اين‏که بگوييم خداوند اشياء را «لا من شيء» خلق کرده به چه معناست و چه فرقي با «من لا شيء» دارد؟ | کتابخانه مجازی الفبا

در تفسير تسنيم آمده: «چون خداوند اول مواد خام را ابداع مى کند، انشاى آن مواد خام از شىء نيست؛ چنان که لا شىء هم نيست؛ زيرا در فرض اول قِدَم آن شىء لازم مى آيد و در فرض دوم، مبدأيت قابلى لا شىء، در حالى که هم قِدَم غير خدا محال است و هم مبدئيت قابلى عدم و نقيض من شىء، من لا شىء نيست، بلکه لا من شىء است» (ج ۴، ص ۴۵۱). الف. معني «مِن شيء» و «مِن لا شيء» روشن است، امّا معني «لا مِن شيء» چيست؟ اين‏که بگوييم خداوند اشياء را «لا من شيء» خلق کرده به چه معناست و چه فرقي با «من لا شيء» دارد؟ ب. آيا اين سخن خلاف صريح قرآن نيست که مي‏فرمايد: ﴿وَقَدْ خَلَقْتُکَ مِن قَبْلُ وَلَمْ تَکُ شَيْئًا﴾ (مريم:۹)، زيرا در اين آيه شريفه مي‏فرمايد که تو هيچ نبودي، يعني لا شيء بودي، و من تو را در حالي‏که لا شيء بودي (= ﴿وَلَمْ تَکُ شَيْئًا﴾) خلق کردم.

www.Porsesh.ir

الف) جهان از عدم خلق نشده است، به عبارت ديگر آفرينش جهان صرفاً مستند به اراده حق تعالى است و نيازمند ماده پيشينى نيست که خداوند جهان را از آن پديد آورد برخلاف خلاقيت و آفرينش دست ساخت بشرى است که حاصل کشف و تغيير صورت ها و ترکيب مواد نخستين براى پديد آوردن محصولى نوين است. امام صادق × درباره آفرينش جهان مى فرمايد: (خداوند از چيزى جهان را نيافريده (لا من شئ) است نه اينکه از هيچ چيز و عدم (من لا شئ) جهان را آفريده باشد.) اين دقت در عبارت نمايانگر احاطه علمى امام صادق × و نشانگر قدرت بى پايان و بى نيازى خداوند در هنگام آفرينش جهان است. (و فى کتاب الاحتجاج للشيخ الطبرسى قال الزنديق لابى عبدالله × من اى شى خلق قال ×: لا من شى فقال کيف يحيى من لاشى. قال: ان الاشياء لاتخلوا ان تکون خلقت من شى او من غير شى فان کانت خلقت): «از امام صادق × پرسيده شد: جهان از چه چيزى آفريده شده است؟ حضرت × فرمودند از چيزى آفريده نشده. پرسيده شد: چگونه خداوند از هيچ چيز زنده مى کند. حضرت پاسخ دادند: موجودات يا از چيزى آفريده مى شوند و يا از غير شئ [مادى‌] آفريده مى شوند.» (محمد صالح مازندرانى، شرح اصول کافى، ج ۳، ص ۳۰۰ و ۳۰۱) خداوند آفريننده مکان است و همانند (نور محض) نيازى به مکان ندارد بلکه پيدايش همه چيز در پرتو روشنايى و تجلى اوست و همانند (روح) تدبير همه سلول هاى بدن و فعاليت هاى بدن به عهده اوست بدون اينکه جايى از بدن را اشغال کند اما نه جدا از جهان است و نه آميخته با جهان است . حضرت فاطمه زهرا ÷ در خطبه اي به اين مسئله اشاره فرمودند که حق مطلب نيز اين چنين است (خلق الله الأشياء لا من شئ) خداوند اشياء را از هيچ چيز آفريد، معني اين فرمايش اين نيست که خداوند اشياء را از عدم آفريد ! بلکه خدا از لا من شئ آفريد. در توضيح اين مطلب عرض مي شود: (لامن شئ) با (من لا شئ) متفاوت است، اگر بگوييم خدا عالم را از (من لا شئ) آفريد اين صحيح نيست چون معني (من لاشئ) همان عدم است، اما اگر گقته شود خداوند عالم را از (لا من شئ) آفريد اين جمله صحيح است، چون معني اين جمله عدم نيست بلکه مفهومش اين است که خداوند عالم را از چيزي نيافريد بلکه عالم هستي تجلي اوست و براي آفريدن نيازمند چيزي نبود، بلکه آفرينش او با اراده ذات او انجام مي گيرد. آن عده‌اي که شبهه ازليت عالم را مطرح مي‌کنند مي‌گويند خدا وند عالم را يا از ماده‌اي خلق کرد يا مِن لا شئ خلق کرد اگر من شئ خلق کرد معلوم مي‌شود ماده قبل از خلقت خدا بود به خدا محتاج نبود، زيرا خدا عالم را مِن شئٍ خلق کرد. لذا ازليت و قديم بودن ماده ثابت است. يا مِن لا شئ خلق کرد ولي لا شئ که نمي‌تواند مبدأ چيزي باشد که خدا از لاشئ چيزي را خلق بکند و شئ هم که از نقيضين بيرون نيست مِن شئ باشد محال، مِن لا شئ باشد محال؟؟، مرحوم ميراداماد از خطبه حضرت امير × و همچنين از خطبه حضرت زهرا ÷ استفاده کرد و جواب داد: نقيض مِن شئ، مِن لا شئ نيست وگرنه هر دو مي‌شود موجبه، چون (من لا شئ) عدم و ملکه است، و عدم و ملکه هرگز سلب و ايجاب نيست. مرحوم محقق داماد مي‌فرمايد نقيض مِن شئ، لا مِن شئ است نه مِن لا شئ شبهه اين است که عالم را مِن شئ خلق کرد يا مِن لا شئ هر دو محال است مِن شئ خلق کرده باشد محال، مِن لا شئ خلق کرده باشد محال رفع نقيضين هم که محال. پاسخش اين است که نقيض مِن شئ، لا مِن شئ است (نقيض کلٍّ رفعٌ أو مرفوع) نقيض مِن شئ، مِن لا شئ نيست و گرنه هر دو مي‌شود وجودي. نقيض مِن شئ، لا من شئ است. آغاز اين خطبه اين است که بعد از چند جمله (ابتدأ الأشياء لا مِن شئ) خدا بديع السماوات و الأرض است. نوآور است. عالَم را از چيزي خلق نکرد. نه اينکه از لا شئ يعني عدم خلق کرد (ابتدأ الأشياء لا مِن شئ) نه من لا شئ اين جمله هم در خطبه نهج‌البلاغه است هم در خطبه حضرت زهرا ÷ با اين تفاوت که وجود مبارک حضرت زهرا ÷ تقريباً ٢۵ سال قبل از حضرت امير × اين را گفته چون خطبه‌هاي وجود مبارک حضرت امير × در زمان حکومتشان و خلافتشان ايراد شده است. مرحوم محقق داماد + در تعليقه خود مي‌فرمايد: اين خطبه علوي، اين توهّم را جواب داده و مي‌فرمايد: نقيض (من شئ)، (من لا شئ) نيست بلکه نقيض (من شئ)، (لا من شئ) است. اگر خداي سبحان عالم را (من شئ) خلق کند، همان محذور است. (من لا شئ) محذور ديگري دارد، اما چون نقيض هر چيزي رفع اوست پس نقيض (من شئ)، (لا من شئ) است نه (من لا شئ)، چون (من لا شئ) عدم و ملکه است، و عدم و ملکه هرگز سلب و ايجاب نيست و در خطبه نوراني علوي × آمده است که: (الحمد للَّه الواحد الأحد الصّمد المتفرّد الّذي لا من شي‌ء کان ولا من شئ خلق ما کان): «سپاس خداوند يکتاي يگانه بي‌نياز تنها را سزاست که از (لا من شئ) بود و از (لا من شئ) موجودات را پديد آورد». آفرينش از عدم، از ديدگاه عقل و انديشه محال است و چنين چيزي ممکن پذير نيست، استدلالي که عقل براي اين مطلب مي کند اين است: عقلا قاعده اي را وضع کرده اند که (فاقد شئ نمي تواند معطي شئ باشد) براي مثال درخت که فاقد نور و حرارت است از ديدگاه عقل نمي تواند نور را حرارت را به ديگر موجودات ببخشد. عدم واجد نيست، بلکه عدم فاقد است، يعني چيزي ندارد که به ديگري ببخشد، اگر عدم فاقد است چگونه به ديگري وجود ببخشد. مثل اينکه مثلاً يک تکه سنگ فاقد حيات (مصطلح) است، اگر فاقد است ممکن نيست حيات را نه به خودش و نه به ديگري ببخشد. اما خداوند واجد است، و بلکه وجود محض است، و وجود مقدس او هستي مطلق بوده و واجد هر چيزي است، بنابراين خلق عالم با اراده حق تعالي صورت مي گيرد، نه اينکه خداوند از عدم چيزي را آفريده باشد. اين گزاره که: (خدا جهان را از عدم پديد آورد) بسته به تفسير افراد از آن، مي تواند درست يا نادرست يا سطحي و عميق باشد. برداشت برخي افراد، از اين گزاره اين است که خدا عدم را تبديل به وجود مي کند. چنين برداشتي کاملاً عوامانه و يقيناً نادرست است. چون عدم، نقيض وجود است لذا ذاتاً محال است تبديل به وجود شود. اساساً عدم چيزي نيست که تبديل به وجود شود. برخي نيز گفته اند خدا تک تک موجودات را که نبودند (سابقه عدم زماني داشتند) ايجاد مي کند؛ امّا نه اينکه عدم را تبديل به وجود کند؛ بلکه خدا چيزي را که نبود اراده مي کند و آن شئ بود مي شود. قائلين اين سخن اگرچه خود را در صف گروه اوّل نمي دانند ولي با تحليل عميق به نظر مي رسد که اين سخن نيز مثل نظر اوّل است. با صرف نظر از اين امر، در اين نظر سه نکته مغفول مانده است: اوّل: وجود اصل ماده که از نظر فلسفي نمي تواند سابقه عدم زماني داشته باشد. دوم: خود زمان که نمي تواند حادث زماني بوده سابقه عدم زماني داشته باشد. سوم: وجود موجودات مجرّد (غير مادّي) که فرا زماني بوده قديم زماني هستند. در روايات اهل بيت ^ نيز با زبان رمز و اشاره از آب و هوا و آتش به عنوان اساس موجودات ياد شده است. البته در برخي روايات نيز تصريح شده که مراد از آب و هوا و آتش معناي رايج آنها نيست. (عن أَبُي جَعْفَرٍ ×: کَانَ کُلُّ شئ مَاءً وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ فَأَمَرَ اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ الْمَاءَ فَاضْطَرَمَ نَاراً ثُمَّ أَمَرَ النَّارَ فَخَمَدَتْ فَارْتَفَعَ مِنْ خُمُودِهَا دُخَانٌ فَخَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ مِنْ ذَلِکَ الدُّخَانِ وَ خَلَقَ الْأَرْضَ مِنَ الرَّمَادِ ثُمَّ اخْتَصَمَ الْمَاءُ وَ النَّارُ وَ الرِّيحُ فَقَالَ الْمَاءُ أَنَا جُنْدُ اللَّهِ الْأَکْبَرُ وَ قَالَتِ الرِّيحُ أَنَا جُنْدُ اللَّهِ الْأَکْبَرُ وَ قَالَتِ النَّارُ أَنَا جُنْدُ اللَّهِ الْأَکْبَرُ فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى الرِّيحِ أَنْتِ جُنْدِيِّ الْأَکْبَرُ.) (الکافي، ج۸، ص۹۵) امّا نظر فلاسفه اسلامي، درباره نحوه پيدايش عالم، با الهام از آيات و روايات اهل بيت ^ اين است که کل عالم مادّه، با مادّه و صورتش، تنزّل يافته ي عالم ملکوت است که عالمي است غير مادّي. خود عالم