پاسخ تفصیلی:
از اين كه به ما اعتماد كرديد و مشكل خود را با ما در ميان گذاشتيد بسيار خرسنديم.قبل از بيان راهكارهاي مختلف براي ارج نهادن و رعايت حقوق والدين لازم است شناخت كافي از اين موضوع داشته باشيم. همان طور كه در هر موضوع ديگري چنين است. هرگاه اهميت و ارزش موضوعي را اطلاع يافتيم انگيزه بهتر و بيشتري براي توجه كردن به آن به وجود مي آيد و آن شناخت و توجه به اهميت موضوع، ما را به عمل و پاي بند بودن به آن سوق مي دهد؛ بنابراين مناسب است كه در ابتدا (هر چند مختصر) به اهميت و قدر و منزلت والدين از ديدگاه اسلام بپردازيم و سپس به بيان راهكارها و چگونگي انجام وظيفه و احترام گذاشتن نسبت به آنها اقدام كنيم.
مطمئنا ما در اينجا نمي توانيم از جنبه هاي مختلف و تمام آنچه كه بايد بيان كرد، براي شما تشريح كنيم لذا توصيه مي شود براي آگاهي بيشتر به كتاب هاي اخلاقي و روايات زيادي كه در اين باره از ائمه معصومين (عليهم السلام) داريم مراجعه كنيد تا زمينه ارج نهادن به مقام پدر و مادر در عمل براي شما فراهم شود.
اسلام از نظر حقوقى حساب ويژهاى براى پدر و مادر بازكرده همان گونه كه در جنبههاى عاطفى نيز حساب جداگانهاى براى آنها در نظر گرفته است؛ لذا در روايات آمده كه اگر پدر و مادرى از فرزندانشان راضى باشند موجب خير و بركت و سعادت فرزند مىشود، اگر در حق فرزندان خود دعا كنند خداوند به اين دعا توجه خاصى مىنمايد؛ كما اين كه اگر والدين از فرزندان ناراضى باشند و خداى ناكرده آنها نفرين كنند ممكن است، خداوند بر چنين فرزندانى كه موجب ناراحتى والدين شوند قهر و غضب نمايد.
دين مبين اسلام تحت هيچ شرايطي اجازه ي بي احترامي به والدين را نداده و همواره تأكيد نموده كه همانند غلامي حلقه به گوش در برابر پدر و مادر باشيد.
تنها جايي كه والدين, فرزند را امر به معصيت خداي سبحان مي كند در چنين مواردي نيز در كمال احترام و ادب نبايد از آنها اطاعت كرد؛ اما در هر حال حتي اگر والدين كافر يا مشرك هم باشند بايد وظايف خود را انجام داد و در برابر آنان خاضع بود.
احترام و احسان به والدين, آنقدر پر اهميت است كه در قرآن به صورت مكرر پس از مسأله ي توحيد بيان شده است. قرآن كريم مي فرمايد : «و قضي ربك الا تعبدوا الا اياه و بالوالدين احسانا اما يبلغن عندك الكبر احدهما او كلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل لهما قولا كريما و اخفض لهما جناح الذل من الرحمة و قل رب ارحمهما كما ربياني صغيرا» و پروردگار تو مقرر كرد كه جز او را مپرستيد و به پدر و مادر (خود) احسان كنيد. اگر يكي از آن دو يا هر دو, در كنار تو به سالخوردگي رسيدند, به آنها (حتي) اف مگو و به آنان پرخاش مكن و با آنها سخني شايسته بگوي و از سر مهرباني, بال فروتني بر آنان بگستر و بگو: پروردگارا آن دو را رحمت كن چنانكه مرا در كوچكي پروراندند.
در اين آيه پس از تأكيد به توحيد, احسان به والدين توصيه شده است. در اين دو آيه نكاتي نهفته است كه به برخي از آنان اشاره مي كنيم:
1 – نيكي و احسان به والدين.
