انتخاب استاد اخلاق | کتابخانه مجازی الفبا

آيا در انجام سير و سلوك عبادي و تزكيه نفس و برنامه ريزي آن، نياز به استاد وجود دارد، لطفاً توضيح بفرماييد چگونه اين كار را بكنيم؟

ورود به مباحث عرفاني نيازمند آن است كه انسان ضمن تزكيه نفس وادي عقل و سلوك نظري را طي كرده و سپس وارد وادي عرفان و عشق شود.
سلوک راه خدا دو مرحله دارد. نظري و عملي . براي سلوک نظري که همان طي کردن وادي عقل و عقلانيت است نيازي به استاد خاص نيست و بايد با مطالعه و تفکر و تحصيل علم از اساتيدي که در حوزه علوم ديني نقلي وعقلي تدريس مي کنند, انسان به مرحله عقلانيت صحيح ديني و حيات معقول برسد و براي تمام انديشه و باورها و اعمالش به دليل و حجت (دليل وحياني و قول و عمل معصوم ع) دست يابد و بعد اگر موفق بشود که وارد وادي عشق و سلوک و رياضت عملي شود, آنگاه نيازمند کسي است که خود سالک و راه بلد باشد.
براي اين دسته خود خداي متعال وعده داده است که اين نياز را در صورت صلاحيت تامين نمايد، ان جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا- بنابراين ذغدغه داشتن استاد در ابتداي راه بي مورد است و بايد به سلوک عقلي و انجام وظايف واجب و ترک حرام انديشيد و با صدق و اخلاص عمل کرد، خود خداي متعال به موقع راهنمايي براي سالک معين خواهد فرمود.
بنابراين همه مي توانند اين راه را طي كنند اما صحيح آن است كه پس از آشنايي با خداوند از طريق آيات آفاقي و انفسي و ايمان به او - يتلوا عليهم آياته- ابتدا نفس خود را اصلاح كنند و سپس علم و حكمت بياموزند -يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمه - و بعد وارد وادي عشق و عرفان شوند.
عوام از مردم اگر بخواهند قبل از تحصيل علم و طي كردن وادي عقل مستقيم وارد عرفان شوند, دچار مشكلات عديده مانند افراط و تفريط و بريدگي خواهند شد و معلوم نيست وصولي براي ايشان حاصل شود.
لذا اولين كاري كه نياز هست آشنايي با ابعاد وجودي انسان يا خودشناسي است. يعني انسان با سه بعد نفس و عقل و قلب خود آشنا شود و كاركرد هر يك و روابط آنها با يكديگر را بداند, تا بتواند به صورت برنامه ريزي شده و عالمانه وارد خودسازي و سلوك شود. نياز به عالم و استاد هم براي اين است كه انسان با نحوه حركت عالمانه در اين مسير آشنا شود و به بيراهه نرود. استفاده از اساتيد به دو گونه است:
1- استفاده عام: يعني بهره مند شدن از رهنمود هاي کلي و عمومي و مواعظ و اندرزها و راهنمايي ها و تجربيات اخلاقي و سلوکي.
2- استفاده خاص: يعني خود را به طور کامل به استادي مطمئن و کامل و راه رفته و آشنا با سير و سلوک سپردن و روح خود را براي تربيت و تهذيب در اختيار او قرار دادن و از دستورات خاص و برنامه هاي سلوکي او پيروي کردن.
در صورت اول استفاده از اساتيد اخلاق متعدد به منظور ياد آوري و تذکر مطالب اخلاقي و معنوي و غرق نشدن در گرداب غفلت و جاذبه هاي مادي و دور نشدن از معنويات و قرار داشتن در جو و فضاي اخلاقي امري بي اشکال است و آثار و برکات فراواني به دنبال دارد.
اما در صورت دوم سفارش بزرگان اهل کمال و معرفت آن است که بايد با حوصله و تامل و تحقيق فراوان به دنبال استادي بود که با روحيات و اخلاقيات سالک و طالب معرفت و کمال، مجانست و سنخيت و سازگاري داشته باشد تا در راه سلوک معنوي مشکل و مانعي ايجاد نگردد. مثلا کسي که اهل بسط است با استادي که اهل قبض است تناسبي ندارد و يا سالکي که بيشتر اهل رجا و اميد است با استادي که حال غالب او خوف است هماهنگ نيست.
استاد اخلاق با استاد ساير علوم متفاوت است. در ساير علوم استاد مي تواند تدريس كند، بدون اينكه خود بدان علمي كه تدريس مي كند، آراسته باشد. بسياري از علوم خارج از حوزه شخصيت انسان هستند و روي شخصيت انسان تاثير خاصي ندارند، همچون رياضيات، فيزيك، شيمي و مانند آن، ولي اخلاق اينگونه نيست. اخلاق روي خود فرد و شخصيت او اثر مي گذارد و منش او را شكل مي دهد. استاد اخلاق بايد خودش آراسته به فضايل و صفات و اعمال پسنديده باشد تا بر شاگردان خود تاثير بگذارد.
