آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

از مباحث مهم و ضروری در فرهنگ شیعه، شناخت موضع اهل بیت (ع) در معرفی قرآن و تفسیر و ذکر مصادیق ان و تاثیر انان بر فرهنگ سازی مرتبط با قرآن در جامعه است. یکی از کتاب های مهم حدیثی شیعه که به موضع گیری های اهل بیت (ع) درباره قران پرداخته، کتاب کافی اثر ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی (م 329 ق) است. کلینی در اصول، روایاتی را به کتاب فضل القرآن اختصاص داده است. در این کتاب چهارده باب و صد و بیست و چهار روایت در موضوعات مختلف، گردآوری شده است. بر این تعداد، روایاتی افزوده می شود که از چند طریق، کلینی آن ها را نقل کرده یا در کتاب الدعا، همین اصول را آورده، و یا به مناسبت های مختلف در ابواب و کتب دیگر، روایاتی در تفسیر قرآن از اهل بیت (ع) نقل کرده است. نکته مهم انکه در بررسی روایات مربوط به قرآن در این کتاب، تنها نباید به کتاب فضل القرآن بسنده کرد و روایات هم محدود به این ابواب نیست، بلکه دایره احادیث قرآنی فراتر از کتاب اصول و کتاب یاد شده است. در فروع و روضه کافی نیز روایات بسیاری وجود دارد که به گونه ای در پیوند با مسایل و موضوعات فضیلتی و تفسیری است. از سوی دیگر، کتاب کافی از نخستین آثاری است که به لحاظ تاریخى، نشان از توجه و اهتمام به مسایل یاد شده دارد و متاسفانه درباره آن، نگاهی جامع و تحلیلی انجام نیافته است. در این تحقیق، هدف آن است که جایگاه مکتب قرآن شناسی اهل بیت و منزلت قرآن در نظر انان، در پرتو این روایات که مشتمل بر جایگاه، ویژگی ها، تعلیم و اوصاف قرآن از منظر اهل بیت (ع) و سیره عملی انان نسبت به قرآن و مسایل دیگر است، تحلیل و بررسی و قدر و منزلت این روایات بر اساس واقعیات موجود و آسیب های احتمالی نمایانده شود.

این پژوهش ناظر به کاربست روش‌ نوآورانه در تفسیر قرآن‌به قرآن در سده اخیر است، که مدعیان فراوانی دارد و انتظار می‌رود به دلیل روش یکسان حداقل خروجی نه یکسان، که هماهنگ داشته‌باشند، ولی برخی مشمول تکفیر و ضلالت می‌شود و یک تفسیر در اوج ستایش قرار‌می‌گیرد. در این پژوهش با استمداد از از روش شناسی علوم انسانی، گونه‌شناسی، گونه‌های‌های روش‌ تفسیر قرآن‌به قرآن را معرفی کرده، و ضمن تحلیل و ریشه‌یابی تفاوت‌‌ها در قالب گونه‌شناسی، برای دست‌یابی به خودآگاهی دراین روش و برای مفهومینه کردن یک چارچوب نظری براساس مباحث روش و گونه‌‌های آن برای توسعه و تعمیق آن در تفسیر قرآن به‌قرآن تلاش می‌‌شود.میزان انحصار در استناد به قرآن در مسیر کشف متفاوت است و باعث تفاوت در نتیجه نیز شده‌است. این مقاله تلاش می‌کند که در قالب سه گونه: تفاسیر قرآن بسنده، تفاسیرتلفیقی قرآن‌‌به‌قرآن و قرآن‌به‌روایات، تفاسیر قرآن‌به‌قرآن و روش‌‌های موازی، به تفاوت‌ها توجه دهد. در این تیپولوژی سعی شده‌است مصادیق با ذکر مثال در تفاسیر معاصری که اذعان به محصور بودن دست‌یابی به کشف مراد الهی به قرآن دارند؛ نشان داده‌شود. دراین پژوهش، شواهد پراکنده را جستجوکرده و تلاش کردم با یک شکل‌دهی منسجم و فهم‌پذیر به گونه‌شناسی دست‌یابم. پژوهش قصد داوری ندارد؛ بلکه با گونه‌شناسی بر ظرافت استفاده از نوع روش تفسیر و چگونگی استناد به قرآن توجه خواهد‌داد.

نظریات تفسیری، معرفت بشری شامل فهم انسان از کلام الهی است. و هیچ نظریه متنی در خلا شکل نمی‌گیرد. وقایع و جریانات مبرز در جامعه اعم از سیاسی، فرهنگی، گفتمان‌هایی را در جامعه ایجاد میکند. در سده اخیر رویدادهای اجتماعی چون ورود مارکسیسم و لیبرالیسم و ناسیونالیسم و دیگر مکاتب و تشکیل نهادهای بین‌المللی و حقوق‌بشری و رخ‌دادن اصلاح‌گرایی دینی، مبارزه با استعمار در کشورهای اسلامی، و غیره، گفتمان‌هایی در جامعه ایجاد کرد که موجب تغییر نگرشهای علمی و علوم انسانی و اسلامی و به تبع آن تفسیر قرآن داشت. این گفتمان‌ها در نسبت با تفسیر سنتی چهارده قرن گذشته، به شکل تفسیر بازاندیشانه یا نواندیشانه روی‌داد و از با توجه به ادعای جاودانگی قرآن، این جاوادانگی وامدار تناسب آن با زمانه است و تفسیر و خوانش قرآن عهده‌دار این به‌روز آوری است. لذا این نوشتار تلاش می‌کند، با استمداد از مباحث اجتماعی و نگرش تحلیلی به گفتمان‌های مؤثر در سده‌های اخیر پرداخته و انعکاس این گفتمان‌ها و نظرات جدید و نوآورانه مفسران و محققان به شکل مصداق های عینی از تأثیر این گفتمان‌‌ها بسنجیم. مهم‌ترین گفتمان‌های منتخب؛ گفتمان اصلاح‌گری دینی و بازگشت به قرآن، گفتمان‌ مکاتب جدید و ایسم‌‌ها ، گفتمان علوم تجربی بود .البته گفتمان‌های موثر دیگری قطعا وجود دارد که در این نوشتار مجال پرداختن به آن نیست. هدف از این پژوهش دستیابی به خودآگاهی در تفسیرهای گفتمان محور و تلاش برای مفهومینه‌کردن گفتمان‌هاست. و سعی در ارائه چارچوبی برای بخشی از عوامل موثر در نوآوری تفسیری است.

قرآن در دوره‌های مختلف تفسیر شده و تفاسیر در هر دوره دارای نوآوری بوده اند . این نوشتار در سه بخش علوم قرآن، ادبیات، نکات تفسیری به معرفی نوآوری‌های مفسران می‌پردازد. به منظور مطالعه‌ی دقیق‌تر، مختصات این نوشتار، تفاسیرمذهب شیعه و اهل تسنن در قرن پنجم و ششم هجری قمری، با تمرکز بر تفسیر سوره‌ی مبارکه‌ی جمعه تعیین شده است. بررسی ها حاکی از آن است که مفسران این دوره در مباحث علوم قرآنی، به زمان و مکان نزول از جنبه ی تاریخی، نقد قولی و تحلیل محتوایی روایات و همچنین طرح اختلاف قرائاتی که با حذف یا افزودن حرکات، حروف و تشدید بوده، طرح قرائات شاذ، ارائه طبقه‌بندی نو، به موازات تحلیل و تعلیل ادبی پرداخته‌اند. در این دوره اغلب مفسران اهتمام فراوانی بر طرح مصادیقی نو از نکات صرف و نحوی داشته‌اند، زمخشری به نکات بلاغی نیز توجه داشته است. نکات تفسیری نو و بدیعی در این دوره، بروز و ظهور داشته است. نقدی معناشناسانه از واژگان، جامع‌نگری و ارائه طبقه-بندی نو و بررسی سیر تاریخی واژه، روش برخی از مفسران این دوره در بررسی واژه‌ها بوده و آیات نیز در زمینه‌ی واژه، موضوع و حکم صادره، مقارنه گردیده‌اند. پیوند ادبیات و عرفان و ضرب بی سابقه‌ی روایات و ظرائف عرفانی در تفسیر، نگارش تفسیر عرفانی بر کل سوره های قرآن و نگارش تفسیر چند سطحی نیز از نوآوری‌های تفاسیر عرفانی این قرون است. همچنین گرایش عقلی- اجتهادی، به پرچمداری شیخ طوسی و گرایش تاریخی از گرایشات نوین این قرون به شمار می‌آید.

