آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع این مقاله بررسی تفاوت نحوه علم به صور عقلی با صور حسی و خیالی نزد ابن‌سیناست. طبق آنچه مشهور است، علم به صور علمی نزد ابن‌سینا علمی حضوری و بلا­واسطه است. هدف از این مقاله، تمایز قایل شدن میان علم به صور معقول با علم به صور حسی و خیالی است. از متون ابن‌سینا چنین برداشت می‌شود که میان علم به صور معقول با علم به صور حسی و خیالی تفاوت وجود دارد. علم به صور معقول، علمی بی‌واسطه و حضوری است؛ در حالی که علم به صور حسی و خیالی، علمی باواسطه و حصولی است. چنین تمایزی به مبانی ابن‌سینا در هستی‌شناسی و علم‏النفس باز می‌گردد. ابن‌سینا با باور به اینکه اولاً صور معقول اموری مجردند و درنتیجه امکان علم بی‌واسطه به آنها وجود دارد و ثانیاً حقیقت و واقعیت اشیا را وجود و حیثیت وجودی آنها تشکیل می‌دهد، توانست علم حضوری به صور معقول را به اثبات برساند.

قاعده «کل حادث مسبوق بقوة و مادة تحملها»، از قواعد با اهمیت فلسفی است که نتایج عدیده‎ای در فلسفه به بار می‎آورد؛ از جمله اثبات هیولی یا اثبات دیدگاه علامه طباطبایی در باب حرکت و موجود سه اشکوبه‌ای که تصویر می‎کنند. این قاعده از دیرباز مورد اشاره ارسطو قرار گرفته است و ابن‏ سینا برای آن استدلال تام و مستحکمی را به همراه مقدمات و مؤخراتی اقامه می‎کند؛ اما به‏تدریج استدلال ابن‏ سینا در آثار فلاسفه بعدی، به فراموشی سپرده شده و مقدمات و مؤخرات آن، جای خود استدلال را گرفته ‎اند. این مطلب سبب شده است بعضی از فیلسوفان معاصر، ابن‏ سینا را به شکل مستقیم یا غیر مستقیم، متهم به مغالطه اشتراک لفظی و غفلت از تفکیک میان امکان ماهوی و امکان استعدادی کنند. مقاله پیش رو در صدد بیان استدلال اصلی ابن‏ سینا و نشان‎دادن جایگاه صحیح مقدمات و مؤخرات آن در عبارات خود ابن ‏سیناست؛ همچنین روشن خواهد شد که فیلسوفان معاصر که در صدد جایگزین‏کردن استدلالی دیگر به جای استدلال مشهور شده‎اند، نتوانسته اند استدلال قابل قبولی ارائه کنند.

‫چگونگي پيدايش عالم و پرسش از مبدأ و علت نخستين آن، از مباحثي است که در طول تاريخ تفکر بشر همواره مطرح بوده و فلاسفه و انديشمندان، پاسخ‌هاي متفاوتي به آن داده‌اند. در اين تحقيق نگارنده ضمن اشاره به پاسخ‌هايي که برخي از مهم‌ترين فيلسوفان به اين مسئله داده‌اند، ديدگاه ابن سينا را مورد مطالعه قرار داده است. وي در آغاز، به تعريف مفاهيم کليدي بحث مي‌پردازد و اقسام فاعل اعم از بالطبع، بالقسر، بالجبر، بالتسخير، بالقصد، بالعنايه، بالرضا و بالتجلي و حدوث و اقسام آن شامل حدوث زماني، حدوث ذاتي و حدوث دهري را در چارچوب مباحث فلسفي تعريف مي‌کند. پس از آن، فاعليت و حدوث را ازديدگاه فيلسوفان مهم پيش از بوعلي بررسي مي‌کند و به اين نتيجه مي‌رسد که بحث از خداوند و نحوه فاعليت او، به آن معنا که نزد فيلسوفان اسلامي مطرح است، براي فيلسوفان يونان باستان مانند ارسطو و افلاطوان مطرح نبوده است. البته ابن سينا نيز حدوث زماني عالم را نفي مي‌کند؛ ولي حدوث ذاتي آن را مي‌پذيرد. وي در ادامه به طرح ديدگاه متکلمان اشعري و معتزلي در اين باره پرداخته است. معتزله قائل بودند، خداوند فاعل بالقصد است و اشاعره معتقد بودند، خداوند فاعل بالاراده است و اراده را از صفات اضافيه مي‌دانستند، نه از صفات ذات. ابن سينا اين ديدگاه‌ها را مردود دانست و مهم‌ترين اشکال متکلمان را اين دانسته است که آنان براي افعال الهي اغراضي را خارج از ذات باري تعالي جستجو مي‌کنند. وي درنهايت قائل به فاعليت بالعنايه شد و ديدگاه متکلمان در باره حدوث زماني عالم را نيز نقد کرد. از ديدگاه ابن سينا نحوه فاعليت خداوند به گونه‌اي است که کثرات، بلاواسطه از واجب الوجود صادر نمي‌گردد؛ چرا که بر اساس قاعده «الواحد لايصدر منه الا الواحد»، آنچه بدون واسطه از خداوند صادر مي‌شود، نبايد کثير باشد؛ چون با وحدت محضه حق سازگار نيست. از اين جهت، او معتقد به سلسله عقول شد و بيان کرد که از خداوند فقط عقل اول صادر مي‌شود و از عقل اول عقل دوم تا عقول دهگانه‌اي که تصوير نمود. وي افلاک را در دايره همين عقول تعريف مي‌کند و آنها را داراي نفس مي‌داند.

