فرق نفس اماره و شيطان | کتابخانه مجازی الفبا

آيا بين نفس اماره و شيطان تفاوتي هست؟

نفس اماره درجه و مرتبه اي از مراتب نفس و روح انسان است. كه در آن حال نفس انسان به دليل عدم رشد و تعالي حقيقي، در رتبه اي است كه او را امر به بدي و پليدي مي كند و از عقل او فرمان نمي برد.
همانطور كه نفس لوامه يا نفس مطمئنه نيز هر يك مربوط به مرتبه اي از مراتب نفس انسان هستند، يعني نفس انسان گاهي اماره است، گاهي همان نفس، لوامه است و گاهي به درجه اي مي رسد كه به آن نفس مطمئنه مي گويند. شهيد مطهري مي گويد:
اين جور نيست كه انسان چند «خود» جدا داشته باشد، يك كار را نفس امّاره مى‏كند، يك كار ديگر را نفس لوّامه و يك كار ديگر را نفس مطمئنّه. نه، نفس انسان گاهى در يك حدّ پايين است؛ در آن حدّ پايين كه كار مى‏كند، آنجا كه تحت فرمان عقل نيست، اسمش مى‏شود «نفس امّاره». همين‏ نفس در يك درجه بالاتر چشمهايش را باز مى‏كند و هشيارتر مى‏گردد، مى‏شود «نفس لوّامه» كه خودش خودش را ملامت مى‏كند. اگر دو تا بود كه ديگر ملامت [خود] معنى نداشت. خودش كار بدى كرده، بعد خودش خودش [را محاكمه مى‏كند] ، در آن واحد خودش مى‏شود قاضى، خودش مى‏شود مدّعى، خودش مى‏شود مدّعى عليه، و عليه خودش حكم صادر مى‏كند. محاسبة النفس معنايش همين است. لا اقْسِمُ بِيَوْمِ الْقِيامَةِ وَ لا اقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوّامَةِ. اين را در رديف قيامت هم ذكر كرده كه همان‏طور كه در قيامت خداست كه به حسابها رسيدگى مى‏كند، خداوند به انسان يك درجه‏اى از روح و روان داده كه از خود انسان در دنيا حساب مى‏كشد. يا ايَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعى الى‏ رَبِّكِ. اين است كه انسان يك شخص واحد و يك شى‏ء واحد است كه اين پلّه‏ها را طى مى‏كند. نفس امّاره همان نفس لوّامه است و نفس لوّامه همان نفس مطمئنّه است امّا اينها در درجات مختلف هستند، درجاتش هم مربوط به اين است كه در چه درجه‏اى از توجّه و آگاهى و تذكّر و صفا و نبودن حجابها و داشتن ايمان و يقين بيشتر و امثال اينها باشند، و الّا همان يكى است. ( مجموعه‏آثاراستادشهيدمطهرى ج‏3 ص 595 و 596 )
اما شيطان موجودي حقيقي است كه در خارج از وجود انسان تحقق دارد. شيطان، از نوع جن است: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا ِلآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنّ‏ِ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ ». (كهف، 50) ( به ياد آريد زمانى را كه به فرشتگان گفتيم: «براى آدم سجده كنيد!» آنها همگى سجده كردند جز ابليس-كه از جن بود- و از فرمان پروردگارش بيرون شد آيا(با اين حال،) او و فرزندانش را به جاى من اولياى خود انتخاب مى‏كنيد، در حالى كه آنها دشمن شما هستند؟! (فرمانبردارى از شيطان و فرزندانش به جاى اطاعت خدا،) چه جايگزينى بدى است براى ستمكاران! )
و جنّ ها از آتش خلق شده اند « وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ؛ و جن را از تشعشعى از آتش خلق كرد». (الرحمن، 15) و گويا جانّ اولين شخص از جنّ بوده است همان گونه كه حضرت آدم اولين شخص از انسان است. (ر.ك: مجمع البحرين لغت جنّ و كشّاف، ذيل آيه 56 الرّحمن) و آتش جسم است - حتّي اگر مراد از آتش، انرژي باشد باز از نظر فلسفی جسم است - بنابراين مادّه ی ثانيه جنّ ها- به اصطلاح فلسفه - جسم است و محال است مادّه ی ثانيّه يك چيز جسم باشد و جنس و نوع و شخص آن موجود، جسماني نباشد. همچنين جن ّها مكلّفند و لازمه ی مكلّف بودن - افزون بر روح داشتن و عقل داشتن - امكان تكامل اختياري است. بنابراين شيطان موجودي است جسماني؛ لكن جسم جنّ و شيطان به گونه اي است كه براي ما نامرئي است.
البته شيطان براي تاثير گذاشتن در انسان، قواي احساسي و ادراكي او را تحريك مي كند. و تا از درون ما پذيرشي براي شيطان نباشد، او قدرت تاثير در ما را ندارد. از آيات قرآن استفاده مي شود که راه ورود شيطان بر انسان به دست خود انسان است و شيطان بدون کمک خود انسان نمي تواند تسلّطي بر او داشته باشد، خداوند متعال مي فرمايد: «بي شک شيطان و گروهش شما را از آنجا یی می بینند که شما آنها را نمي بينيد، ما شياطين را دوست و سرپرست کساني قرار داديم که ايمان نمي آوردند.»(اعراف:27) و فرمود: « هر که از ياد خداي رحمان دل بگرداند، شيطاني بر او بگماريم که همدم او گردد.»(زخرف:36) و باز فرمود: «همانا تو را بر بندگان من هرگز تسلّطي نيست مگر بر گمراهاني که از تو پيروي مي کنند.»(حجر:42)
شيطان خود نيز اعتراف کرده است که بر بندگان خالص خدا سلطه اي ندارد. «شيطان گفت پس سوگند به عزّتت که همه ی بندگان را اغوا مي کنم مگر بندگان مخلص تو را.»(ص/82و83)

پرسمان دانشجویی