مفهوم امامت از اساسی‌ترین مباحث قرآنی است که در بین همه فرق، از جمله امامیان و إباضیان مطرح می‌باشد. با این‌همه، این دو گروه در بیان مبانی و تعریف امامت و حدود اختیارات و مسئولیت‌های امام، یک سخن نیستند. نویسندگان این مقاله برآنند تا با مراجعه به منابع آنان به‌ویژه سه تفسیر مَجمَعُ البیان، المیزان و أطیبُ البیان از شیعه و سه تفسیر کتاب الله العزیز، تَیسیرُ التفسیر و جواهر التفسیر از إباضیه، نخست سیر تاریخی و نوع دریافت و قرائت هر یک از نویسندگان این تفاسیر را درباره مفهوم امامت بیان کرده و سپس شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها را دراین‌باره تحلیل نمایند و به این سؤال پاسخ دهند که: از بررسی آیات امامت و ولایت در قرآن کریم در تفاسیر امامیه و إباضیه، به چه نتایج و دست‌آوردهایی می‌رسیم؟ بررسی‌های به عمل آمده، نشان داد که إباضیان در تعریف و تبیین اصل امامت با شیعیان اختلاف دارند؛ اما در فروع موضوع، اشتراکاتی با آنان دارند. این دست‌آورد در نتیجه بررسی هفت مفهوم «أولی الأمر»، «ولایت»، «امامت»، «مودت»، «تبلیغ»، «إکمال» و «تطهیر» حاصل آمده که همگی در قرآن ذکر شده و در منابع تفسیری دو گروه مورد بررسی قرار گرفته است. این پژوهش، بر اساس روش تحلیلی و با مراجعه به منابع اصلی تفسیری دو گروه و تطبیق آن‌ها با هم سامان داده شده است.

قدرت نرم قرآن در تأثیرگذاری بر جان آدمیان، که از وجوه اعجازیِ مستقل قرآن یا زیرمجموعه اعجاز بیانی آن است، بیانگر تأثیری خارق‌العاده بر روح و جسم انسان است تا حدی که ـ بنا بر حکایات منقول‌ـ سبب گریاندن بسیار شدید، مدهوش ساختن و کشتنِ مستمعان شده است. این مقاله با روشی توصیفی ـ تحلیلی و با تأکید بر قتلی القرآنِ ثعلبی ـ‌که حکایات آن، ارتباط مستقیم با قدرت نرمِ تأثیرگذارانه قرآن داردـ این قدرت نرم قرآن را بررسی کرده است. نتیجه آنکه مؤلفه‌های «تأثیر ذاتی آیات قرآن»، «تلاوت آهنگین و خلوص نفس تالی» و «ظرفیت و قابلیت مستمع»، در این قدرت نرم نقش ایفا می‌کنند، اما مٶلفه‌های تلاوت آهنگین، خلوص نفس و ظرفیت مستمع، در حکم تقویت‌کننده عنصر اصلی ـ یعنی قرآن‌ـ هستند که بدون آن‌ها نیز تأثیر قرآن می‌تواند به قوت خود باقی باشد؛ چرا که قرآن ساختار آهنگینی دارد که با صدای حزین یا زیبا، از بُعد جلالی و جمالی بر مستمعان و تالیان خود تأثیر می‌گذارد؛ آن هم تأثیری که با قدرتِ مؤثرات مشابه آن قابل مقایسه نیست و این تأثیر نیز بیشتر در بُعد جلالی و افکندن خوف و خشیت نمود دارد و تأثیر جمالی علاوه بر آنکه خود مستقلاً عمل می‌کند، زمینه را برای تدبر در قرآن و تأثیرگذاری از بُعد جلالی نیز آماده می‌سازد.

