آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

بعد از حاشيه قديم دواني، صدرالدين محمد دشتكي شيرازي حاشيه اي بر حاشيه او نگاشت و اعتراضاتي بر او وارد ساخت و آن را به سلطان بايزيد عثماني و مولي ابن المؤيد تقديم نمود. اين حاشيه به حاشيه قديم صدر شهرت دارد. كلا پنج حاشيه ميان دواني و صدرالدين دشتكي تاليف شده كه سه حاشيه آن از دواني است به نام حاشيه قديم و حاشيه جديد و حاشيه اجد، و دو حاشيه از صدر دشتكي كه به حاشيه قديم و جديد شهرت دارد و اين مجموعه را طبقات جلاليه و صدريه نامند. البته فرزند صدرالدين، غياث الدين منصور پاسخي در رد حاشيه اي اجد دواني نگاشت. اين حاشيه اولين حاشيه صدرالدين محمد و حاشيه قديم اوست. بر اين رساله جز دواني كه ردي بر آن نوشت به نام حاشيه جديد، فرزندش غياث الدين منصور نيز در تصحيح نظر پدرش در اين رساله پيرامون نفس و هيولي بر آن حاشيه اي نگاشت كه به نامهاي « النفس و الهيولي يا النفس و الصورة و ...» خوانده شده.«درايتي» آغاز كتاب: صدر كلام ارباب التجريد و ختم مقال اصحاب التوحيد حمد فرد تفرد بالابتداء و الانتهاء ...قوله هو العلم باحوال بالمبدأ و المعاد. اراد بالمبدأ كا ما يوجد اوله و يقابله منتهاه و آخره كما ان الاول بهذا المعني منحصر في الباري تعالي... انجام كتاب: و يلزم ان يكون السهمان...فيه نظر اذ غاية ما لزم ان يكون موقع السهمين في احد المرتبتين و احدا...و ذلك لان اتحاد الموضعين و تعددهما ليسا بالقياس الي شيي واحد و كذا الحال اذا كان المراد باتحاد السهمين اتصالهما اذ لا محذر في ان يتصل السهمان علي مرئي و ينفصلا علي مرآي آخر ]فهرست آستان قدس 1/96 ؛ وزيري 2/763؛ كتابخانه مجلس شورا 5/122-123و 5/493 و 7/93 و 10/1135؛ ذريعه 6/117؛ كشف الظنون : تجريد ؛ فهرست دانشگاه 3/232-234و ج 2313و 6/2191و 3/223 ؛ احوال و آثار خواجه نصير از مدرس رضوي 243؛ هدية العارفين 2/201؛ مجالس المؤمنين 100 ؛ فهرست آستان قدس 4/76و ج 1 ش 102 ؛ كتابخانه فاضليه ش 12و 8، فهرست مجلس ج 5-122، كشف الظنون : تجريد، الذريعة ج-117 . دانشگاه تهران 6/2191 و 15/4067 و 16/373 ؛ فهرست مروي 112 ؛ مدرسه فيضيه 1/84 ؛ فهرست آستان قدس 4/76 ؛ گلپايگاني 3/1448 ؛ مرعشي 37/71[ شرح و حواشي: حاشية حاشية شرح التجريد (-) حاشية الجديدة علي شرح التجريد الجديد = تجريدات الغواشي دشتكي شيرازي، مير صدرالدين محمد (828-903) حاشية الجديدة علي شرح التجريد الجديد دواني، محمد بن اسعد (830-908) حاشية الأجد علي شرح تجريد الاعتقاد دواني، محمد بن اسعد (830-908) تجريدات الغواشي و تشييدات الحواشي = حاشية الحاشية الدوانية الاخيرة دشتكي شيرازي، منصور بن صدرالدين محمد (-948) تعليقات علي الشرح الجديد للتجريد = النفس و الهيولي دشتكي شيرازي، منصور بن صدرالدين محمد (-948)