2 – توصيه به ضرورت اين احسان مخصوصا ً در دوران پيري [روابط صميمي و عاطفي فرزندان با پدر و مادر در حال عادي و شرايط جسماني و اقتصادي مساعد, امري طبيعي است، اما مهم وقتي است كه به دوران كهولت پاي مي گذارند و به طور طبيعي سطح توقعشان بالا مي رود، به خصوص اگر از نظر اقتصادي و مالي هم نيازمند باشند و از فرزند, خواسته ها و تقاضاهاي خارج از قدرت او و يا خارج از حد معمولي داشته باشند؛ اين امر خود به خود باعث مي شود كه انسان ها در مقابل اين خواسته ها و خواهش ها موضع گيري كنند.
اين جا است كه آيه ي كريمه توصيه مي كند كه انسان ها توجه داشته باشند وقتي پدر و مادر يا يكي از آن ها به دوران پيري و كهولت پاي گذاشتند, بايد نسبت به آن ها بيشتر رسيدگي و پرستاري شود.]
3 – از كوچك ترين صحبت يا حركتي كه موجب ناراحتي و رنجش آن ها مي شود, بايد اجتناب شود (فلا تقل لهما اف) [يكي از معاني «اف», اين است كه بگويد: «من خسته شده ام», «من از اين مطالبي كه مي شنوم و از اين حركاتي كه مي بينم بيزارم», يعني كمترين اظهار ناراحتي. فرزند حتي حق ندارد كوچك ترين نا رضايتي در زبان و چهره اش ظاهر شود و يا آن ها را از خود برنجاند.]
4 – هنگام گفتگو با والدين در كمال احترام و ادب با آن ها سخن بگويد «و لا تنهرهما و قل لهما قولا كريما» بر آنان فرياد مزن و بزرگوارانه با آنان سخن بگو.
5 – مهم تر از موارد قبلي اين است كه «و اخفض لهما جناح الذل من الرحمة» بال هاي تواضع خويش را از محبت, در مقابل آن ها فرود آور [با تواضع و فروتني رفتار كنيد؛ يعني آن ها را بسيار برتر, بالاتر و والاتر از خود ببينيد و با ايشان در كمال تواضع و تذلل رو به رو شود.]
6 – همواره برايشان دعا كند چه در زمان حيات و چه در زمان بعد از وفات و برايشان از خداي رحمان, طلب مغفرت نمايد. «و قل رب ارحمهما كما ربياني صغيرا» بگو: پروردگارا همان گونه كه آن ها مرا در كوچكي تربيت كردند, مشمول رحمتشان قرار ده.
پرسشگر عزيز!
در متون ديني روايات بسياري به ما رسيده كه هر قدر به پدر و مادر - مخصوصا ً مادر- , خدمت كنيم هرگز نمي توانيم جبران محبت هاي آن ها را بكنيم. [در روايتي نقل شده است كه شخصي خدمت رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) رسيد و گفت: مادرم در سالهاي كهولت است و من از او نگهداري مي كنم و او را به پشت خود حمل مي كنم. از حاصل رنج و كسب خود, نياز او را تأمين مي كنم و درست مانند يك طفل شير خوار, كه نياز به مواظبت دارد, از او مراقبت و نگهداري مي كنم. حتي در انجام بعضي از وظايف به چهره ي او هم نگاه نمي كنم كه مبادا خجالت بكشد. آيا توانسته ام زحمات و خدمات مادرم را جبران كنم؟
حضرت فرمودند: نه, تو همه ي اين كارها را كرده اي؛ اما توجه داشته باش كه او علاوه بر اين كه تو را در شكم خود نگهداري كرده, از شيره ي جانش به تو داده و هر گامي كه برداشته, براي حفاظت تو بوده است؛ هر دستي كه حركت داده, براي نگهباني تو بوده و دامنش پناهگاه تو بوده است.