ملکوت نيز مرتبه ي تنزّل يافته ي عالم جبروت است؛ عالم جبروت نيز ظهور علم ذاتي خداست. به عبارت ديگر کل عالم هستي با مراتب سه گانه آن، همگي چيزي نيستند جز ظهور علم و اراده خدا. همانگونه که صور خيالي انسان، ظهور علم و اراده ي انسان هستند. لذا خداوند متعال فرمود: ﴿وَإِن مِّن شَيْءٍ إِلَّا عِندَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ﴾: «و هيچ چيزي نيست مگر اينکه خزائن آن (تمام حقيقت آن) نزد ماست و ما آن را نازل نمي کنيم مگر به اندازه ي معلوم و معين» (حجر:٢۱) و فرمود: ﴿...وَأَنزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ...﴾: «و ما آهن را نازل کرديم که در آن نيروى شديد و منافعى براى مردم است». (الحديد:٢۵) بنابراين، در نگاه فلاسفه اسلامي، مراد از خلق نمودن خدا، ظاهر نمودن علم و اراده خود است، نه پديد آوردن يک وجود منفک از خود تا پرسيده شود: اين وجود از چه چيزي خلق شده است؟ همانگونه که در مورد انسان، مراد از خلق صور خيالي، ظاهر نمودن اراده در مملکت وجود خود انسان است؛ نه خلق صوري در خارج از وجود انسان. انسان يک اراده مي کند و با يک اراده، ده ها و صدها موجود خيالي در صحنه جان آدمي ظاهر مي شوند. اما اين صور نه خارج از وجود انسانند نه جزء ذات او و نه داخل در وجود او. چون نفس انسان درون ندارد تا چيزي در آن قرار گيرد. براي خدا نيز نه خارج از خود معني دارد و نه داخل خود. لذا مخلوقات نه در خارج وجود او هستند نه در داخل وجود او، نه جدا از او هستند و نه پيوسته به او. خدا با همه آنهاست اما جز آنها نيست؛ کما اينکه غير آنهاست ولي مباين از آنها نيست. همانگونه که اراده آدمي تمام هستي صور خيالي اوست و آن صور چيزي جز ظهور اراده نيستند؛ ولي آن صور اراده هم نيستند بلکه هر صورتي خودش است. لذا صور خيالي انسان نه در داخل وجود او هستند نه در خارج از وجود او؛ بلکه ظهور کمالاتي چون اراده و قوه خيالند که از کمالات وجودي انسان هستند. اگر اين مثال به درستي فهميده شود آنگاه رابطه خدا و خلق نيز به درستي فهميده خواهد شد. (من عرف نفسه فقد عرف ربّه) همچنين اين روايت مولي الموحدين معني مي شود که فرمود: (... هُوَ فِي الْأَشْيَاءِ عَلَى غَيْرِ مُمَازَجَةٍ خَارِجٌ مِنْهَا عَلَى غَيْرِ مُبَايَنَة ... دَاخِلٌ فِي الْأَشْيَاءِ لَا کَشئ فِي شئ دَاخِلٍ وَ خَارِجٌ مِنْهَا لَا کَشئ مِنْ شئ خَارِج): «... خدا در اشياء است نه بر وجه ممازجت و آميختگي و از آنها بيرون است نه به وجه مباينت و انفکاک‌‌... داخل است در اشياء نه چون چيزى که در چيزى داخل باشد و خارج است از چيزها نه مانند چيزى که از چيزى خارج باشد». (التوحيد للصدوق، ج ۳۰۶، ص ۴۳) فلاسفه اسلامي ماده اولي عالم ماده را که حقيقتي عقلي و غير حسي است، ازلي و ابدي مي دانند؛ ولي در عين ازلي و ابدي بودن، آن را حادث هم مي دانند. و حادث آن است که سابقه عدم داشته باشد. از نظر فلاسفه اسلامي، ماده ي عالم، سابقه عدم زماني ندارد لذا قديم زماني است؛ يعني زماني