اين حاشيه دوم صدرالدين محمد بن ابراهيم حسيني دشتكي شيرازي است بر شرح جديد تجريد و محشي در مقدمه اين حاشيه ضمن اعتراض به جلال الدين دواني مي گويد از اين جهت به نوشتن اين حاشيه پرداخته است كه بعضي از طلاب مفتون بزرگي مقام نويسنده (جلال الدين دواني) مي شوند و به تجزيه و تحليل نوشته هايش نمي پردازند و در مقصد جواهر اين كتاب افادات فرزندش غياث الدين منصور را نيز مي آورد و كتاب را به نام سلطان بايزيد عثماني مصدر كرده است . «اردلان» شارح از دواني باعنوان«المتعرض» ياد مي كند و ازحواشي قبلي خود برشرح تجريد نيز ياد مي كند. بين ملاجلال دواني و سيد صدر دشتكي پنج حاشيه بر شرح تجريد قوشچي رد و بدل شده است . بدين ترتيب: 1-حاشيه دواني بر شرح تجريد موسوم به حاشيه قديم 2- حاشيه سيد صدر در رد حاشيه قديم دواني 3- پاسخ دواني از حاشيه سيد صدر، موسوم به حاشيه جديد 4- پاسخ صدر دشتكي از حاشيه جديد دواني، كه تجريدات غواشي ناميده است 5- پاسخ دواني از تجريدات غواشي كه به حاشيه اجد معروف است 6- صدرالدين دشتكي فرصت پاسخگويي از حاشيه اجد دواني را نيافت و وفات نمود. پس از وي فرزندش غياث الدين منصور دشتكي حاشيه اي در رد اعتراضات دواني بر پدرش، نگاشت. حاشيه حاضر، حاشيه دوم دشتكي است كه تجريدات غواشي نام دارد و دشتكي در آن از حاشيه ديگر خود ياد مي كند.« صدرائي/ حافظيان» ملا جلال دواني حاشيه جديد (=دوم) خود را بر شرح تجريد در پاسخ باعتراضات صدر دشتكي بر حاشيه قديم نگاشت، و صدر دشتكي به منظور پاسخ گفتن به پاسخ هاي دواني در حاشيه جديد، حاشيه اي ديگر بر شرح تجريد نگاشت و آن همين كتاب است. در فهرست آستان قدس (1/35) و ذريعه 60/117 اين كتاب به اشتباه تأليف صدرالدين دشتكي فرزند «منصور» دانسته شده و گويا اشتباه مؤلف ذريعه نيز ناشي از اشتباه فهرست مزبور است . صدرالدين در ديباچه اين حاشيه گويد : قد كنت اولا علي الشرح الجديد للتجريد ما سنح لي في اثناء المطالعه و او ان المباحثة و المناظرة . ثم لاح لي انه قد يقع ببعض اجلة الناس فيه اشتباه و التباس يحرف الكلم عن مواضعها ... و ان بعضا من ضعفاء الطلبه عن صوب الاستقامة تحول فنظر الي من يقول لجلالة شانه و لا ينظر الي ما يقول ... و بلغني ما كتب بعض من عظماء فضلاء الطلاب ... فحداني ذلك الي ان اكتب ثانياً حاشية محققة لما في الشرح و حواشيه بما لا مزيد عليه [نقل قسمتي از ديباچه از آن نظر است كه در برخي از فهرست ها اين حاشيه به اشتباه از صدرالمتالهين دانسته شده و در برخي ديگر با حاشيه نخست صدر اشتباه شده] . صدر دشتكي در دنبال سخنان بالا در ديباچه گويد كه : تدقيقات فرزند خود منصور را بخصوص در مبحث جواهر در اين حاشيه گنجانيده ام . دشتكي در همين حاشيه است كه مدعي اطباق اهل سنت بر افضليت ابوبكر شده (ص 3 نسخه مجلس). «عبدالحسين حائري» اين حاشيه تا پايان مقصد دوم است و گويند آنرا به سلطان بايزيد هديه كرده [حاجي خليفه نوشته است كه صدر دشتكي حاشيه اول خود را به سلطان بايزيد خان و مولي ابن المؤيد هديه ساخته] . وي در ديباچه گفته است كه «برخي از مطالب اين كتاب را از كتب قوم بخصوص شفا گرفته و بيشتر نام مآخذ را آورده و برخي از مطالب از ابتكارات خود او است» . «عبدالحسين حائري» اين حاشيه به حاشيه جديد شهرت دارد. آغاز كتاب: صدر کلام ارباب التجريد و ختم مقال اصحاب التوحيد حمد احد منه الابتداء و اليه الانتهاء و مشارکة الامثال و الاکفاء ثم الصلوة .. قوله اي علي آله و اصحابه الذين موصوفون بزيادة الكرم قال الشارح فيما كتب علي الحاشية قيل لم يرد به معينا بل ما يتناول متعددا ... و فيه نظر لان افعل