با همه ي اين احوال او اين رنج و مشقت را تحمل مي كرده, در حالي كه آرزوي زندگي و بزرگ كردن تو را داشته است, ولي تو ضمن اين خدمات, در دل به انتظار مرگ او هستي, پس هرگز نخواهي توانست خدمات او را جبران كني و جزا دهي.]
روايت بسيار تكان دهنده اي از پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) نقل شده كه تكليف همه ي ما را در مقابل والدين روشن مي كند. از حضرت (صلي الله عليه و آله) نقل شده كه شخصي خدمت ايشان عرض كرد : اي رسول خدا, حق پدر چيست؟ حضرت فرمودند: مادامي كه زنده است او را اطاعت كني و مطيع او باشي. بعد عرض كرد: حق مادر چيست؟ فرمودند: اگر انسان به اندازه ي ريگ هاي بيابان و قطرات باران و ايام روزگاران, در مقابل مادر بياستد و او را اطاعت كند, به اندازه ي يك روز دوران حمل, حق او را ادا نكرده است.
با اندكي تأمل در روايات روشن مي شود كه تا چه ميزان, احترام به والدين - و مخصوصا ً مادر - در سعادت دنيا و آخرت انسان نقش دارد. رسول اكرم (صلي الله عليه و آله) مي فرمايند: «رضي الرب في رضي الوالدين و سخط الرب في سخط الوالدين» رضايت خدا در سايه ي رضايت والدين و خشم خدا در سايه ي خشم والدين است.
دوست عزيز!
وقتي خداي مهربان, رضايت خويش را در رضايت والدين قرار داده, چرا از چنين وسيله اي كه بهترين راه براي تقرب به خداي تعالي است استفاده نكنيم؟ خداي رحمان هرگز تكليفي كه از عهده ي بندگانش خارج باشد نكرده و راه تقرب را در دسترس آنها قرار داده است.
اگر طالب بهشت و سعادت ابدي هستي به مادرت به بهترين شكل خدمت كن. روايت معروفي هست كه «الجنة تحت اقدام الامهات» بهشت زير پاي مادران است. برخي از بزرگان در مورد اين روايت فرموده اند: شايد مقصود اينست كه بهشت در دسترس بوده و نياز به تهيه ي ابزار دور از دسترس ندارد. خدمت به مادر بهشت را به ارمغان مي آورد و اگر طالب بهشت هستيد آنرا در زير پاي مادرانتان جستجو كنيد. (در اثر تواضع و فروتني و خدمت, بايد خاك كف پاي مادران شد.)
ذكر اين نكته نيز ضروري به نظر مي رسد كه اطاعت والدين و احسان به آن ها بعد از توحيد ذكر شده است. درست است كه خداي سبحان و اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام) در مورد آن ها تأكيد و توصيه به نيكي نموده اند اما اگر والدين بخواهند انسان را به ترك واجبي يا ارتكاب حرامي يا شرك و كفر وادار نمايند, نبايد از آن ها اطاعت كرد؛ «لا طاعة لمخلوق في معصية الخالق» هيچ اطاعتي از مخلوق, در نافرماني پروردگار روا نيست.
در قرآن نيز پس از اينكه در مورد والدين توصيه مي كند مي فرمايد: «و ان جاهداك علي ان تشرك بي ما ليس لك به علم فلا تطعهما و صاحبهما في الدنيا معروفا» هر گاه آن دو تلاش كنند كه تو چيزي را همتاي من قرار دهي كه از آن آگاهي نداري, از ايشان اطاعت مكن؛ ولي با آن دو در دنيا به طرز شايسته اي رفتار كن. (سوره ي لقمان/ آيه ي 15)
توجه به قسمت پاياني آيه مهم است كه مي فرمايد: درست است كه نبايد از آنان اطاعت كني اما اجازه نداري در رفتار با آنان از مسير معروف و پسنديده خارج شوي, هر چند اگر مشرك باشند و تو را به شرك دعوت نمايند.