بدون شک دستيابي به راهنمايي بصير و استادي خبير که خود فراز و نشيب هاي راه بندگي و خودسازي را پيموده باشد و با خطرات و موانع و سختي هاي راه آشنا باشد و بتواند در اين راه دشوار دستگير و ياور انسان باشد از نعمت هاي بزرگ الهي است. نمي توان انکار کرد که استمداد از انفاس قدسي پاکان وسيله اي مناسب براي رسيدن به کمال و حل مشکلات اخلاقي است، ولي آگاهان و مربيان واقعي و دلسوز هشدار مي دهند که راهروان راه کمال و قرب الهي نبايد به آساني خود را دست هر مدعي معرفت و کمال بسپارند و تا از صلاحت و قابليت آنها آگاه نگردند نبايد خود را در اختيار آنها قرار دهند. حتي انجام کارهاي خارق العاده و شگفت انگيزي مانند خبر دادن از اسرار درون و يا مطالب مربوط به آينده و عبور از روي آب و آتش و امثال اين کارها نيز نمي تواند ملاک صلاحيت و درستي مدعي تربيت باشد چون اين گونه اعمال نيز از مرتاضان بي تقوا و بي دين نيز سر مي زند. از طرفي دسترسي به استاد لايق و خبير براي همه امکان پذير نمي باشد و اين بدين معنا نيست که تربيت و پرورش اخلاق و عروج معنوي براي اين گروه از مردم ناممکن است. افراد فراواني با استفاده از هدايت قرآن و روايات و سخنان بزرگان در کتاب هاي اخلاقي و التزام عملي به آنها و رعايت تقوا و استقامت در راه بندگي به تعالات بالايي رسيده اند.
در مراحل بالا نقش استاد در تهذيب نفس و سير و سلوك، بسيار تعيين كننده است و عارفان تأكيد فراوانى بر آن كرده‏اند. بدون داشتن استاد، قدم نهادن در مسير سلوك، مى‏تواند آفت‏هايى براى انسان داشته باشد كه گاهى جبران‏ناپذير است. مانند وارد آوردن فشار بيش از حد بر خود و خروج از تعادل روحى و روانى بر اثر رياضت‏هاى شديد و غلبه اوهام بر ذهن انسان يا گرفتار شدن در دام كبر و عجب و يا عدم تشخيص القائات شيطانى از الهامات غيبى و آفات و مفاسد ديگر كه هر يك از آنها، براى سقوط معنوى انسان كافى است.
البته در سير و سلوك، كار اصلى را خود سالك انجام مى‏دهد؛ اما استاد، نقش يك راهنماى با تجربه‏اى است را دارد كه از اين راه آگاهى دارد و از خطرات و خصوصيات آن مطلع است و وسيله حركت را به خوبى مى‏شناسد و آن را در اختيار سالك قرار مى‏دهد. گاهى انسان سالك، نيازمند ذكر خاصى است تا حالت ومقام معنوى خاصى در او ايجاد شود كه استاد آن را تشخيص مى‏دهد. همچنين مراقبت‏هايى كه سالك بايد انجام دهد - كه داراى مراتب مختلف است - تشخيص آن با استاد است. اگر مراقبه سالك بيش از توان روحى و معنوى او باشد، نمى‏تواند دوام بياورد و از ادامه راه منصرف خواهد شد. فوايد وجود استاد، فراوان است و به همين اندازه اكتفا مى‏شود.
البته اين بدين معنا نيست كه انسان بدون استاد، نمى‏تواند به سعادت برسد؛ بلكه عمل به دستوراتى كه به صورت كلى و عمومى در قرآن كريم و روايات آمده است و عمل خالصانه، تقوا داشتن، پاك بودن، وظيفه خود را به نحو شايسته انجام دادن، احترام به والدين و... همگى زمينه‏ساز سعادت انسان مى‏باشند و كم نبوده‏اند بندگانى كه از اين راه‏ها به قرب الهى رسيده و شايسته لطف ويژه خداوند گشته‏اند.
دسترسى به استاد سير و سلوك از طريق كسانى ميسّر است كه در اين راه گام برداشته‏اند و اساتيد اين راه را مى‏شناسند. اما نكته مهم در اين رابطه، اين است كه كسانى كه به اسم ارشاد و هدايت و داشتن منصب استادى در راه معنويت، جوانان را فريب داده و آنان را از مسير حق منحرف كرده‏اند؛ در طول تاريخ اندك نبوده‏اند. كسانى كه خود بويى از حقيقت و بندگى خداوند نبرده‏اند و قدمى در اين راه برنداشته‏اند و با كتاب و سنت آشنايى ندارند و تنها به قصد منافع دنيوى و كسب شهرت و دكان باز كردن خود را استاد راه معرفى كرده و دل‏هاى پاك و با صفا و خداجوى جوانانى را كه به دنبال نداى فطرت خدايى در جست و جوى حقيقت مى‏باشند، منحرف نموده‏اند. بنابراين نمى‏توان به سادگى و بدون تحقيق كافى و اطمينان به كسى سرسپرد و او را به عنوان استاد انتخاب نمود.
