آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

بانو مجتده امین از جمله زنانی است که به مقامات بالای عرفانی و فقهی و فلسفی در زمان خود نائل شد و در زمره شاگردان علمای بزرگ عصر خود در آمد به نحوی که فضایل و کرامات و مقام علمی او مشهور همگان شد. این مقاله شرحی کوتاه از زندگی این شخصیت برجسته تاریخ اسلامی و فضایل او به ضمیمه فراز هایی از وصیت نامه وی است.

اصول دين، پايه‌هاي اعتقادي فروع هستند و تمام جهت‌گيري‌هاي انسان در زندگي به اصول عقايد او برمي‌گردد. بحران‌هاي موجود در جامعه امروز، بيانگر اين حقيقت است که اصول اعتقادات با جان‌ودل مردم گره نخورده است. يکي از راه‌هاي دروني کردن باورهاي اصيل دين، طرح مباحث اصول اعتقادي از منظر فطرت است. بانو مجتهده امين از علماي بزرگ معاصر، بااينکه به‌صورت مستقل، بحث فطرت و معارف فطري را مطرح نکرده است؛ اما در ضمن مطالب تفسيري، کلامي و فلسفي ايشان مي‌توان مؤيداتي مبني بر فطري بودن اصول دين يافت. بانو امين در تفسير آيۀ فطرت، فطرت را همان دين اسلام مي‌داند. از اين سخن وي مي‌توان فطري بودن تمام آموزه‌هاي کلي دين، ازجمله اصول اعتقادات را استنباط کرد. از جهت اثباتي نيز دلايلي در آثار بانو امين يافت مي‌شود که با تکيه بر فطرت اوليۀ انسان‌ها، اصول دين را اثبات کرده است. گرچه ايشان در باب اثبات وجود مبدأ، دلالت فطرت بر وجود خداوند را مسکوت گذاشته؛ اما براي اثبات توحيد، ساير اوصاف کمالي حق، معاد و نبوت، به مقتضيات فطرت استناد جسته‌اند. در نوشتار حاضر سعي شده است با روش توصيفي ـ تحليلي، به تبيين و تحليل ديدگاه بانو مجتهده امين در زمينۀ فطري بودن اصول دين پرداخته شود.

تنوع موضوعات کتب بانو امین(رحا) (1274- 1362ش) نمایانگر نقش وی در علوم اخلاق، عرفان، فلسفه، کلام و تفسیر است؛ اما غلبه نگرش قرآنی و به‌ویژه کتاب تفسیر ایشان، موجب تمرکز مقاله حاضر بر نقش بانو امین در دانش و روش تفسیر شده است. این نوشتار با بررسی درون‌متنی تفسیر مخزن العرفان و نگاهی برون‌متنی (با هدف بررسی میزان تأثیر آن در آثار دیگر) به تحلیل نقش بانو امیندر تحولات دانش و روش تفسیری می‌پردازد. بر اساس یافته‌های تحقیق، تفسیر مخزن العرفان، گرچه در ابتدا و با توجه به عنوان آن، رویکرد عرفانی را برمی‌تابد، اما با دقت در محتوای آن می‌توان ضمن مشاهده روش دِرایی (اجتهادی)، عرفانی و روایی، شاهد رویکرد کلامی، اجتماعی و تربیتی بانو به تفسیر بود. روش تفسیری این بانوی مجتهده، آمیزه‌ای از روش‌های قرآن به قرآن، عقلی، نقلی و شهودی است. تعیین نقش زمینه‌ساز بانو در گسترش دانش تفسیر در جامعه زنان، تأثیرگذاری وی در اتخاذ روش‌های تفسیری در تفاسیر پسین و قابلیت تبدیل روش ترکیبی در تفسیر توسط ایشان به یک مکتب و یا مدرسه جدید تفسیری، از دیگر دستاوردهای مقاله است. عنوان «مکتب ترکیبی تفسیر» پیشنهاد نگارنده برای این روش تفسیری است. بسامد کتاب تفسیر مخزن العرفان در آثار بعدی و نگارش مقالات متعدد با محوریت این تفسیر، بیانگر نقش قابل توجه بانو در دانش و روش تفسیر است.

