‌های اشتباه، ناقص و ضعیف در کشف ترتیب نزول سوره‌ها به خطاهای فاحشی کشانده شده‌است. به‌گونه‌ای‌که گاه سوره‌های مکی در شمار سوره‌های مدنی و سوره‌های مدنی در شمار سوره‌های مکی جای گرفته‌اند.

از ویژگی بارز احادیث شیعه انتقال مکتوب آن‏ها ‏است. از این رو یکی از روش‏های اعتبارسنجی نزد قدما، بررسی منابع حدیثی بوده است. شناخت روش‏های موجود در این نوع از اعتبارسنجی، نیازمند بررسی عملکرد قدما است. در این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به ارائه روش‏هایی در تشخیص منابع مکتوب شیخ صدوق و نوع تعامل وی با این آثار پرداخته شده است. اعتبارسنجی شیخ صدوق در حوزه مکتوبات حدیثی قابل تقسیم به سه دسته‏اند: قبول اجمالی مصدر حدیثی، طرد تمام کتاب و قبول بخشی از آثار. در این تقسیم‏بندی‏ها عواملی مانند شناسایی صحت و سقم انتساب کتاب به نویسنده، مشایخ صاحب کتاب، نوع محتوای کتاب، روش تحمل و انتقال کتاب، میزان اعتبار نسخه کتاب و شخصیت راوی کتاب دخیل بوده است. به نظر می‏رسد عوامل مؤثر بر این دسته‏بندی‏ها بر سایر قدما نیز صدق ‏کند.

یکی از موانع شناسایی هویت راویان در بررسی­های سندی، عناوین متعدد راوی در قالب کنیه، لقب و اسم و نیز اشتراک یک اسم بر مصادیق مختلف است. در همین رابطه شیخ صدوق مدعی است «معاذ بن مسلم» و «معاذ بن کثیر» هویت یکسانی دارند. در کتب رجالی، تاریخی و حدیثی برای معاذ بن مسلم، اسامی «الهرا، الفرا، بیّاع الهروی و نحوی» و برای معاذ بن کثیر نام­های «کسایی، بیّاع الاکسیة، صاحب الاکسیة و بیّاع الکرابیس» ذکر شده است. از آنجا که برای معاذ بن کثیر برخلاف معاذ بن مسلم، توثیقی در کتب رجالی متقدم وجود ندارد، اثبات اتحاد این دو راوی، موجب توثیق معاذ بن کثیر نیز می­گردد. طبق شواهد ارائه شده، عنوان مشترک معاذ بن مسلم در منابع تاریخی و روایی سبب شده است تا برخی متأخران، ویژگی طویل­العمر بودن شخصیت تاریخی را به شخصیت روایی سرایت دهند. این پژوهش نشان می‌دهد با توجه به اتحاد طبقه، شغل، محل سکونت، مقام و شأن معاذ بن مسلم و معاذ بن کثیر نزد امام صادق (ع)، صحت ادعای شیخ صدوق تأیید می­شود و در نتیجه، توثیق معاذ بن کثیر نیز به‌دست می­آید.

اعتبار به عنوان یکی از ملاک‌های مهم گزینش و نقل روایات نزد شیخ صدوق مطرح است، اما این‌که این ملاک در کلیه روایات و آثار وی، مدنظر بوده، میان عالمان حدیث محل اختلاف است. مقاله حاضر که به روش توصیفی ـ تحلیلی به سامان رسیده، به بررسی میزان اعتبار انواع روایات در آثار شیخ صدوق از نگاه وی پرداخته است. یافته‌ها نشان می‌دهد که وی ـ جدای از کتاب من لایحضره الفقیه که به اعتبار روایات آن تصریح کرده ـ در سایر آثار ملاک‌های دیگری چون مناسبت با محتوای کتاب و سبک آن نوشتار را لحاظ کرده و درجه اعتبار روایت احیاناً در اولویت بعدی وی بوده است. هم‌چنین از آن‌جا که موضوع اعتبار در روایات طبی، اعتقادی، تفسیری و اخلاقی بسان روایات فقهی حائز اهمیت نبوده ملاک اصلی انتخاب وی واقع نگردیده است. با این حال، گفتنی است شیخ صدوق در اکثر موارد، روایاتی را برگزیده که «عدم اعتبار» آن‌ها برای وی محرز نگشته و گاه که به نقل روایت غیر معتبر پرداخته به عدم اعتبار و احیاناً دلیل نقل آن تصریح کرده است.