البته لازم به ذكر است كه بطور قطع، اگر مادر شما در اين خصوص وظايف خود، سهل انگاري داشته باشد، از طرف پروردگار مؤاخذه خواهد شد؛ اما مهم اين است كه شما بعنوان يك دختر متدين و مؤمن، وظايف خود را در برابرايشان –بدون توجه به نواقصي كه در رفتار او مي باشد- به بهترين نحو انجام دهيد.
آن دسته از فرزنداني كه از نعمت داشتن ايمان بي بهره اند، در برابر اشتباهات و كوتاهي هاي والدين، به تلافي و پرخاشگري مي پردازند؛ شما با تماس خود با اين نهاد، نشان داديد كه به سوي معنويات گرايش داريد و مي خواهيد به آنچه خداوند دستور داده است عمل كنيد. بنابراين با تكيه بر خداوند و پيروي از اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام) و رفتار مناسب شأن يك دختر مسلمان، با مادر خويش برخورد كنيد.
نكته ديگر آن كه اگر پدر و مادر در حق فرزند كوتاهي كنند و چه بسا ظلمي انجام دهند، اين سبب نمي شود كه فرزند هم درباره آنان به وظيفه اش عمل نكند. از اين رو امام باقر (عليه السلام) فرمود: «خداوند در چند چيز رخصت و ترك را روا ندانسته است از جمله: نيكي به پدر و مادر چه خوب باشند آن دو و چه بد» (اصول كافي، ج 2، ص 129، ح 15).
پرسشگر گرامي!
مبادا تصور كني كه خداوند با اين دستور خواسته است بر تو سختگيري كند! اصلاً چنين چيزي نيست؛ زيرا خداي مهربان و حكيم، در آينده به فرزند تو نيز همين فرمان را خواهد داد! (دقت كنيد.)
يكي از دلايل مهم اين همه احترام و نيكي در حق پدر و مادر، بزرگترين نعمت خداوند يعني حق حيات است كه اگر پدر و مادر نبودند؛ فرزنداني هم به وجود نمي آمدند از اين رو هر چه درباره پدر و مادر احترام و احسان شود به جا خواهد بود.
يادمان نرود كه دنيا و سختي هاي آن محدود است و پاداش هايي كه خداوند براي مؤمن در آخرت فراهم نموده است، در برابر اين سختي ها بسيار ناچيز است.
چه بسا انسان براي رسيدن به يك خواسته هاي معنوي، بايد سال ها تلاش كند و ممكن است در نهايت نيز، به آن ها دست نيابد؛ ولي با رعايت حقوق والدين، در كمتر زمان به قله هاي رفيع معنوي دست يابد. البته احترام به والدين در رزق و روزي نيز بسيار مؤثر است. كسي كه در هر شرايطي به پدر و مادر خود احترام بگذارد، حتي در دنيا نيز بهره هاي فراوان خواهد برد.
به اين نكته اساسي توجه داشته باشيد كه گرچه ممكن است نتوانيد تمام شرائط موجود در خانواده را بر وفق مرادتان فراهم نماييد، ولى مطمئنيم كه شما به عنوان فردي متدين مىتوانيد با استفاده از راهكارهايي كه در ادامه به چند مورد از آنها اشاره ميگردد، خود را با شرائط موجود به گونه اي مناسب و فعّال وفق داده و هماهنگ سازيد كه نه تنها از وضعيت موجود به درآييد، بلكه با ابتكار، خلاقيت و بهرهمند شدن از توانمندي هاى خود زندگي شاد و با نشاطي را براي خود و ساير اعضاي خانواده تان رقم زنيد؛ لذا توجه نماييد كه:
- شما تنها فردى نيستيد كه با اين مسأله در خانواده خود مواجه هستيد؛ لذا آن را به عنوان يك مسأله ببينيد نه يك معضل و مشكل لاينحل؛ زيرا عده اي از هم سن و سالان شما توانسته اند با آن كنار بيايند؛ لذا شما نيز ميتوانيد.
