گريه در اسلام | کتابخانه مجازی الفبا

در مورد گريه در اسلام و جايگاه آن در زندگي روز مره توضيح دهيد؟

ابتدا بايد به اين نكته توجّه كرد كه در جهان هستى، بسيارى مطالب از اسرار است و انسان‏ها از آنها بى‏خبرند.
برخى افراد تنها به ظواهر پديده‏ها توجّه دارند و فهم خويش را در همان نمود، محدود مى‏كنند و هيچ‏گاه نمى‏انديشند كه در وراى امر ظاهرى، امرى مهم‏تر و عظيم‏تر نهفته است.
گريه نيز از جمله همين امور است. بسيارى تخيّل مى‏كنند كه گريه صرفاً امرى است حكايتگر و نشان‏دهنده تألّم و عواطف آدمى. برخى نيز كودكانه گريه را به باد استهزا گرفته، آن را نشانه‏اى از ارتجاع تلقى مى‏كنند. عده‏اى ديگر منتقدانه مى‏گويند: گريه جز خمودى، چيز ديگرى به ارمغان نمى‏آورد و حال آن كه دنياى امروز، دنياى تحرّك و نشاط است و انسان جديد طالب شادى است؛ نه تشنه آب چشم.
اميدواريم با توضيحى مختصر از ابعاد گوناگون اين پديده، ديدگاه اسلام در خصوص حقيقت و جايگاه گريه مشخص شود.
«انواع گريه‏»
گريه انواع و اقسامى دارد كه مهم‏ترين آن با شرحى مختصر چنين است‏:
1. گريه ترس و هراس: اين نوع گريه غالباً در اطفال وجود دارد و در واقع كودك با اين وسيله، ترس خويش را نمايان مى‏كند.
2. گريه جلب ترحّم: خود بر دو قسم است: «طبيعى» كه بسيار مؤثر و برانگيزاننده است؛ مانند گريه كودكى كه پدر و مادر خويش را از دست داده است. «تصنعى»؛ كه در ظاهر به ديگران مى‏خواهد بباوراند كه ناراحت و اندوهگين است.
3. گريه غم و اندوه: اين گريه انعكاسى از ظلمتى كه فضاى درون را فرا گرفته ابراز مى‏كند. جنبه مثبت اين نوع گريه تنها تخليه درون است و به همين جهت است كه پس از آن، آدمى كمى احساس آرامش مى‏كند.
4. گريه شوق و شادى: اين نوع گريه ناشى از رقّت قلبى است كه غالباً پس از دوره‏اى از يأس و نااميدى درباره موضوعى نمودار مى‏گردد.
5. گريه تقوا و رشد روحانى: اين نوع گريه مختص مردان و زنان الهى است و بيان سوز درون و ابراز عجز و پشيمانى، پريشانى، توبه و عشق به معبود است. اين گريه، موجب پالايش روح و زمينه‏ساز قرب به خداوند است.
گريه تقوا و پرهيزگارى، همان اشكى است كه اگر از سوز دل، بر گونه‏ها جارى گردد؛ توجه حضرت حق را به بنده خود جلب كرده، بستر رحم و فضل او را فراهم مى‏سازد.
تا نگريد ابر، كى خندد چمن‏ / تا نگريد طفل، كى جوشد لبن‏
طفل يك روزه همى داند طريق‏ / كه بگريم تا رسد دايه شفيق‏
تو نمى‏دانى كه دايه دايگان‏ / كم دهد بى‏گريه شير او را رايگان‏
گفت: فليبكوا كثيراً گوش‏دار / تا بريزد شير فضل كردگار (مثنوى، ج 3، دفتر 5).
براى اين گريه (تقوا و رشد روحاني) كه مقصود بحث ماست عواملى شمارش كرده‏اند كه عبارتند از:
5-1. ندامت از گناهان؛ گاهى اشك مردان الهى، به دليل پشيمانى از گناهى است كه مرتكب شده‏اند. اين اشك باعث مى‏شود كه آدمى از عمل زشت خود پشيمان گشته، عزم خود را بر ترك افعال ناپسند تقويت كند، چنان كه امام على(ع) مى‏فرمايد: «خوشا كسى كه به فرمانبردارى پروردگار روى آرد و بر گناه خود بگريد. نهج‏البلاغه، خ 176، ص 185).