سیده نصرت‌بیگم امین یکی از اندیشمندان زن معاصر است که تاکنون زندگی، شخصیت، فعالیت‌ها و آثار او از جنبه‌های مختلف بررسی و ارزیابی شده است. با توجه به غلبه نگاه فقهی در جامعه مذهبی ایران، وجه فقهی این شخصیت علمی، که آثارش در زمینه‌های مختلفی همچون تفسیر قرآن، اخلاق، حدیث، عرفان و فقه است، برجسته شده و اساساً از او با عنوان مجتهده یاد می‌شود که خود نمایانگر غلبه چنین رویکردی در پرداختن به آثار او و معرفی خدمات این بانوی بزرگ است. در این مقاله می‌کوشیم شخصیت علمی بانو و ابعاد مختلف آن را در آیینه آثارش بشناسیم و نشان دهیم برخلاف تصور رایج در این زمینه، بانو بیشتر به قرآن‌پژوهی، حدیث‌پژوهی، اخلاق و عرفان اشتغال و تعلق خاطر داشته، نه فقه به معنای محدود آن. گرچه وی در علم فقه توفیقاتی داشت که بسیاری از هم‌عصران او نداشتند، اما شاید بتوان او را از جهت محتوای آثار و دغدغه‌ها، بدون داوری در باب طراز علمی و عمق مباحث، بیشتر شبیه علامه طباطبایی دانست؛ حال آنکه علامه در جامعه مذهبی ما به قرآن‌پژوهی، علم تفسیر، فلسفه و عرفان اشتهار یافته و بانو به فقه و اجتهاد. به نظر می‌رسد این مسئله عوامل جامعه‌شناختی خاصی دارد که به اختصار به آنها اشاره خواهیم کرد.

از مسائل قابل توجهی که هم در قرآن بیان شده است و هم اهل عرفان به آن پرداخته­اند اسماء الله است. حکیم نصرت امین اصفهانی؛ مفسر و مجتهدۀ معاصر؛ در کتاب وزین سیر و سلوک خود و نیز در تفسیر گرانسنگ مخزن العرفان، صفحاتی چند را اختصاص به اسماء، حسنای الهی و صفات علیای حق تعالی داده که در این مقاله به بررسی آن پرداخته شده است. در قرآن کریم به خواندن اسماء الهی توصیه شده و ارباب ذکر و اصحـاب توحید، خداوند سبحـان را به اسمـاء و صفـاتش می­خوانند و به این طریق در مراحـل سلوک گام برمی­دارند. تردیدی نیست که ذکر خداوند به وسیلۀ اسماء و صفات، یک فضیلت است و می‌تواند موجب قرب انسان به خداوند گردد. در قرآن مجید چهار آیه وجود دارد که از اسماء حسنای الهی یاد شده و آیاتی است که فقط از اسماء سخن گفته شده است. در این مقاله که به روش تحلیل محتواست به طور اسنادی ابتدا به این اسماء متعالی از کتاب بانو امین پرداخته شده و سپس نظرات بعضی از عرفا و فلاسفه و مفسران در این رابطه بیان می­شود و در این رابطه سه سؤال مهم: مقصود از احصاء اسماء در حدیث پیامبر اکرم(ص) چیست؟ چگونه احصاء اسماء باعث دخول در بهشت می­شود؟ به چه طریق می­توان متخلق به اخلاق الله گردید؟ مورد پژوهش قرار گرفته است.

