تغيير اخلاق و صفات | کتابخانه مجازی الفبا

در انسان هنگام تولد يک سري صفات بد هم بوجود مي ياد مثلا ممکنه يه نفر ذاتا آدمي به دنيا بياد که زود عصباني ميشه يا ممکنه يه نفر ذاتا آدم حسودي باشه. سوالي که دارم اينه که چطور ميشه اين صفات بد رو در درونمون از بين برد؟ اصلا صفات ذاتي قابل تغييره؟

ويژگي هاي ذاتي انسان در حد اقتضا است و اقتضائات ذاتي براي اين كه به فعليت تبديل و از صفات شخصيتي انسان شوند، نياز به پرورش دارند و تحت شرايط محيطي و تربيتي قابل تربيت، رشد و تغيير هستند. بنابراين ما صفات ذاتي ثابتي كه غير قابل تغيير باشد، نداريم. عصبانيت و حسادت و مانند آن زمينه هاي اقتضايي اي است كه در تمامي افراد وجود دارد، اين زمينه ها ذاتا بد نيستند و هر يك در صورتي كه به صورت صحيح تربيت شوند، مي توانند زمينه به وجود آمدن صفات نيك مانند رقابت و غيرت ديني و قدرت دفاعي انسان در برابر دشمنان شوند، منتهي اين امكان نيز وجود دارد كه بعدا در اثر عدم تربيت صحيح خانوادگي يا در اثر عوامل ديگر محيطي و تحركات خارجي تبديل به صفات ناهنجار مي شوند.
چيزي كه اهميت دارد اين است كه اين صفات حتي اگر به صورت فعلي هم درآيند، باز قابل تغيير هستند، زيرا جمود در انسان راه ندارد و درون و بيرون انسان در هر حالي در حال تغيير مي باشد. البته در سنين پايين تر اين حركت و تغيير با سرعت بيشتري امكان پذير مي شود ولي در سنين بالاتر به دليل كندي هاي حركت وجودي و ثبات بيشتر، سرعت تغيير كم خواهد شد.روش تغيير صفات و ملكات اخلاقي:
روش تخلق به صفات نيك از اساسي ترين و گسترده ترين مباحث علم اخلاق است. موضوع و هدف اصلي تمامي کتاب هايي که در زمينه اخلاقيات و علم اخلاق نگاشته شده است، آموزش تخلق به ارزش هاي اخلاقي است. ما در اين فرصت تنها قادريم به صورت فهرست وار و به طور کلي روش خودسازي و تخلق به ارزشها را بيان نماييم.
عالمان اخلاقي در منابع اين علم براي وصول به اين هدف، سه مرحله را بر مي شمارند.
1. علم: يعني تحصيل در علم اخلاق و آشنايي با رذائل و روش معالجت آنها و همچنين آشنايي با فضايل و روش تخلق به آنها، از طريق مراجعه به منابع اخلاقي و يا اساتيد اين دانش.
2. حال: منظور از حال همان برانگيختگي و انگيزش در انسان است. در اثر آشنايي با اخلاق، رذايل و فضايل اخلاقي و همچنين پي بردن به ارزش تهذيب نفس و منافع و معنويتي که از اين طريق نصيب انسان مي شود، اين اشتياق در انسان پديد مي آيد که نفس خود را از رذايل و پليدي هاي خلقي پاک و به صفات حميده و فضايل پسنديده انساني بيارايد و اين همان مرحله «حال» است.
3. عمل: مرحله اصلي اخلاق و خودسازي عمل است؛ زيرا آنچه تاکنون در امر پيمودن دو مرحله قبلي عايد سالک گشته است، تنها ذهنيتي است که باعث شوق نسبت به تهذيب نفس و تعالي اخلاقي مي شود. جايگاه صفات حميده قلب آدمي است و تا هنگامي که انسان به صورت عملي صفات و ارزش هاي اخلاقي را از خويش بروز و ظهور ندهد، قلب او متصف به اين گونه صفات نمي گردد.
البته تنها اتصاف و ظهور صفت در قلب نيز کافي نمي باشد. اگر کسي بخواهد واقعا شخصيت و منش اخلاقي بيابد، لازم است صفات پسنديده را در قلب خويش نهادينه و راسخ نمايد. به تعبير ديگر ملکات اخلاقي است که شخصيت و باطن انسان را شکل مي دهد و هر کس در حقيقت ترکيبي از صفات راسخ است و نه حالات زودگذر.