---

‫در اين پاياننامه براساس دو نسخه خطى موجود در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران و كتابخانه مجلس شوراى اسلامى از تفسير سوره اعلى متعلق به ابنسينا متن تفسير كه به زبان عربى است، بازنويسى و تصحيح شدهاست، سپس به فارسى برگردانده و آنگاه توضيحاتى بر آن افزوده شدهاست. موضوعات مورد بحث عبارتند از : محل نزول سوره، روش ابنسينا در تفسير اين سوره، اثبات خداوند، تقرير نبوت پيامبران و بيان امر معاد.

‫اين پژوهش به مقايسه ديدگاه‌هاي فلسفي ابن‌سينا و شهيد صدر در باره نقش عقل و حس در تصوّر و تصديق به عنوان يکي از مصادر معرفت‌بخشي و تکوين معارف بشري مي‌پردازد. مراد نويسنده از اصالت حس، آن است که تصوّرات براي وجود داشتن خويش کاملاً از حس کمک مي‌گيرند و براي عقل نقشي در ايجاد تصوّرات در نظر گرفته نمي‌شود، چنانکه در اصالت عقل نيز اين عقل است که تصّورات را بدون حس به تملّک خود در مي‌آورد، امّا در تصديقات، اصالت عقل يعني معرفت بشري در تصديقات و احکام خويش بر مبادي عقلي تکيه مي‌کند، قبل از آن که نوبتِ حس و تجربه برسد. از اين رو نگارنده ابتدا به بحث درباره معرفت حسّي و تجربي پرداخته و ويژگي‌هايش را بيان مي‌کند. سپس به تبيين معرفت عقلي و خصوصيّاتش پرداخته و امتياز آن بر معرفت حسّي و تجربي را باز مي‌گويد. آن‌گاه تعريفي از تصوّر و تصديق ارائه کرده و نظريّات مختلف در باره منشأ آن دو را منعکس مي‌نمايد، که مهم‌ترين نظريّه در اين باب در ريشه تصوّرات نزدِ، انسان همان نظريه مُثُل منتسب به افلاطون است که در قرن اخير توسّط جان لاک و ديويد هيوم با عنوان نظريه حسّي مطرح شده و توسّط دکارت و کانت به نظريه عقلي اشتهار يافت و فلاسفه مسلمان نيز در اين زمينه يک نظريه ابداعي مخصوص به خويش دارند. در ادامه نويسنده به بيان مهم‌ترين نظريّات در باره منشأ تصديقات و نيز ديدگاهي عقلي مبتني براي اين که ذهن بشر مالک معلومات تصديقي بديهي و تصوّري و معارف اولّيّه است، همت گمارده. پس براي تجربه جايگاهي از اين حيث باقي نمي‌مانَد و ديدگاهي تجربي که کاملاً بر تجربه اعتماد مي‌کند و آن را اساس همه معارف بشري مي‌داند، مطرح و سپس ديدگاه‌هاي ابن‌سينا و شهيد صدر در زمينه خاستگاه تصوّر و تصديق بيان مي‌گردد. در اين زمينه نويسنده به ديدگاه ابن‌سينا مبني بر اين که عقل به طور استدلالي معاني کلّي را- چه در باب تصورات و چه تصديقات- درک مي‌کند، اشاره کرده و سپس با طرح ديدگاه شهيد صدر در اين زمينه به مقايسه آن‌ها با يکديگر مي‌پردازد. و خود نظريه سومي را از انتزاع اين دو نظريّه استخراج و تفاوت‌هاي ديدگاه شهيد صدر و ابن‌سينا را در باب معرفت تصوّري وتصديقي و ارتباط بين آن‌ها و ميان معلومات بديهي تصوّري و تصديقي با معلومات نظري تصوّري و تصديقي را تبيين کرده و ابداعاتي را که شهيد صدر در اين باب در کتاب الأسس المنطقيه از خويش به يادگار نهاده، وا مي‌رسد. نگارنده همچنين در طول نوشتارش نظريّات فيلسوفان اسلامي، مانندِ ملّاصدرا، فارابي، ابن‌رشد، سهروردي، الکندي و علّامه طباطبايي در باره معرفت، علم، تصوّر وتصديق و نظريه معرفت آن‌ها را منعکس کرده و ديدگاه‌هاي برخي ديگر از فلاسفه غرب را نيز در اين باره جويا شده است.