از دیرباز خودشناسی، مورد توصیه پیامبران الهی، اندیشمندان و متفکران مکاتب مختلف بوده است؛ زیرا بدون شناختِ خود، برنامه‌ریزی برای رشد، تکامل و خودسازی، امکان‌پذیر نیست. پژوهه پیش رو، با روش توصیفی تحلیلی، را برای یافتن مولفه‌های قرآنی خودشناسی و کاربست آن در تدوین مسیر رشد و تکامل، تفسیر عرفانی مخزن العرفان بانو امین را مورد کنکاش و بازخوانی قرار داده است. یافته‌های این پژوهش، نشانگر آن است که بر اساس نگرش بانو امین، هفت مولفه خودشناسی قرآنی، ادراک و توجه به؛1.جامعیت انسان نسبت به همه عوالم 2.فقرِ وجودی به مبدأ 3. دَمشِ روح الهی 4.تعلیم‌یافتگی همه اسماء 5.احساس کرامت 6. قدرت انتخاب و توانِ اختیار 7. استعدادی بودن کمالات انسان، راه معرفت‌شناسی خداوند را برای انسان، می‌گشاید و در نتیجه کاربست آنها در هفت آموزه؛ 1.سکونت در مقام ذکر و شکر حق، 2. مرآتی نگریستن کمالات خود 3. اتصال به حضرت حق و مقام قرب 4. حفظ مقام خلافت 5. احساس کرامت و فعال‌سازی خِرد 6. انتخاب احسن 7.اطاعت و پیروی کامل از دین الهی، خودسازی، رشد و تکامل انسان را میسر می‌سازد.

خوانش زنانهی قرآن یکی ازخوانش‌های گوناگونی است که امروزه از قرآن صورت می‌گیرد. گروهی به انگیزه دفاع از حقوق نقض شده‌ی زنان، به استناد اینکه اغلب تفاسیر توسط مردان انجام شده، رویکرد تفاسیر قرآن را مردسالارانه دانسته و بازخوانی آیات پرداخته و موجب دگراندیشی در تشریعات شده‌اند. هدف این نوشتار که به روش تطبیقی تحلیلی و مبتنی بر منابع اسنادی انجام شده، مشخص نمودن اثر جنسیّت در برداشت مفسر از آیات است، بدین منظور دیدگاه دو مفسر معاصر زن (بانو امین و خانم ودود) در آیات چالشی که اندیشه سود مردان و زیان زنان را به ذهن متبادر می‌نماید جمع و با نظر مفسرین مرد مقایسه شده است . از آنجا که معیار قطعی و مستقیمی برای سنجش تاثیر جنسیّت در فهم افراد وجود ندارد، برداشت‌های مفسرین منتخب نسبت به یکدیگر و سایر مفسرین مرد مقایسه شده‌ است. وجود تفاوت‌ در برداشت آنان به رغم همجنس بودنشان و اینکه در موارد اشتراک و افتراق نظراتشان، همواره مفسرین مردی وجود دارند که با آنان هم عقیده هستند، نشان می‌دهد جنسیّت؛ به تنهایی عاملی در داشتن نگرشی خاص در هریک از مفسرین زن یا مرد نیست(با اذعان به آنکه دلیل قانع کننده‌ای برای انکار آن وجود ندارد).

فرهنگ و حکمت اسلامی، اعمال انسان را همانند ذات او جاودانه و منشأ سعادت یا شقاوت اخروی می‌داند. بنابراین، اعمال اخلاقی، یعنی اعمال منطبق با معیارهای اخلاق دینی (اسلامی) منشأ سعادت اخروی انسان خواهند بود. بانو امین اصفهانی، مشهور به بانوی مجتهده ایرانی، پیرو تبیین دو مفهوم جاودانگی و اتحاد اعمال با ذات انسان، به این نتیجه رهنمون گشته است که معیار عمل اخلاقی، سعادت اُخروی انسان است؛ سعادتی که جاودانگی ویژگی ذاتی آن است. طبق بیان قرآن کریم، اتحاد عمل اخلاقی و ذات انسان، در حیات دنیوی حقیقتی در پرده بطون است که در حیات اُخروی به ظهور خواهد رسید. اگر انسان به جاودانگی ذات خود و به تبع آن اعمال خویش عقیده یابد، همه اعمال خود را بر اساس آن معیار، یعنی جاودانگی سامان بخشیده و منطبق بر معیارهای دینی عمل خواهد کرد. این پژوهش، با توجه به تکیه دیدگاه‌های بانو امین بر فرهنگ قرآن و حکمت اسلامی، به شیوه تبیینی و تحلیلی، رابطه جاودانگی انسان با عمل اخلاقی را سنجیده و به این نتیجه رسیده است که بانو امین اصفهانی، جاودانگی انسان و اعمال او را، معیار عمل اخلاقی می‌داند. این معیار، منطبق بر معارف قرآن و سنت بوده و نسبت به دیگر معیارها، برتری دارد.