پاسخ تفصیلی:
در مورد دوست يابي و انتخاب دوست خوب كه موضوع مورد نظر شماست نكاتي را تقديم مي داريم كه انشاءالله مفيد و راه گشا است.
چون انسان فطرتا موجودي اجتماعي است، داشتن روابط اجتماعي - به ويژه شكل دوستي آن - يك ضرورت بي ترديد و انكارناپذير است و عقل و انديشه هر انساني وي را به داشتن چنين ارتباطي رهنمون مي گردد و توصيه هاي ديني نيز ما را به اين عمل ترغيب مي كند. آنگونه كه علي بن ابيطالب ( عليه السلام ) مي فرمايند: «فقد الاحبه غربه ; انسان بي دوست غريب است» (نهج البلاغه فيض الاسلام , حكمت 26).
درخت دوستي بنشان كه كام دل به بار آرد - نهال دشمني بركن كه رنج بي شمار آرد
دوست ورفيق در شکل گيري شخصيت افراد نقش بسيار مهمي دارد؛ زيرا حالات و اقوال و افعال انسان به سرعت تحت تاثير همنشين قرار مي گيرد. فراوانند کساني که بخاطر داشتن دوستان نا اهل و کم خرد دچار خسارتهاي جبران ناپذير شده اند و بالعکس, چه انسانهايي که در اثر همنشيني با دوستان پاک و صادق و دانا از انحراف و فساد نجات يافته اند.
دوست خوب مي تواند هم در دنيا و هم در آخرت يار و مددکار انسان باشد؛ چنانکه اهل جهنم از نبود آن در قيامت رنج مي برند و مي گويند : فما لنا من شافعين و لا صديق حميم ( سوره شعراء / 100 و 101 ) امام صادق ( علي السلام ) مي فرمايند : منزلت دوست چندان والاست که حتي دوزخيان نيز پيش از خويشاوند دلسوز و مهربان, از او کمک مي طلبند و او را صدا مي زنند. خداوند از زبان دوزخيان مي گويد : فما لنا من شافعين و لا صديق حميم ( ما را شفيعاني نيست و نه دوستي مهربان )
پس به خاطر نقش مهمي که يک دوست در سرنوشت انسان دارد و موجبات سعادت يا شقاوت انسان را فراهم مي کند بايد در انتخاب آن کمال دقت نظر را به خرج داد.
پيامبر اکرم ( صلي الله عليه واله ) در اهميت گزينش دوست خوب مي فرمايند : الرجل علي دين خليله , فلينظر احدکم من يخالل انسان به دين دوستش است ؛ پس هر يک از شما بنگرد که با چه کسي دوستي مي کند. ( دوستي در قرآن و حديث , محمد ري شهري , ص 163 )
پرسشگر محترم بعد از اين مقدمه ي کوتاه در رابطه با اهميت دوست و دوستي به ويژگي هاي دوست خوب مي پردازيم.
يک دوست خوب بايد از ويژگيهاي اخلاقي و رفتاري و فكري خاصي برخوردار باشد تا سزاوار محبت ورزيدن و دوستي نمودن باشد. و اين شرائط فراوان و شرح و بسط آن فراتر از حوصله يك مكاتبه است و لذا ما فقط به برخي از ويژگيهاي يك دوست خوب اشاره مي كنيم.
البته از اين نکته نبايد غافل شد که آنچه به عنوان ويژگيهاي دوست خوب مطرح است, مطلق و صد در صد نيست چه اينكه انسانها كم و بيش داراي نواقصي نيز هستند كما اينكه خود ما وقتي به كارنامه زندگي خود نگاهي مي افكنيم آن را بي نقص و عيب نمي بينيم. بنابر اين به طور نسبي دوست خوب بايد اين خصوصيات را داشته باشد و جهت كلي زندگي او نيز به سمت و سوي اين ويژگيها و جنبه هاي مثبت باشد.
مهمترين راههاي شناخت دوست عبارت است از:
1- در هنگام گرفتاري و نياز
بهترين زمان ارزيابي دوست خوب, هنگام مشکلات و گرفتاريهاست. در اين چنين مواقعي دوستان حقيقي و وفادار و دلسوز از افراد دوست نما مشخص مي شوند. امام علي عليه اسلام در حکمت 208 مي فرمايند : در کشاکش روزگار افراد با ارزش و دوستان خوب شناخته مي شوند.