نبوده که ماده نبوده باشد؛ کما اينکه خود زمان نيز همواره بوده است. معني ندارد که گفته شود: زماني بود که زمان نبود. امّا در عين حال معتقدند که مادّه اوّلي عالم و زمان، داراي سابقه عدم ذاتي بوده حادث ذاتي اند. به عبارت ديگر، عالم مادّه تنزّل يافته عالم ملکوت است؛ لذا در عين اين که قديم زماني بوده و همواره بوده است امّا، همواره ذاتاً معلول نيز بوده است؛ و معلول اگرچه از حيث زماني با علّت خود معيّت دارد ولي از حيث رتبه وجودي متأخّر از آن است. لذا مادّه ــ از آن حيث که مادّه است ــ در رتبه وجودي علّت خود (عالم ملکوت) معدوم است؛ کما اينکه عالم ملکوت نيز ــ از آن حيث که عالم ملکوت است ــ در رتبه وجودي عالم جبروت معدوم است. عالم جبروت نيزــ از آن حيث که عالم جبروت است ــ در رتبه وجودي علم ذاتي خدا معدوم است. لذا کلّ عالم امکان گرچه به تبع ازلي بودن علّتش (خداوند متعال) ازلي است، ولي از آن جهت که معلول است، در رتبه علّت خود (علم و اراده خدا) سابقه عدم دارد. همانگونه که صور خيالي انسان ــ از آن حيث که صورند ــ در رتبه اراده و قوّه خيال همواره معدومند؛ اگرچه کمال آنها در اراده و قوّه خيال موجود است. بنابراين، با نظر به ذات خدا، همين الآن نيز هيچ موجودي به نام عالم خلقت وجود ندارد. يعني حيثيّت مخلوقي موجودات در ذات خدا و علم ذاتي او وجود ندارند؛ لذا عرفا گفته اند: (کان الله و لم يکن معه شيء و الآن کما کان): «خدا بود و کسي با او نبود؛ اکنون نيز چنين است». اين سخن در واقع مفادّ سوره توحيد است. چون خدا در مرتبه ي احديّت و صمديّت، جا براي غير خود نمي گذارد. همچنين او نه زاده شده تا خود منشقّ از چيزي باشد و نه مخلوقات به نحو انفکاک و انشقاق از او صادر شده اند تا او زاينده باشد. او حقيقت وجود است و کسي در وجود کفوّ او نيست. چرا که وجود، حقيقت واحدي است که دوّمي برنمي دارد. امّا با نظر به ظهورات فعلي حق تعالي، عالم کثرات معني مي يابد؛ امّا به عنوان فعل خدا و ظهور کمال ذاتي او نه مستقلّ از او. همانگونه که در رتبه ذات انسان صور خيالي وجودي ندارند؛ امّا در رتبه فعل نفساني انسان، ظهور مي يابند. اگر رابطه خلق و خالق به اين نحو تصوّر گردد؛ در آن صورت، ديگر اين سوال که: آيا خدا موجودات را از چيزي آفريد يا از عدم پديد آورد؟ منتفي خواهد شد. خدا موجودات را نه از شيء آفريد و نه ازعدم؛ بلکه تنها کمال خود را اظهار نمود. همانگونه که انسان صور خيالي خود را نه چيزي مي آفريند و نه از عدم پديد مي آورد؛ بلکه اراده و قوّه خيال خود را که حقايقي بي شکل و رنگند تنزّل مي دهد تا شکل و رنگ يابند. اين شکل و رنگ را هم انسان پديد نمي آورد؛ چون اين امور از سنخ وجود نيستند تا علّت طلب کنند؛ بلکه حدود عدمي وجود تنزّل يافته اند؛ لذا فلاسفه گفته اند خدا تنها وجود را افاضه مي کند نه ماهيّت را که حدود وجود محدودند. ماهيّات حدود عدمي همين وجود تنزّل يافته اند؛ لذا آفرينندگي خدا نسبت به اين امور کثير، بالعرض است. خدا يک وجود