شیعه و تأویل آیات متشابه | کتابخانه مجازی الفبا

چرا شیعیان آیات قرآنرا تأویل مى کنند؟

آیت الله مکارم شیرازی

قرآن کریم، آیات خود را به دو گروه تقسیم مى کند و مى فرماید:
«هُوَ الَّذِی اَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ اُمُّ الْکِتابِ وَ اُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَاَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَهِ وَ ابْتِغاءَ تَاْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَاْوِیلَهُ اِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ اِلَّا اُولُوا الْاَلْبابِ»؛(1)
(او کسى است که این کتاب [آسمانى] را بر تو نازل کرد، که قسمتى از آن، آیات «محکم» (صریح و روشن‏) است که اساس این کتاب مى‏ باشد [و هر گونه پیچیدگى در آیات دیگر، با مراجعه به اینها، برطرف مى‏ گردد.] و قسمتى از آن، «متشابه» است [آیاتى که به خاطر بالا بودن سطح مطلب و جهات دیگر، در نگاه اول، احتمالات مختلفى در آن مى‏ رود ولى با توجه به آیات محکم، تفسیرآنها آشکار مى‏ گردد.] اما آنها که در قلوبشان انحراف است، به دنبال متشابهاتند، تا فتنه ‏انگیزى کنند [و مردم را گمراه سازند] و تفسیر [نادرستى] براى آن مى‏ طلبند در حالى که تفسیرآنها را، جز خداو راسخان در علم، نمى‏ دانند. [آنها که به دنبال فهم و درکِ اسرارِ همه آیات قرآندر پرتو علم و دانش الهى] مى‏ گویند: «ما به همه آن ایمانآوردیم همه از طرف پروردگارِ ماست.» و جز صاحبان عقل، متذکر نمى‏ شوند [و این حقیقت را درک نمى‏ کنند]).
این آیه، آیات قرآنرا به دو بخش تقسیم مى کند: 1. محکم؛ 2. متشابه.
مقصود از «محکم»، آیاتى است که از نظر دلالت، روشن و پا برجاست و هرگز در آن، دو احتمال وجود ندارد؛ در حالى که «متشابه» آیهاى است که ظهورآن متزلزل است و براى روشنى آن، لازم است که در مفاد خود آیهو آیات مرتبط با آن دقت شود تا نشانه اى بر معناى مقصود به دست آید، و سرانجام تزلزل ظهوراز بین رفته و تفسیردرست آیهآشکار گردد.
علما درباره متشابه اختلاف نظر دارند، ولى در لزوم تأویلآن وحدت نظر دارند. مسلّماً تأویلمتشابه گاهى به وسیله افراد فتنه گر صورت مى گیرد که قرآناز آنها انتقاد مى کند که در پى سوء استفاده هستند، و گاهى تأویلبه وسیله «راسخان در علم» انجام مى شود که با دقت و بى غرضى، در خود آیهو آیات متناسب نشانه هایى مى یابند و سرانجام به مقصود الهى پى مى برند.
مسلّماً تأویلمتشابه، داراى ضوابط و شرایطى است که باید یک فرد مفسر واجد آن باشد.(2)
اکنون نمونه اى از تأویلمقبول را که در حقیقت توضیح آیهاى به آیهدیگر است، ذکر مى کنیم:
قرآن پیوسته یک رشته معارف والا را در سطح درک افراد عادى تنزل مى دهد تا همگان با چنین معارفى آشنا گردند. تنزل دادن این گونه معارف به سطح فهم همگانى و پوشانیدن لباس حس بر مسائل عقلى، مایه پیدایش یک رشته احتمالات در مفاد آیهمى گردد که برخى از این احتمالات با اصول مسلم قرآنسازگار نیست، مثلًا قرآندر بیان احاطه و سلطه خدا بر ظالمان و ستمگران و این که آنان قدرت فرار از سلطه او ندارند، چنین مى فرماید: «اِنَّ رَبَّکَ لَبِا لْمِرْصادِ»؛(3) (به راستى خدا در کمینگاه است).
و یا در تشریح ظهورهیبت و عظمت خدادر روز رستاخیز چنین مى فرماید: «وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا»؛(4) (در روز قیامتدر حالى که فرشتگان صف کشان ایستاده اند، خداى تو به صحنه مى آید).
هدف این آیات، بیان قدرت و سلطه خداست و در حقیقت مى خواهد احاطه خدارا بر روز قیامت در قالب مسائل محسوس بیان کند، از این جهت باید براى پى بردن به معنى واقعى این آیات، قرائن موجود در آیههاى فوق و آیات مناسب را دید تا از این جهت، آیات متشابه با آیات محکم هماهنگ گردند.
حتّی برخى از آیات قرآنهر چند هم محکم باشند، قابلیت تأویلدارند و مقصود از تأویل محکم، اشاره به مصداق‏ اتمّ و اکمل موضوع است. به عنوان مثال، قرآنمى فرماید: «اِهدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیم».
مفسران در تفسیر«صراط مستقیم» احتمالات مختلفى داده اند، ولى در روایات ما به صراط پیامبر (صلَّى اللّه علیه و آله و سلَّم) و جانشینان او تفسیرشده است. مسلّماً این نوع تأویلدر مقام بیان مصداق اتمّ و اکمل است، زیرا تمام پیامبران و اولیاى الهى بر صراطمستقیم بوده و همگان گام در راه درست برمى داشته اند، ولى فرد کاملى که مى توان رفتار و گفتار او را بیانگر «راه راست» خواند، معصومان این امّت یعنى پیامبر و خاندان او هستند.
تاویل به این معنى مشکلى ندارد، به شرطى که مستند به روایت صحیح باشد.
در جاى دیگر، قرآنمى فرماید: «اِنَّما اَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ»؛(5) (اى پیامبر! تو بیم دهنده اى و هر ملتى هدایتگرى دارد).
در روایات ما وارد شده است که پیامبر (صلَّى اللّه علیه و آله و سلَّم) به على (علیه السَّلام) فرمود: «انَا الْمُنذر وَاَنْت الهادى»؛(6) (من بیم دهنده ام و تو هدایتگر).
مسلّماً مقصود از «وَلِکُلِّ قَوم هاد» کلیه شخصیت هاى والایى هستند که پرچم هدایت را به دوش مى گیرند، و در طول زمان، بشر را به راه راست هدایت مى کنند، ولى فرد اتم و اکمل آن در میان این هادیان، امیرمومنان (علیه السَّلام) است.(7)
نتیجه اینکه :
1- برای پرهیز از غلطیدن در دام تجسّم و تشبیه و مخالفت با اصول مسلم قرآنی موجود در آیات محکم، گریزی از تأویلآیات متشابه نیست.
2- علمای اسلامحتی تأویلآیات متشابه را ضروری و جایز می دانند اگر چه تاویلهای متفاوتی از این آیات ارائه می دهند .
3- تأویلآیات متشابه، اصول ودستور خودش را دارد و نمی توان متشابهی را برخلاف محکمی تأویلکرد؛ باید این آیات را با کمک آیات محکم و سنّت اثبات شده و مسلم، و به وسیله علوم قرآنی و حدیثی و لغت تأویلکرد.
4- تأویلآیات محکم نیز صحیح است و منظور از آن ارائه معنایی عمیقتر، کاملتر و تمامتر با مضامین و مصادیق روشنتراست و به معنی ارائه معنایی خلاف ظاهر نیست.

دفتر آیت الله مکارم شیرازی