روش نهادينه نمودن ارزش هاي اخلاقي نيز تکرار است. همانگونه آدمي براي انجام دادن يک ورزش يا صنعت و يا هر کار ديگري در ابتدا با دشواري روبرو است؛ ولي به تدريج و در اثر مداومت و تکرار انجام آن کار برايش آسان مي گردد، صفات اخلاقي نيز در اثر عمل و تکرار و مداومت به صورت ملکه راسخ در مي آيند و انجام آنها نيز آسان مي شود:
به طور مثال کسي که خداي ناکرده به صفت بخل مبتلا است. پس از پي بردن به زشتي اين رذيلت و آثار بسيار منفي آن که بر شخصيت او مي گذارد و پس از اين که اشتياق مي يابد که ريشه اين صفت را از قلب خويش بر کند و به جاي آن صفت زيباي جود و سخاوت را بنشاند، چاره جز اين ندارد که به صورت عملي به اعطاي مال و بذل و بخشش بپردازد. اين کار در ابتدا بسيار دشوار است، زيرا که شخصي تعلق فراوان به اموال خود دارد؛ ولي به تدريج که به تکرار آن مي پردازد، آسان مي گردد. آسان شدن انجام عمل، علامت رسوخ و ثابت شدن اين صفت در نفس او است و نشانه اي است براي معالجت، بهبودي و نجات از يکي از امراض مهلک نفساني.
نتيجه اين که: ظهور دادن عملي صفات خصوصا در معاشرت و برخورد با ديگران در جامعه و تکرار آن، يگانه روش پاکسازي نفس از رذايل اخلاقي و تخلق آن به صفات حميده انساني و ارزش هاي اخلاقي است، اگر چه اين مرحله منوط به داشتن خودشناسي، آگاهي، انگيزه و اشتياق کافي براي خودسازي و تعالي روح است.
موضوع عمل و مداومت بر آن نيز از مباحثي است که در حوزه علوم اسلامي خصوصا علم اخلاق، تربيت و خودسازي مورد بررسي و تأکيد فراوان است. نکته اساسي اي که در پاسخ به اين سؤال بايد نسبت به آن عنايت نمود، چگونگي ساخت و شکل گيري شخصيت انسان است.
شخصيت انسان تحت تأثير و تعامل ميان عوامل گوناگون شکل مي گيرد. عوامل و مؤلفه هاي تأثيرگذار در تحقق و تشخص شخصيت انسان عبارتند از: دانش، بينش، انگيزش، گرايش، کنش و منش. از اين ميان، مباحث مربوط به منش که شامل صفات اخلاقي مي شود، نقش اساسي را به عهده دارد. به عبارتي شخصيت هر کس حاصل خلقيات و صفاتي است که در روح و نفس او تشخص مي يابد.
در مورد صفات خلقي و نحوه تأثيرگذاري آن بر نفس انسان، به دو نکته مهم و قانوني اشاره مي شود.
يک: اينگونه صفات در حقيقت بازتاب عمل و کنش آدمي است، عملکرد نيک باعث تحقق صفات نيک و عملکرد بد موجب تحقق صفات مذموم در نفس انسان خواهد شد و بدون عملکرد نيز صفتي در کار نخواهد بود.
با اين بيان نقش عمل و فاعليت به خوبي آشکار مي شود. هر کس که کاري مي کند و عملي را انجام مي دهد، در حقيقت فاعل ساخت خود است. يک روي سکه کاري است که در خارج انجام مي شود و روي ديگر سکه آن است که به روح خود شکل مي دهد و شخصيت خويش را بنا مي نهد. به عبارتي، هر عمل انسان دو گونه بازتاب دارد، بازتابي در خارج که براي همگان قابل مشاهده است و بازتابي در درون انسان که سنگ بناي شخصيت او خواهد شد. ناگفته پيدا است، آنچه در درون آدمي تحقق مي يابد به صورت اوصاف است، همچون عدالت، صداقت، کرامت و مانند آن که حيثيت مادي ندارد.
دو. صرف انجام عمل و بازتاب وصفي آن در نفس (مانند انجام کاري عادلانه و تحقق صفت عدالت در نفس انسان) براي ساخت شخصيت انسان کفايت نمي کند. هنگامي يک صفت کمال آور و شخصيت ساز مي شود که به صورت ملکه راسخه و وصف ثابت، در روح انسان نهادينه شود. تمامي فرايند پيدايش ملکات و رسوخ صفات در نفس آدمي منوط به تکرار و مداومت بر عمل است، عملي که چنين بازتابي از آن توقع مي رود. به کسي که يک روز ورزش مي کند يا وزنه مي زند، ورزشکار يا وزنه بردار اطلاق نمي شود. ورزشکار کسي است که هر روز ورزش مي کند و اين عمل جزئي از برنامه هاي دائمي او است و کسي وزنه بردار است که در اثر تمرين و ممارست و در طول زمان، توانايي برداشتن وزنه هاي سنگين در او ظهور يافته و در اثر مداومت شايسته عنوان وزنه بردار گرديده است.