بيش نيافريده است که آن هم وجود منبسط است، که در زبان اهل ذوق و نظر بيش از صد اسم دارد؛ بقيّه امور همگي ظهورات گوناگون اين يک وجودند. ﴿وَمَا أَمْرُنَا إِلَّا وَاحِدَةٌ﴾(القمر:۵۰) ب) آياتي در قرآن داريم که مي‌فرمايد: خدا انسان را آفريد در حالي که قبلا او چيزي نبوده است. ﴿وَقَدْ خَلَقْتُکَ مِن قَبْلُ وَلَمْ تَکُ شَيْئًا﴾. (مريم:۹) هنگامي که خداوند به زکريا بشارت فرزند داد و او شگفت‌زده شد،براي رفع شگفتي او، فرمود: خود تو را آفريديم در حالي که چيزي نبودي، به تعبير ساده يعني: انسان از نيستي آفريده شده است. درباره‌ي کل انسانها نيز مي‌فرمايد: ﴿أَوَلَا يَذْکُرُ الْإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ وَلَمْ يَکُ شَيْئًا﴾. (مريم:۶۷) ﴿هَلْ أَتَىٰ عَلَى الْإِنسَانِ حِينٌ مِّنَ الدَّهْرِ لَمْ يَکُن شَيْئًا مَّذْکُورًا﴾. (الانسان:۱) مفاد دو آيه‌ي اول اينست که خدا انسان را آفريد در حالي که سابقا چيزي نبود و (لا شئ) بود و مفاد آيه‌ي اخير اينست که چيزي بنام‌ (انسان‌) وجود نداشت. ممکن است اين توهم به وجود آيد که بنابراين، هر انساني بدون ماده‌ي قبلي و ناگهان از عدم ايجاد مي‌شود و به اصطلاح فلسفي وجودش ابداعي‌ست. ولي پيداست که منظور آيات اين نيست. بهترين گواه اينکه در آيات فراوان ديگري مي‌فرمايد انسان را از خاک و آب خلق کرديم. يعني ماده‌ي قبلي را به تصريح، بيان مي‌فرمايد. بي‌شک منظور اين است که ماده‌ي قبلي وجود داشته و زمينه‌ي پيدايش انسان را فراهم آورده اما بايد چيزي بر آن افزوده مي‌شد تا انسان بوجود مي‌آمد و آن چيز در خود ماده، نبوده است. فعليت جديدي در ماده پديد آمده که قبلا وجود نداشته است. به اصطلاح فلسفي، صورت انساني يا نفس انساني که به ماده تعلق مي‌گيرد، در ماده نبوده است. خاک بود، نطفه بود، ولي انسان نبود. اين صورت انساني را خدا افاضه و ابداع فرمود. دقت کنيد هنگامي که قرآن، مبدا پيدايش انسان را ذکر مي‌کند، نخست، اختلافي به نظر مي‌آيد: يک جا مي‌فرمايد از آب يا نطفه خلق کرديم: (فرقان:۵۴): ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا وَصِهْرًا﴾. نطفه: (مرسلات:٢۰): ﴿أَلَمْ نَخْلُقکُّم مِّن مَّاءٍ مَّهِينٍ﴾. (سجده:۸): ﴿ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلَالَةٍ مِّن مَّاءٍ مَّهِينٍ﴾. (نحل:۴): ﴿خَلَقَ الْإِنسَانَ مِن نُّطْفَةٍ﴾. (يس:۷۷): ﴿أَوَلَمْ يَرَ الْإِنسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِن نُّطْفَةٍ﴾. وقتي دقت کنيم مي‌بينيم، اختلافي در بين نيست: نطفه و ماء دافق و ماء، همه ‌(آب‌) است و قابل جمعند و هر يک از جهتي اطلاق شده است. و از اينجا، نيز بدست مي‌آيد که‌ (ماء) در اصطلاح قرآن منحصر به همان ماده‌ي ويژه‌اي که از ترکيب اکسيژن و ئيدروژن بدست مي‌آيد و خاصيت‌ يونيزاسيون دارد، نيست، بلکه اصطلاحي‌ست ‌با گستره‌ي وسيع که شامل نطفه هم مي‌شود. ماء دافق بسيار روشن است که چيزي جز نطفه نيست. ما در اصطلاح رائج‌ خود بر آن ‌(ماء) اطلاق