2- در هنگام خشم و ناراحتي
امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايند : اگر کسي سه مرتبه بر تو خشم گرفت – يعني تو موجبات عصبانيت و ناراحتي او را فراهم کردي و او خشمگين شد – اما سخن زشتي نگفت, او شايسته ي رفاقت است. ( امالي شيخ صدوق, ص 532, ح 7 )
3- از دست رفتن قدرت
برخي از افراد به نام دوستي و به طمع پست و مقام و مال شخص, گرد او را مي گيرند. امام علي ( عليه السلام ) مي فرمايند : در هنگام از دست رفتن قدرت است که دوست از دشمن, شناخته مي شود. ( ميزان الحکمة / ح 10323 )
4- هنگام سفر
يکي از بهترين راههاي شناخت افراد, سفر کردن با آنها است. در سفر بسياري از رفتارهاي ناپيداي انسان, آشکار ميشود. فراز و نشيبهاي سفر, عکس العملهاي درست يا نادرست انسان را در برابر مشکلات, نمايان مي کند و از طرفي ارتباط شبانه روزي که در سفر ايجاد مي شود, بهترين زمان براي شناخت اخلاق و روحيات دوست است. امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايند : هيچ کس را به دوستي مشناس, مگر آنکه در سه چيز او را بيازمايي : او را به خشم آوري و ببيني که آيا اين خشم او را از حق به باطل مي کشاند؛ در درهم و درينار و در سفر با او.
پس از اين توضيح به ذکر ويژگيهاي دوستان شايسته مي پردازيم :
1- داشتن ايمان و پرهيز کاري
دوست خوب بايد در همه ي امور, خدا و رضايت خدا را مد نظر داشته باشد. رسول خدا ( صلي الله عليه و اله ) مي فرمايند : خير اخوانک من اعانک علي طاعة الله و صدک عن معاصيه و امرک برضاه بهترين برادرانت کسي است که تو را به پيروي از خدا ياري کند, از نافرماني او باز دارد و به خشنود ساختن او فرمان دهد.
2- مؤدب بودن به آداب اجتماعي و متخلق بودن به اخلاق نيك و پسنديده
رفتار و کردار همنشين در انسان , تاثيري فوق العاده و اجتناب ناپذير مي گذارد ؛ چرا که يک قانون را در ارتباطات با دوستي نبايد فراموش کرد : انسان همرنگ دوست خود مي شود.
3- داشتن آگاهي و بينش صحيح در همه ي امور, بويژه در امور سياسي
آگاهي و بينش چراغ راه و جهت دهنده حركت است و چه زيباست كه دو همراه در مسير زندگي از پرتو فيض وجود يكديگر بهرمند شده و پا بپاي يكديگر گام بردارند و در اين مسير خود را از انحرافات مصون و وجودشان را از آفات بيمه سازند. گرايش سياسي و اجتماعي افراد در انتخاب آنها به عنوان يک دوست نقش مهمي را ايفا مي کند.
امام زمان ( عليه السلام ) جهت گيري سياسي و اجتماعي و رفتاري يک مومن را با اين حديث مشخص فرموده اند : فاما الحوادث الواقعة فارجعوا الي رواة حديثنا فانهم حجتي عليکم و انا حجةالله در هنگام بروز مشکلات به راويان حديث ما مراجعه کنيد؛ همانا آنها حجت من بر شما هستند و من حجت خدا هستم.
همانطو رکه شما دوست عزيز مي دانيد راويان احاديث در دوران غيبت, فقهاء جامع الشرائط و در راس آنها ولايت فقيه است. بنابر اين انسان معتقد و مومن در هيچ مساله اي از احکام دين و مشکلات روزمره به بن بست برخورد نمي کند. بعنوان مثال وقتي مقام معظم رهبري در انتخابات اخير دستور به اطاعت از قانون و پرهيز از درگيري و ريختن در خيابانها را مي دهند, پيرو حقيقي امام زمان ( عليه السلام ) از دستور رهبري اطاعت کرده , با اين کار موجبات سعادت خويش را فراهم مي کند و از هر کس که در خلاف جهت اطاعت از رهبري گام بردارد, دوري مي کند.
در انتخاب دوست نيز بايد ديد چه کسي از اين ويژگي برخوردار است؟ و چه کسي در زمان غيبت تابع فقيه جامع الشرائط است؟ با برگزيدن کسي که چنين ويژگي را دارد موجبات رشد و تعالي و پيشرفت خود را فراهم کند.