- ما انسان ها به گونه اي هستيم كه هرگاه نسبت به اهميت و ارزش موضوعي اطلاع يابيم, در اثر آن شناخت, انگيزه بهتر و بيشتري براي عمل و پاي بند بودن به آن پيد اخواهيم كرد؛ لذا شايسته است به اهميت, قدر و منزلت والدين از ديدگاه اسلام توجه بيشتري نماييد.
- يكي از وظايف مهم فرزندان نسبت به والدين اين است كه خواسته هاي مشروع والدين را بر آورند و از دستورهاي آنان سرپيچي نكنند. تا جايي كه اگر پدر و مادري فرزند خويش از انجام عمل مستحبي نهي كنند، فرزند نبايد آن را انجام دهد. دانستن عاقبت رويگرداني از اين وظايف نيز عامل محرك مناسبي براي ارج نهادن به مقام والدين است، به گونه اي كه انجام ندادن وظايف نسبت به والدين، گاهي به عاق والدين شدن منجر مي شود.
علامه مجلسي در شرح كافي مي گويد: عقوق والدين به اين است كه فرزند حرمت آن ها را رعايت نكند و بي ادبي نمايد و آن ها را به سبب گفتاري يا رفتاري برنجاند و آزار و اذيت كند و در چيزهايي كه عقلاً و شرعاً مانعي ندارد، نافرماني نمايد و اين عقوق از گناهان كبيره است.
- يك اصل كلي در مورد انسانها وجود دارد و آن اينكه انسان موجودي تغييرپذير است؛ يعني همانطور كه تأثير روي ديگران مي گذارد از رفتار ديگران نيز متأثر مي شود و رفتار او تغيير مي كند. قطعاً شما با رفتار پسنديده خود مي توانيد مادرتان را تحت تأثير قرار دهيد. او را آن گونه كه هست، دوست بداريد؛ از او اطاعت كرده و فرمانبردارش باشيد؛ چون رفتار و روحيه مادرتان با گذر عمر به صورت يك صفت ثابت شخصيتي در آمده است سخت تغيير مي پذيرد و متحول ساختن چنين افرادي دشوار مي نمايد اما امري شدني است؛ لذا نيازمند صبر و حوصله و همين طور تدبير و هوشياري و ظرافت هاي رفتاري خاص از طرف شما است.
بنابراين هرگز سعي در ايجاد تغيير ناگهاني و برخوردهاي تند و عجولانه نداشته باشيد كه اين شكل رفتار نه تنها مادرتان را به سوي مخالفت مي كشاند، بلكه ناسازگاري را به صورت لجاجت آميز در ايشان تشديد مي نمايد.
خلاصه ي كلام اينكه:
اين موقعيتي كه براي شما پيش آمده يكي ازامتحانات الهي است كه اگر در اين امتحان, موفق بيرون شويد, در مسير سعادت خويش گام بلندي برداشته ايد؛ زيرا خداوند همه ابزار رسيدن به كمال را, با توجه به استعدادها و توانايي هاي افراد در اختيارشان قرار مي دهد.
در پايان به شما دختر عزيزم, چند راهكار پيشنهاد مي شود:
1 – با خود همواره آيات و رواياتي را كه در باب حقوق مادر است تكرار كنيد و به باور خود بدهيد كه رسيدن به بهشت در گرو خدمت به ايشان است و در دعاها از خداوند طلب صبر و بردباري كنيد.
2 – خويش را در محضر خداي سبحان ببينيد و هر قدمي كه بر مي داريد خداوند را ناظر بر آن ببينيد. به عنوان مثال با خود اينطور تصور كنيد: اگر قرار شود يك روز طرز برخورد من با مادرم را فيلمبرداري كنند و فقط عده ي محدودي بيننده اين فيلم باشند, چگونه برخورد مي كنم؟ هر چند كه مثال بسيار ناقص است؛ چرا كه ناظر حقيقي خالق غني و قادر و مهربان است!