بدعت از عناوین پرچالش و پرکاربرد بین مسلمانان است که هرگروه و مذهبی سعی در استفاده ابزاری از آن به نفع خود است. در این میان مفسرین متقدم و متأخر، نگاه‌های متنوع و چالش‌انگیزی به این موضوع داشته‌اند تا جایی که هر کدام از آنان، گروه مقابل خود را متهم به بدعت‌گذاری کرده است. سوال اصلی این تحقیق آن است که مفسرین متقدم و متأخر چه دیدگاه هایی نسبت به ماهیت و مولفه‌های بدعت داشته و علل تنوع نگاههای آنان چیست؟ بر این اساس نویسندگان در این مقاله در سدد آنند که با توجه نظرات مفسرین شیعه و اهل تسنن در باب معنای لغوی و اصطلاحی بدعت، به مولفه‌های این موضوع دست یافته و علل تنوع این مفاهیم را از مسئله‌ بدعت مورد تحلیل و بررسی قرار دهند. نتایج این پژوهش نشان دهنده آن است که مفسرین، بدعت را به مثابه مفاهیمی همچون: «امرنوظهور»، «گزاره‌ی غیردینی»، «تشریع»، «حدوث» و «مخالفت» انگاشته‌، که این تنوع دیدگاه‌های آنان، ریشه در «تقسیم‌بندیهای متناقض»؛ «فرق ننهادن مفهوم بدعت با مفاهیمی چون: اختراع، نوآوری، سنت و تشریع» و «اختلافات اعتقادی و مذهبی مفسرین» داشته و باعث شکل‌گیری و رشد اندیشه‌‌های سلفی در جامعه و فضای اتهام به بدعت‌گذاری در بین فرق و مذاهب مختلف گردیده است.

در سده‌های نخستین اسلامی- به اقرارِ کتابهایی چون «قتلی القرآن» ابواسحاق ثعلبی(م 427ق)- قرآن، چنان کشش و جذبه‌ای در مخاطبان برمی‌انگیخت و چنان در آنان اثر می‌گذاشت که مدهوششان می‌ساخت، اشک از چشمان‌شان جاری می‌کرد و در بسیاری از مواقع، اثرگذاری‌اش در حدی بود که سامعان و تالیان قرآن، جان به جان‌آفرین تسلیم می‌کردند. این مقاله با روشی توصیفی- تحلیلی و با تأکید بر کتاب قتلی‌القرآن ثعلبی- که حکایات آن ارتباط مستقیم با تاثیرگذاری‌های شگرف قرآن دارد-، این مسئله را بررسی کرده است نتیجه آنکه: سه عنصرِ «قرآن»، «تالی» و «سامع» در این مسئله نقش ایفا می‌کنند اما هر دو عنصر اخیر، بر عنصر اصلی- یعنی قرآن- استوارند. قرآن، خود ساختار آهنگین و آهنگ‌پذیری دارد که با عناصر عارضیِ «صدای حزن‌آلود»، «صدای برخاسته از خلوص نفس» و نیز « صدای آهنگین»، از بُعد جلالی و جمالی بر سامعان و تالیان خود تاثیر می‌گذارد؛ آن هم تأثیری که مراتبش با موارد مشابه قابل مقایسه نیست و این تاثیر نیز بیشتر در بُعد جلالی و خوف و خشیت‌افکنی به سامع یا تالی نمود دارد و تاثیر جمالی نیز علاوه بر آنکه خود مستقلا عمل می‌کند، زمینه را برای بُعد جلالی نیز آماده می‌سازد، به گونه‌ای که، این تاثیرگذاری را در حیطه معنایی بسیار پرقدرت جلوه می‌دهد.

ظهور منتقدان حدیث شیعه را می‌توان جریانی دانست که در دوره معاصر با شعار بازگشت به قرآن، مبارزه با خرافات و اتحاد مسلمانان و کم رنگ کردن نقش سنّت در هندسه مسائل دینی در ایران شکل گرفت. مطالعه پیش رو بر آن است ضمن معرفی جریان منتقدان حدیث شیعه در دوره معاصر ایران و تفاوت آن با قرآنیّون، طیف‌ها و گروه‌های مختلف این جریان فکری را برشمارد. سر آخر به طور مبسوط مهم‌ترین زمینه‌ها و علل پیدایش این جریان فکری که مربوط به گروه‌های دوم و سوم این جریان در این پژوهش می‌باشد را در دو قسمت زمینه‌های عام که عبارت‌اند از اصلاحات دینی در یهودیت و مسیحیت، آشنایی با تجدد و تمدن جهان غرب، آشنایی و ارتباط ایرانیان با متفکران نواندیش جهان عرب و زمینه‌های خاص که عبارت‌اند از تأثیرپذیری منتقدان حدیث شیعه از جریان وهابیت، پیدایش شخصیت‌های روشنفکر و مهجوریّت قرآن می‌باشد را بیان کند.