4- يار و مددکار بودن در هر زمان
امام علي ( عليه السلام ) مي فرمايند : لا يکون الصديق صديقا حتي يحفظ اخاه في ثلاث : في نکبته و غيبته و وفاته دوست, دوست نيست مگر آنکه حقوق برادرانش را در سه جايگاه نگهبان باشد : در روزگار گرفتاري, آن هنگام که حضور ندارد و پس از مرگ. ( نهج البلاغه, حکمت 134 )
5- دانش دوستي و داشتن روحيه ي پژوهش
استفاده ي بهينه از وقت و عمر, براي کسب علم و دانش – آنهم در سنين جواني – سرنوشت انسان را رقم مي زند؛ در نتيجه داشتن دوستي که داراي چنين ويژگي باشد نيز مي تواند مشوق خوبي براي انسان باشد.
6- اهل دنيا نبودن
همانطور که در حديث شريف آمده است : حب الدنيا راس کل خطيئه ( دوستي دنيا منشا همه ي گناهان است ) بر ما لازم است که از دنيا پرستي و کساني که چنين ويژگي دارند اجتناب کنيم.
7- آينه يكديگر بودن و عيب يكديگر را دوستانه متذكر شدن
امام علي ( عليه السلام ) مي فرمايند : دوست راستين کسي است که نيک خواهانه عيب تو را به تو بگويد, در نبودنت حافظ آبروي تو باشد و تو را بر خود مقدم بدارد.
8- اهل عفو و گذشت بودن
امام حسن عسگري ( عليه السلام ) مي فرمايند : بهترين برادرانت کسي است که خطايت را فراموش کند و از نيکوکاريت در حق خودش ياد کند.
با ذکر يک حديث از امام صادق ( عليه السلام ) به مهمترين نشانه هاي دوست خوب اشاره مي کنيم : دوستي مرزهايي دارد که هر کس همه يا برخي از آنها را داشته باشد, دوست است و گر نه او را اصلا دوست مشمار : نخست اين که ظاهر و باطنش با تو يکي باشد؛ دوم اين که آبروي تو را آبروي خودش داند و عيب و بي آبرويي تو را عيب و بي آبرويي خودش؛ سوم اين که مال و منصب, او را نسبت به تو عوض نکند؛ چهارم اينکه هر کمکي از دستش بر مي آيد از تو دريغ نکند و پنجم, که در بر دارنده ي همه ي اين خصلتهاست, اين که در هنگام گرفتاريها تو را تنها نگذارد.
دوست عزيز شرائط دوست خوب بيشتر از اين است كه برشمرديم و همانگونه كه گذشت بيان تفصيلي سخن فراتر از حوصله اينگونه مكاتبات است.
در اين بخش به ذکر برخي از ويژگيهاي دوستان ناشايسته بصورت فهرست مي پردازيم :
- فاسق و فاجر و اهل گناه به صورت علني - اهل غيبت - احمق و نادان - دروغگو - قطع کننده ي ارتباط با اقوام.
عواملي که تعداد دوستان را زياد مي کند:
1- بخشندگي و سخاوت
2- صبر و بردباري
3- عطوفت و مهرباني
4- گذشت و چشم پوشي از خطاها
5- عدم توقع [ خواه بجا باشد يا نا بجا ]
6- خوش خلقي و نرم خويي
7- تواضع و فروتني
در پايان ذکر چند نکته را ضروري مي دانيم:
الف- مهمتر از دوست يابي, از دست ندادن دوست است. اين عوامل دوستي را بر هم مي زند :
- بي احترامي - شوخي زياد - فخر فروشي - بحث و جدل - حسادت
ب- سعي کنيد اسرار خود را حتي به دوست صميمي تان هم نگوييد.
ج- با کسي دوستي کنيد که طالب دوستي شما باشد و از تحميل کردن دوستي خود بر ديگران اجتناب کنيد.
د- براي رشد خود با دوستان بهتر از خود ارتباط داشته باشيد و براي رشد ديگران از ارتباط با کساني که ضعف در ايمان دارند پرهيز نکنيد.
در پايان چند کتاب مفيد را در اين زمينه معرفي مي کنيم که انشاء الله با مطالعه آنها مي توانيد اطلاعات بهتري در اين زمينه بدست آوريد:
1- دوستي در قرآن و حديث , نوشته آقاي ري شهري
2- دوستي و دوستان , نوشته آقاي سيد هادي مدرس , ترجمه حميدرضا شيخي و حميدرضا آژير, از انتشارات آستان قدس رضوي , 1376
3- آئين دوستي (دوست يابي) نوشته ديل كارنگي , انتشارات پيمان 1378
4- آئين دوستي در اسلام , نوشته آقاي بابازاده