3 – يكي از كارهايي كه مي تواند بسيار اثر گذار باشد و كار را براي انسان آسان كند اين است كه ثواب عملتان را به حضرت ولي عصر (عج الله تعالي فرجه الشريف) هديه نماييد و همواره با خود اين آيه را خطاب به حضرت (عليه السلام) زمزمه كنيد: «يا ايها العزيز مسنا و اهلنا الضر و جئنا ببضاعة مزجاة فاوف لنا الكيل و تصدق علينا ان الله يجزي المتصدقين» اي عزيز, به ما و خانواده ما آسيب رسيده است و سرمايه اي ناچيز آورده ايم. بنابراين پيمانه ما را تمام بده و بر ما تصدق كن, كه خدا صدقه دهندگان را پاداش مي دهد. (سوره ي يوسف/ آيه ي 88) مطمئن باش مداومت بر اين عمل, محبتي از محبوب عالم امكان, حضرت حجت در دلت ايجاد مي كند كه حتي سخت ترين كارها, چون براي هديه به محبوب است نه تنها سهل و آسان مي شود بلكه به آن عشق مي ورزي.
4 – از اين نكته نبايد غافل بود كه: كليد همه ي درهاي بسته و گرفتاري ها و بلاها در «صبر» است و تا اين ناملايمات نباشد, صبر در وجودتان مستقر نخواهد شد و بدانيد آنچه انجام مي دهيد (احترام به مادر) در مقابل آنچه به دست مي آوريد (رضاي الهي و بهشت) بسيار اندك است.
5 – همواره محبت هاي مادرتان را در ذهن خود بياوريد و به ياد بياوريد آن زمان كه كودك و ناتوان بوديد چگونه در آغوش مهر و محبت خود شما را پرورش داد و سعي كنيد در مقابل آن زحمت ها و مهرباني ها با ايشان مهربان باشيد و در زمان بدرفتاري ايشان، تحمل و بردباري را دستور العمل زندگي خود قرار دهيد.
6 - در صورت امكان هر از چند گاهي هديه اي هر چند كوچك براي او تهيه كنيد.
7 - نقاط ضعف مادر را به رخ او نكشيد و پيش ديگران نيز مطرح نكنيد.
8 - جنبه هاي مثبتي كه مادرتان دارد را برجسته كنيد و گاهي اوقات آنها را مطرح كنيد.
در پايان به يك روايت كه از معصوم (عليه السلام) نقل شده, اشاره مي كنم: حق مادر نسبت به ساير حقوق, لازم ترين و واجب ترين حقوق است, چرا كه او را در جايي حمل كرده كه كسي, ديگري را حمل نمي كند و با گوش و چشم و همه ي اعضا از او نگهداري كرد. در عين اينكه در رحم و شكم براي او مشقت داشت اما با سرور و شادماني اين رنج را تحمل كرد, مشقتي كه هيچ كس جز مادر حاضر نيست آن را تحمل كند. مادر راضي بود كه گرسنه بماند, اما فرزندش را سير كند. تشنه بماند, فرزند را سيراب كند. خود برهنه بماند, فرزند را بپوشاند و خود در آفتاب باشد تا بر او سايه بيفكند. به آن مقداري كه او رنج و مشقت تحمل كرده, تو بايد به او نيكي كني و با او مدارا كني, بايد شكر خدمات و زحمت هاي او را به جاي آوري هر چند شما توان جبران كوچك ترين زحمت او را نداريد مگر با ياري خداوند.
براي مطالعه بيشتر به كتاب سيري در رساله ي حقوق امام سجاد (عليه السلام) رجوع شود.
برايت آرزوي سلامت و سعادت دارم.