ابتدا انسان مي داند و به موضوع با ارزشي دانا مي شود و سپس بدان علاقه مند مي گردد كه بدان متصف شود و يا عمل كند و در نهايت با تكرار و تمرين, آن عمل يا صفت ملكه جان او مي شود و جزء شخصيت او مي گردد. سر توصيه به اربعين و اينكه خوب است فلان عمل را چهل روز مداومت نماييد, اين است كه اين نوع مداومت به ملكه شدن آن كمك مي كند.
اصطلاح ملكه شدن بيشتر درباره صفات شخصيت و دروني و خلقيات استعمال مي شود, ولي مي توان آن را درمورد علم و عمل نيز به كار برد. البته در مورد عمل بيشتر از واژه عادت استفاده مي شود, ولي علم چون صفت است, در مورد آن راحت تر اين واژه معنا پيدا مي كند. علم آنگاه ملكه نفساني مي شود كه هميشه در نفس حاضر باشد و در آن راسخ شده باشد. در سوره آل عمران آيه هفت مي خوانيم: ما يعلم تاويله الا الله و الراسخون في العلم . و كسي تاويل قرآن را نمي داند مگر كساني كه در علم راسخ شدند.
هدف علم اخلاق ساخت شخصيت انسان است، بنابراين اگر به عمل نيک و پيگيري مداوم آن فرمان مي دهد، به اين دليل است که بدون عمل هيچگونه ساخت و سازي صورت نمي پذيرد و بدون مداومت نيز صفات خلقي رسوخ نمي يابند و در صورت ترک عمل زايل خواهند شد.
بايد توجه داشت که ساير مؤلفه هاي مذکور که عبارت بودند از دانش، بينش، گرايش و انگيزش، همگي مقدمه و زمينه هاي پيدايش کنش و در نتيجه تحقق منش و تشخص شخصيت انسان هستند. هدف دين و اخلاق نيز هدايت انسان تا مرحله کنش است، زيرا آدمي با عمل و رفتار است که شاکله روح خويش را به صورت انساني متعالي و معنوي و يا خداي ناکرده به عکس آن به صورت آدمي پست، دنيوي و مادي شکل مي دهد.دستورالعمل و راهکار:
1. توجه به ارزش خوش اخلاقى و آثار نيك آن و همچنين زشتى بداخلاقى و آثار بد آن. براى اين منظور بهترين راه موجود، مطالعه‏ى روايات و آياتى است كه در زمينه حسن خلق و سوء خلق وارد شده است. برخى از روايات به شرح زير است:
الف) حسن خلق: رسول خدا(ص) فرمود: خداوند هنگامى كه ايمان را خلق كرد آنرا به خوش اخلاقى و سخاوت تقويت نمود و همچنين هنگامى كه كفر را آفريد آنرا نيز به بد اخلاقى و بخل تقويت نمود.
على(ع) فرمود: چه بسيار انسانهاى عزيزى كه اخلاق بد ايشان را ذليل ساخته است و چه بسيار انسانهاى ذليلى كه با اخلاق خوش به عزت رسيده‏اند.
رسول خدا(ص) فرمود: اسلام يعنى حسن خلق. امام صادق(ع) فرمود: هيچ زندگى‏اى گواراتر از زندگى همراه با خوش اخلاقى نيست. رسول خدا(ص) فرمود: خوش اخلاقى، اولين، سنگين‏ترين، نيكوترين، با فضيلت‏ترين چيزى است كه روز قيامت در ترازوى عمل انسان قرار داده مى‏شود. در قرآن كريم آمده است: A{انك لعلى خلق عظيم}A افتخار پيامبر اسلام(ص) به عظمت خوش اخلاقى آن حضرت(ع) بوده است. رسول خدا(ص) فرمود: كاملترين مردم از حيث ايمان و شبيه‏ترين آنها به من، خوش اخلاقترين آنها است. امام صادق(ع) فرمود: حسن خلق روزى را زياد مى‏نمايد، بر عمر انسان مى‏افزايد و گناهان را آب مى‏نمايد؛ همانگونه كه آفتاب يخ را آب مى‏كند.
ب) بد اخلاقى: امام صادق(ع) فرمود: بد اخلاقى عمل و عبادت انسان را باطل مى‏نمايد همانگونه كه سركه عسل را فاسد مى‏كند. على(ع) فرمود: اخلاق بد، بدترين همنشين انسان است، دوستان انسان را فرارى مى‏دهد و چيزى وحشتناك‏تر از بداخلاقى نيست. رسول خدا(ص) فرمود: به راستى ممكن است بنده‏اى به خاطر بداخلاقى به پائين‏ترين دركات جهنم سقوط نمايد. على(ع) بداخلاقى روزى انسان را كم مى‏نمايد.