التفضيل اذا اضيف فله معنيان... انجام كتاب: قوله و عند الآخرين، في نسبة هذا الكلام ايماء الي ضعفه فان الاختلاف الاعتبار بالجنس عند اختلافف الجهة غير بين و لا مبين و كذا قوله الاشياء المذكورة من الاعتبار غير بين و لا مبين ] وزيري 2/763؛ كتابخانه مجلس شورا 5/122-123و 5/493 و 7/93 و 10/1135؛ ذريعه 6/117؛ كشف الظنون : تجريد ؛ فهرست دانشگاه 3/232-234و ج 2313و 6/2191و 3/223 ؛ احوال و آثار خواجه نصير از مدرس رضوي 243؛ هدية العارفين 2/201؛ مجالس المؤمنين 100 ؛ فهرست آستان قدس 4/76و ج 1 ش 102 و 1/96 ؛ كتابخانه فاضليه ش 12و 8، فهرست مجلس ج 5-122، كشف الظنون : تجريد، الذريعة ج-117 . دانشگاه تهران 6/2191 و 15/4067 و 16/373 ؛ فهرست مروي 112 ؛ مدرسه فيضيه 1/84 ؛ گلپايگاني 3/1448 ؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص 196[ شرح و حواشي: حاشية حاشية شرح التجريد (-) حاشية الأجد علي شرح تجريد الاعتقاد دواني، محمد بن اسعد (830-908) تجريدات الغواشي و تشييدات الحواشي = حاشية الحاشية الدوانية الاخيرة دشتكي شيرازي، منصور بن صدرالدين محمد (-948)

صدرالدین دشتکی، مبدع نظریۀ ترکیب اتحادی، معتقد است که هر ترکیب حقیقی اتحادی است. در این مقاله نخست بر پایة حاشیة قدیم و حاشیۀ جدید وی بر شرح تجرید قوشچی، دیدگاه او را دربارة چیستی و ویژگی‌های ترکیب اتحادی تقریر کرده‌ایم. او معتقد است در ترکیب اتحادی اجزای مرکب وجود بالفعلی ندارند و کثرت آنها تنها تحلیلی عقلی است. در گام بعد دو استدلال وی را به سود اتحادی بودن برخی ترکیب‌ها صورت‌بندی کرده‌ایم. در استدلال نخست، وی از حقیقی بودن ترکیب در موالید ثلاث و بالقوه بودن اجزای آنها اتحادی بودن را نتیجه گرفته است. استدلال دوم مبتنی بر صحت حمل میان اجزا و مرکب است. سپس سه اشکال بر این نظریه و پاسخ دشتکی بدان‌ها را بیان کرده‌ایم. در ضمن پاسخ به اشکال‌ها، دشتکی علیت صورت برای ماده را علیت تحلیلی و اجزای مرکب اتحادی را غیرمستقل‌الوجود معرفی می‌کند. در بخش پایانی، عباراتی از بهمنیار را، که دشتکی بدان استشهاد کرده و می‌تواند از پیشینه‌های نظریۀ ترکیب اتحادی باشد، بررسیده‌ایم.

دشتکی در ارائه نظریه حمل خود، از دو نظریه بدیل یاد می‌کند؛ «ثبوت امر لامر» و «تغایر مفهومی موضوع و محمول و اتحاد در ذات». دشتکی با نقد این دو دیدگاه، «تغایر اعتباری و اتحاد در وجود» را به عنوان نظریه حمل استاندارد معرفی می‌نماید. تحلیل ویژه دشتکی از مشتقات نقش مهمی در این نظریه دارد. انکار نسبت از دیگر عناصر تشکیل دهنده نظریه دشتکی است و با کمک آن می‌تواند حمل را به هوهویت و عینیت موضوع و محمول تحلیل کند. دشتکی در می‌یابد که هر یک از بساطت یا ترکب مشتق با نظریه حملی که او به دنبال آن می‌باشد، در تنافی اند و لذا تحلیل ویژه ای از مشتقات عرضه می کند. تحلیل او از مشتقات، راه را برای تفکیک دوگانه «ثبوت مبدا برای موضوع» و «اتحاد محمول و موضوع» هموار می‌سازد و او را در تحلیل قاعده فرعیه و جهت در عقدالوضع یاری می‌‌کند. همه این عناصر به یاری دشتکی می‌آیند تا بتواند قضایای لابتیه، هلیه بسیطه و معدوله را تحلیل کند و نظریه حمل منتخب خود را در مورد آن ها به کار گیرد.