این مقاله بر این اعتقاد است که اساساً شعر می‌تواند مقوله‌ای فلسفی باشد. ادبیات و به‌طور خاص شعر، نوعی نگرش به هستی است و ادبیاتی که پشتوانۀ فلسفی دارد، به‌صورتی هنرمندانه از نگرش شخص به هستی، زندگی، رنج، مرگ و معنای زندگی سخن می‌گوید. براساس مطالعۀ اشعار ابن‌سینا که در این مقاله انجام شده است، می‌توان گفت که ابن‌سینا هرگز فارغ از دغدغه‌ها و دلواپسی‌های غایی با خاستگاه اگزیستانسیالیستی نبوده است. آزادی اراده، تنهایی، مرگ و پوچی چهار مسئلۀ اساسی این مطالعه هستند. این مقاله به‌منظور رسیدن به قضاوتی دقیق‌تر در مواجهۀ ابن‌سینا با هستی و همچنین، پاسخ به معناداری یا بی‌معنایی زندگی، به بررسی اشعار وی پرداخته است.

بر اساس نظریه «ماده-صورت‌گرایی» ساختار اجسام مادی از دو جزء ماده و صورت ترکیب یافته است. «ابن‌سینا» و فیلسوف متافیزیک تحلیلی معاصر «کیت فاین» معتقد به ماده-صورت‌گرایی هستند. بر این اساس محور مقاله آن است که دریابیم، ابن‌سینا به مسائل مطرح‌شده در نظریۀ ماده-صورت‌گرایی معاصر، چه پاسخی دارد؟ این تلاش متمرکز بر مسئله صورت و چند موضوع دربارۀ آن است؛ 1. ماهیت صورت، 2. اثبات صورت، 3. امکان ارائه تصویر سلسله مراتبی از ساختار متافیزیکی اشیاء. از نظر فاین، صورت، جزء غیرمادی و مقوم شی است. در اجسام دارای اجزاء بی‌زمان، صورت، ویژگیِ چند موضعی یا رابطه‌ای است که میان مؤلفه‌های مادی شی برقرار می‌شود و در اجسام دارای اجزاء زمانمند، صورت، تابعی از زمان بر روی اشیاء است و بقاء شی را در طول زمان حفظ می‌کند. ابن‌سینا قائل به حضور حداقل دو نوع صورت (دو نوع ویژگی ذاتی) است؛ صورت جسمیه که ویژگی ذاتی مشترک در همه اشیاست و حداقل یک ویژگی ذاتی غیر از اتصال جوهری یا صورت نوعیه. نیز ابن‌سینا همچون فاین، صورت در اشیاء مرکب را جزء مقوم و غیرمادی جسم می‌داند، اما به باور او ماهیت صورت در همه اشیاء مرکب یکسان است. صورت، به عنوان جزء مقوم غیرمادی همان ویژگی‌های ذاتی هستند و البته این ویژگی‌های ذاتی، حالّ نیز هستند. پس ابن‌سینا، مانند فاین، صورت را نوعی ویژگی می‌داند، اما با این تفاوت که این ویژگی ذاتی حالّ است و باید بین ماده و ویژگی ذاتی، رابطه حلولی برقرار شود. هرچند شیوه استدلال ابن‌سینا برای اثبات صورت با فاین متفاوت است، اما با عنایت به نظر ابن‌سینا و فاین درباره ذاتی، این رویکرد کمابیش شبیه است. هردو می‌پذیرند ویژگی‌ای که ذاتی شی باشد جزء مقوم شی است و این جزء مقوم جز صورت است. اما مهم‌ترین برهان اثبات صورت نوعیه نزد ابن‌سینا، نیازمند اصلاح است. چکیده استدلال اصلاح‌شده این‌گونه است که ذاتی بودن به معنای مقوم بودن است، مقوم بودن نیز همان صورت و مبدأ اثر شی است. نتیجه اینکه بر اساس استدلال بازسازی‌شده، ابن‌سینا راهی دارد که از ذاتی بودن ویژگی‌ها برسد به یک ویژگی مقوم و به چنین ویژگی مقوم غیرمادی، صورت گفته می‌شود. فاین و ابن‌سینا می‌پذیرند ویژگی‌ای که ذاتی شی باشد جزء مقوم شی است و برعکس و این جزء مقوم نیز چیزی نیست، جز صورت. از مزایای تبیینی نظریه فاین آن است که اشیاء مادی از ساختار سلسله مراتبی برخوردارند، در فلسفۀ ابن‌سینا نیز ظرفیّت ارائه چنین تصویری وجود دارد که با تفسیر جدیدی ممکن است و می‌توان تصویری سلسله مراتبی در ساختار متافیزیکیِ اشیاء با توجه به تفکیک میان اعتبار به شرط‌لا و اعتبار لابشرط ارائه کرد