2. راه بنيادين تحصيل خوش اخلاقى، توجه به توحيد است؛ يعنى توجه به اين معنى كه تمامى انسانها مظاهر حق تعالى هستند و هر گونه برخوردى با آنها، در واقع برخورد با مُظهر و صانع آنها محسوب مى‏شود. احترام و مهربانى با هر پديده‏اى، در واقع احترام و مهربانى با پديدآورنده‏ى آن است و ترش روئى و نامهربانى با آن پديده نيز به پديد آوردنده‏ى آن بر مى‏گردد. بايد به اين نكته توجه نماييم كه هرگونه معامله با خلق از جهتى معامله و برخورد با خالق آنها نيز به حساب مى‏آيد و هرگز خداى تعالى راضى نيست كه با بندگان و مظاهرش برخوردى نامناسب و ناشايست شود. گشاده‏روئى با خلق خدا و تحصيل رضايت مخلوق، موجب كسب رضايت خالق آنها مى‏شود. همانطور كه در روايات وارد شده است كسى كه از مخلوق تشكر نكند از خالق آنها نيز تشكر نكرده است. همچنين كسى كه نسبت به مخلوقات الهى ترش روئى نمايد، اين نوع برخورد، به خاطر رابطه‏ى بسيار عميقى كه ميان خلق و خالق، مَظهر و مُظهر وجود دارد، به خالق و مُظهر آنها نيز سرايت خواهد نمود.
3. يكى از ابعاد مهم وجودى انسان عواطف طبيعى، انسانى و ايمانى او است. ايجاد رابطه عاطفى با ساير انسانها قابل رشد و تربيت است. قسمت بزرگى از لذت و شادى زندگى انسان از طريق ايجاد ارتباط عاطفى با ديگران تأمين مى‏شود. بايد توجه نمود كه اين شادى و لذت از طريق خوش اخلاقى يعنى ايجاد رابطه‏ى عاطفى مثبت بدست مى‏آيد و بد اخلاقى كه در واقع همان رابطه‏ى عاطفى منفى است، موجب كدورت و عذاب زندگى مى‏باشد و ديگران را از گرد انسان مى‏پراكند.
على(ع) فرمود: بداخلاقى زندگى را سخت مى‏كند و موجب عذاب نفس است.
4. از راههاى ديگر تحصيل خوش اخلاقى و رفع بداخلاقى تمرين عملى خوش اخلاقى هنگام برخورد با ديگران است. هر كس قادر است با يك تصميم قوى عزم جزم و با رعايت اصل تدريج، به تمرين عملى در اين زمينه بپردازد. اگر كسى تصميم بگيرد حداقل به مدت چهل روز در برخورد خود نسبت به اطرافيان تجديد نظر نمايد و در اين مدت باروئى گشاده، لبى خندان و رابطه‏اى صميمى برخورد نمايد، قطعا نتايج خوبى خواهد گرفت. تمامى روايات بحث از ميزان الحكمة، ج 3، ص 137 به بعد يادداشت شده است.
5- راهکار علمي تغيير صفات و تمرين خوش خلقي شناسايي صفات زشت و عمل به ضد است. براي اين منظور مطالعه و علم به صفات متقابل اخلاقي يعني رزايل و فضايل و طريقه تبديل هر يک به ديگري هست تا اين علم تبديل به حال و انگيزه گردد و با تمرين عملي و عمل به ضد صفت خوب جايگزين صفت بد گردد.
براي مطالعه بيشتر در باره خود اخلاق بودن، به آدرس اينترنتي زير كه مربوط به سايت اداره مشاوره است مراجعه نماييد. در اين صفحه پنج مقاله در مورد خوش اخلاقي هست كه مجموعا مطالب جالبي است.
منابع اصلي اخلاق اسلامي:
-راه روشن, ترجمه مهجه البيضاء فيض کاشاني
- اخلاق اسلامي, ترجمه جامع السعادات ملا مهدي نراقي
- معراج السعاده، ملا احمد نراقي
- نقطه هاي آغاز در اخلاق عملي آيت الله مهدوي كني
- اخلاق در قرآن (3 جلد) مصباح يزدي
منابع بيشتر:
- خودسازي براي خودشناسي، مصباح يزدي
- تهذيب نفس، ابراهيم اميني
- مقالات استاد محمد شجاعي
- خودسازى، شهيد باهنر
- خودسازى، محمد يزدى
- جهاد با نفس، ج 3، حسين مظاهرى

پرسمان دانشجویی