پیش از ملاصدرا معقولات به اولی و ثانوی تقسیم می‌شد. هرچند در سخنان فارابی و ابن‌سینا به تمایز میان معقولات ثانی منطقی و فلسفی توجه شده بود، ولی اصطلاح «معقول ثانی فلسفی» جعل نشده بود. ملاصدرا علاوه بر جعل این اصطلاح، این بحث را توسعه داد و آن را تکامل بخشید. صدرالدین محمد دشتکی که از بزرگان مکتب فلسفی شیراز است، نظر منحصربه‌فردی در این بحث اختیار کرده است. این نوشتار برای اولین‌بار، به‌صورت تفصیلی دیدگاه ایشان درخصوص معقولات ثانیه را با تکیه بر نسخ خطی حاشیه‌ی قدیم وی بر شرح تجرید قوشچی بررسی کرده است. معناشناسی معقولات ثانیه، انقسام معقولات به اشتقاقی و غیراشتقاقی، اتحاد خارجی قسمی از معقولات با موضوعات خود، نحوه‌ی عروض و اتصاف خارجی و ذهنی، ازجمله‌ی این بررسی‌هاست. علاوه بر این، گزارشی که ملاصدرا از دیدگاه دشتکی ارائه کرده است، با استناد به سخنان خود دشتکی تأیید شده است. شاخصه‌ی اصلی تفکر ایشان در این بحث آن است که مصادیق مفاهیم فلسفی را به مفاهیم مشتق و غیرمشتق تقسیم کرده و قائل به خارجیت معقولاتی اشتقاقی چون موجود و ممکن، به‌نحو اتحاد با موضوعاتشان شده است، درحالی‌که معقولاتی غیراشتقاقی چون وجود و امکان را اعتباری قلمداد کرده است.

فاصله میان خواجه نصیرالدین طوسی تا ملاصدرا را میتوان دوره «فترت» در تاریخ فلسفة اسلامی نامید. در این دوره هرچند تفکر فلسفی هرگز متوقف نشد لیکن کار جدیدی نیز در فلسفه صورت نگرفت و مباحث فلسفی تحت الشعاع عرفان نظری و کلام قرار داشت و فیلسوفان این دوره بیشتر حاشیه نویس بودند تا مؤلف و مصنف. ظهور مکتب شیراز نقطة امیدی بود تا بذر آن در مکتب اصفهان به شکوفایی و ثمر نشیند و چنین نیز شد. شناخت مکتب اصفهان و بخصوص «حکمت صدرایی» بدون شناخت مکتب شیراز امکانپذیر نیست. صدرالدین دشتکی از جمله فیلسوفان و متکلمان دورة فترت و تربیت شدة مکتب شیراز است که در شکلگیری شخصیت ملاصدرا نقش اساسی داشته است. شناخت دشتکی و معاصرانش به ما کمک میکند تا هم سیر تاریخی اندیشه های فلسفی در جهان اسلام و هم اثرپذیری ملاصدرا و پیروانش را بهتر بشناسیم. دشتکی فیلسوف و متکلمی خلّاق، مبدع، مبتکر، پرتلاش و خستگیناپذیر بود؛ گفتگوهای وی با معاصر نامدارش- جلال الدین دوانی- و نیز حواشی متعددی که بر کتاب تجرید الاعتقاد علامه محقق طوسی نوشته است، گواه بر این ادعاست. علاوه بر این، او فیلسوف و متکلمی نقّاد بود و در مسائل عمده فلسفی-کلامی آراء و اندیشه های متفکران پیش از خود را مورد نقد قرار داده است و از طریق همین روش نقادی مسائل جدیدی را وارد حوزه فلسفه اسلامی کرده است، از جمله: 1)اتحاد صورت با هیولی؛ 2)اتحاد نفس و بدن؛ 3)عدم بقای عناصر در مرکبات؛ 4) در مرکبات، اجزاء بصورت بالقوه اند؛ 5)اتحاد نفس با بدن در خارج، منافی و متضّاد با تجرّد آن نمیباشد. میتوان گفت ملاصدرا در طرح مسائل اصلی و زیر بنایی فلسفه خود از قبیل: اصالت وجود، حرکت جوهری، نظریه تشکیک و اتحاد نفس با قوای خود، متـأثر از آراء و اندیشه های صدرالدین دشتکی بوده است.در این مقاله تلاش شده تا برخی از اندیشه های فلسفی دشتکی که در آثار حکمای پس از وی مورد بحث و مناقشه قرار گرفته، مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد و میزان تأثیر وی بر اندیشه های فیلسوفان بعدی معلوم گردد.