پس در سير و سلوك، ملازمت به دستورات شرع مقدس، اساس كار مى‏باشد و نياز به استاد را جبران مى‏كند. از آيه شريفه سوره «عنكبوت» استفاده مى‏شود كه: هر كس در راه رسيدن به رضايت و خشنودى الهى تلاش كند، خداوند او را به راه‏هاى خود هدايت مى‏نمايد: (والذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا ان الله لمع المحسنين)؛ «و كسانى كه در راه ما مجاهده كنند، ما به سوى راه‏هاى خود هدايتشان مى‏كنيم و خدا همواره با نيكوكاران است».
اينكه مى‏فرمايد بعد از مجاهده و تلاش، مؤمن مشمول هدايت الهى مى‏شود، اشاره به اين است كه خداوند اسباب و وسايل هدايت و به عبارتى سير در طريق صراط مستقيم را برايش فراهم مى‏سازد.
وقتى از آيت الله بهجت پرسيده شد؛ استادى به ما معرفى كنيد؛ فرمودند: «به هر آنچه مى‏دانيد صحيح است عمل كنيد، اگر ديديد در سيرتان وقفه‏اى رخ داده است، بدانيد از دانسته‏هاى خود عدول نموده‏ايد».
در صورتي كه موفق به يافتن استاد اخلاق شديد، شايسته است بدانيد، استاد اخلاق لازم است از ابعاد فراوانى برخوردار باشد كه با اختصار به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
اول: نكاتي كه مربوط به شخص او است نظير:
1- برخوردار از آراستگى ظاهر باشد؛
2- خودساخته و مهذب باشد؛
3- وقار و ادب در وجودش نمودار باشد؛
4- زهد و ساده زيستى را رعايت نمايد؛
5- بهره كافى از حكمت و معارف داشته باشد.
دوم: نكاتي كه مربوط به محتواى سخن او است نظير:
1- آموزنده و مفيد باشد؛
2- در انتخاب و گزينش خوش‏ذوق باشد؛
3- نظم و تناسب در كلام را رعايت كند؛
4- عباراتش بليغ و رسا باشد؛
5- تعبيراتش خوش آهنگ، نرم و دلنشين باشد؛
6- استوار و توجيه‏پذير باشد؛
7- در مجموع جذّاب و گيرا باشد؛
8- و در نهايت در انسان انگيزش ايجاد كند.
نکته آخر اين که؛ بزرگان عرفان و اخلاق معاصر ما هم چون حضرت آيت الله العظمي بهجت، حضرت آيت الله جوادي آملي و حضرت آيت الله حق شناس تأکيد دارند که اگر شما به دستورات اسلام عمل کنيد و محرمات را ترک کنيد و واجبات را عمل کنيد و با قرآن و دعا مأنوس باشيد و کتاب هاي اخلاقي مناسب را بخوانيد و سعي کنيد عمل کنيد. نيازي به استاد خاصي نداريد و اگر نيازي به استاد باشد خودش به سراغ شما مي آيد.
در شهر تهران مي توانيد به اين اساتيد مراجعه نماييد و از درس هاي اخلاقي و ارشاد ايشان استفاده کنيد.
آيت الله حاج آقا مجتبي تهراني: تهران، خيابان شهداء، خيابان ايران، بعد از مسجد احمديه ، ساختمان دبيرستان نور چهارشنبه شب ها و تمام شب هاي ماه مبارك رمضان
حاج آقاي خوشوقت: تهران ، خيابان شريعتي، سه راه طالقاني، داخل مسجد
حاج آقا، هر شب چند دقيقه بين نماز صحبت مى‏كند و سعى دارد با موعظه دانشجويان را با اصول اسلام آشنا سازد. جمله‏هاى ناب و كوتاه او همواره خاطر جوانان دانشجو را نوازش مى‏دهد.شما مي توانيد با ايشان ارتباط برقرار نماييد.
براي مطالعه در اين زمينه منابعي از كتابهاي اخلاقي و عرفان عملي معرفي مي شود:
1. اوصاف الاشراف، خواجه نصيرالدين طوسي
2. منازل السائرين، خواجه عبدالله انصاري
3. جامع السعادات، نراقي
4. الاخلاق، شبر
5. سير و سلوك، بحرالعلوم
6. لب اللباب، علامه طباطبايي

پرسمان دانشجویی