نمي‌کنيم، مگر آنکه قيدي همراه آن بياوريم ولي به هر حال آن است که ‌(ماء) بر آن اطلاق شود، تقريبا مي‌توان گفت که: (ماء) در اين موارد، به معناي مايع است، اما آيا اطلاق مجازي‌ست يا حقيقي، بحث ديگري‌ست. مي‌توان گفت ماء در اصل لغت وضع شده است ‌براي مايع سيال خاصي مرکب از ئيدروژن و اکسيژن ولي از باب توسع - که نوعي مجاز است - به هر مايعي اطلاق شده است. اما بعد از اينکه ما معناي کلمه‌اي را در آيه دانستيم، اثبات اينکه حقيقت است ‌يا مجاز، ديگر مهم نيست. ما در صدد فهم آيه هستيم. اين مطالب، مباحث ادبي خاصي‌ست که در جاي خود کم و بيش ارزش هم دارد ولي، پس از درک معني، براي تفسير آيه، فايده‌اي دربر ندارد. اما چيزي که بيشتر منشا توهم اختلاف مي‌شود، تعبيرات: تراب، طين، حما مسنون، صلصال و امثال آنهاست. مي‌گوييم: اين تعبيرات هم، قابل جمع است: خاک با افزودن آب‌ طين يا گل مي‌شود، وقتي آبش کم شود و خشک گردد (صلصال‌) مي‌گردد و به گل و لاي کنار جوي و دريا (حما) اطلاق مي‌شود، وقتي چسبنده باشد خاک: (حج:۵): ﴿فَإِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن تُرَابٍ﴾. (روم:٢۰): ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ﴾. (انعام:٢): ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَکُم مِّن طِينٍ﴾: «اوست آنکه شمايان را از گل آفريد». (سجده:۷): ﴿وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِينٍ﴾. «آفرينش انسان را از گل آغازيد». مي‌گوييم: اگر حصر در بين بود يعني وقتي مي‌فرمايد: ﴿خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ﴾ بدين معني بود که تنها و تنها از خاک آفريده شده‌ايد و يا در جايي که مي‌گويد از آب، يعني تنها از آب آفريده شده‌ايد، اختلاف باقي بود ولي مي‌دانيم که براي معرفي منشا پيدايش يک موجود، گاهي، مجموع عناصر تشکيل دهنده‌ي آن موجود را ذکر مي‌کنند و گاهي به اقتضاي بلاغت ‌برخي از آنها را. و اين در عرف معمول است، بنابراين جمع بين ايندو دسته از آيات چنين است که در برخي روي بعضي تکيه شده که تراب يا ماء باشد و در برخي روي مجموع که طين باشد. نيز، اشاره به مراحل پيدايش انسان دارد: انسان نخستين تنها از تراب يا طين خلق شده است ولي انسانهاي مراحل بعدي از نطفه آفريده شده‌اند. پس به ساير انسان‌ها نيز به لحاظ مبدا مي‌توان گفت از تراب و به لحاظ مبدا قريب، از نطفه، آفريده شده‌اند؛ (سجده:۷ - ۸): ﴿وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِينٍ * ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلَالَةٍ مِّن مَّاءٍ مَّهِينٍ﴾. در اينجا نيز پيداست که بين انسان نخستين و نسل انسان فرق گذاشته، انسان اولي از خاک است (طين) ولي نسل او از (ماء مهين‌) مي‌باشد. نسل همواره به موردي گفته مي‌شود که موجودي زنده از موجود زنده‌ي ديگري بوجود آيد، اگر موجود زنده‌اي از موجود بيجاني خلق شود، به آن‌ (نسل‌) نمي‌گويند. بنابراين نمي‌گويند حضرت آدم از نسل خاک است‌ با اينکه به اعتقاد ما آدم از خاک بيجان آفريده شده است. آيه مي‌فرمايد: نسل انسان از نطفه است. اگر خود حضرت آدم نيز از نطفه بود، تکيه روي نسل، وجهي نداشت. پس کاملا روشن است که آيه در مقام تفصيل است. يعني هم آفرينش انسان نخستين را يادآوري مي‌شود که از خاک است و هم ساير انسانها را که از نطفه است. در مورد اين آيات، و رفع تعارض ظاهري دو وجه ممکن است: ۱- مراحل آفرينش هر فرد، جدا مورد نظر است، يعني خاک است که به مواد غذايي و مواد غذايي به نطفه تبديل مي‌شود، پس خاک مبدا نطفه و نطفه مبدا انسان است. خاک مبدا دور، و نطفه مبدا نزديک. ٢- چون حضرت آدم از خاک است و هر انساني در آفرينش منتهي به آدم مي‌شود پس مبدا آفرينش آدم، مبدا آفرينش ديگران نيز خواهد بود. مجموعا از آياتي که ذکر کرديم برمي‌آيد که قرآن کريم مبدا آفرينش انسان را گاه به صورت آفرينش هر فرد بيان مي‌کند مبني بر اينکه از نطفه است و مراحلي دارد تا به جنين کامل مي‌رسد و گاه توجه به خلقت نخستين انسان دارد و گاهي نيز، هر دو را جمع مي‌کند. آنچه يقينا هر دو در آن جمع شده آيه‌ي ۷ از سوره‌ي سجده است و آنچه احتمالا هر دو را ذکر فرموده آيات ۵ حج و ۶۷ مؤمن و ۱٢ تا ۱۴ مؤمنون است. برخي از آيات نيز، انحصارا در مورد حضرت آدم است. بعد از بحث در مورد خلقت انسان و آيات مختلفي که در قرآن در مورد آن است کاملا روشن است که: اولا با يک آيه از قرآن نمي توان در مورد خلقت انسان نتيجه گيري کرد زيرا هر آيه به مقتضاي خود شاني از خلقت انسان را بيان فرموده است. ثانيا کلام استاد در تسنيم اشاره به مواد خام خلقت است نه انسان، دقت کنيد: «چون خداوند اول مواد خام را ابداع مى کند، انشاى آن مواد خام از شىء نيست؛ چنان که لا شىء هم نيست؛ زيرا در فرض اول قِدَم آن شىء لازم مى آيد و در فرض دوم، مبدأيت قابلى لا شىء، در حالى که هم قِدَم غير خدا محال است و هم مبدئيت قابلى عدم و نقيض من شىء، من لا شىء نيست، بلکه لا من شىء است» لذا وقتي در مورد مواد خام خلقت واصل خلقت صحبت به ميان مي آيد بهترين تعبير همان کلام حضرت زهرا ÷ و اميرالمومنين × است که: (الحمد للَّه الواحد الأحد الصّمد المتفرّد الّذي لا من شي‌ء کان ولا من شي‌ء خلق ما کان) لکن در مورد انسان همان است که در قرآن ملاحظه کرديد. در پايان يادآور مي شويم که آيت ا... جوادي آملي فرمودند تا کسي منطق، فلسفه، فقه و اصول را در حد اعلا نخوانده باشد و به طور کامل بر اين مطلب اشراف نداشته باشد تسنيم نخواند. بهتر است براي فهم آيات قرآن به تفاسير ديگري نظير ترجمه تفسير الميزان، تفسير نمونه و تفسير آيت ا... قرائتي مراجعه کنيد تا ابهامي برايتان پيش نيايد. به نظر مي رسد ادامه ي اين سير (يعني خواندن تفسير تسنيم بدون اشراف و تسلط بر فقه، فلسفه، منطق و اصول) نه تنها شما را راهنمايي نمي کند بلکه خداي ناکرده شما را به بي راهه مي کشاند و آنچه بايد و شايسته است را درک نخواهيد کرد.

سایت قرآن کریم پورتال اهل بیت [مجمع جهانی اهل البیت (علیهم السلام)]