5-2. احساس ابهام در بازگشت نهايى به سوى خداوند؛ مشتاقان كوى الهى هميشه خود را در خطر مى‏بينند و نگران از آن كه آينده چه خواهد شد؟ و آنان چگونه به منزل مقصود بار خواهند يافت و با چه كيفيتى در محضر پروردگار حاضر خواهند شد؟! آيا تا رسيدن به معبود ازلى، از خدعه‏هاى نفس و مكر شيطان در امان‏اند؟ اين نگرانى و احساس ابهام در رجعت به سوى خداوند، موجب گريه آنان مى‏شود. فرازهايى از مناجات امام سجاد(ع) حكايتگر اين عامل است:«و مالى لا ابكى ولا ادرى الى مايكون مصيرى و ارى نفسى تخادعنى و ايامى تخاتلنى و قد خفقت عند رأسى اجنحة الموت فما لا ابكى، ابكى لخروج نفسى، ابكى لظلمة قبرى ابكى لضيق لحدى ... مفاتيح‏الجنان، دعاى ابوحمزه ثمالى».
5-3. شوق و محبت؛ دوستداران حقيقى پروردگار، از آنجا كه تنها محبوب‏را او مى‏دانند، گاهى از شوق و نشاط لقاى او مى‏گريند و زمانى از هجران او در شكوه‏اند. چنين گريه‏اى هم از فراق يار است و هم از شوق ديدار او.
ز دو ديده خون فشانم زغمت شب جدايى‏ / چه كنم كه هست اينها گل باغ آشنايى‏ (عراقي).
5-4. خشيّت؛ ترسى مبتنى بر بينش و فهم است و هنگامى كه مردان و زنان الهى، عظمت خداوند را درك مى‏كنند - البته به قدر فهمشان - خوف از حضرتش پيدا كرده، اين ترس موجب گريستن آنان مى‏شود. امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «هر چشمى در روز قيامت گريان است، مگر چشمى كه از محارم خدا اجتناب كند و چشمى كه شب را در طاعت خدا بيدار باشد و چشمى كه در دل شب از خشيت خدا گريه كند. اصول كافى، ج 2، كتاب الدعاء، باب البكاء).
5-5. فقدان دوستان حقيقى؛ از آنجا كه از ديدگاه آيات قرآن و روايات، محبوبان الهى در شمار دوستان حقيقى به شمار مى‏آيند و محبت به آنها، محبت به خدا است؛ در صورت فقدان ظاهرى چنين محبوبانى، مردان الهى گريان‏اند و گريه آنها در واقع به دليل هجرانى است كه در مراتب پايين‏تر از محبوب ازلى و انسان‏هاى كامل، براى آنان پيش آمده است. (دوست‏شناسى و دشمن‏شناسى در قرآن، فصل 3). ‏
گريه ائمه(ع) بر يكديگر، گريه رسول اكرم(ص) بر از دست دادن حمزه و همسر خود و ... همه ريشه در چنين گريه‏اى دارد.
اين محبت از محبت‏ها جداست‏ / حبّ محبوب خدا حبّ خداست
5-6. نداشتن فضايل و اوصاف راستين؛ گاهى اشك مردان الهى بر نبود اوصافى است كه بايد در وجودشان تجلى مى‏يافت و اين گريه در هنگام انديشه در داشته‏هاى انسان‏هاى برتر و راه طى‏كرده‏ها و فقدان آن در گريه كننده؛ شدت مى‏گيرد و موجب آن مى‏شود كه آدمى در نيل به آن اوصاف كوشش كند. فرازى از دعاى امام سجاد نيز حكايتگر اين عامل است: «واعنى بالبكاء على نفسى فقد افنيت با التسويف والآمال عمرى. دعاى ابوحمزه ثمالى).
يكي از خواص بسيار مهم گريه مخصوصا قسم اخير (تقوا و پرهيزكاري) برانگيختن نفس انسان در مسير بندگي است چرا كه انسان زماني در مسير حقيقي بندگي و خودسازي قدم مي گذارد كه به عجز و ناتواني خويش پي برد و گريه يكي از مصاديق نياز انسان به قدرتي ماوراي خويش يعني خداوند قادر متعال است.
«گريه ارزشي»‏
هر چند در خصوص انواع گريه‏هاى ديگر، منعى وارد نشده است؛ ولى آنچه كه در آموزه‏هاى قرآنى و روايى بر آن تأكيد شده است؛ همان گريه تقوا و رشد روحانى است. گريه‏اى كه در اين سوى پرده، «سوز دل» و در آن سوى پرده «آرامش، لذت، ابتهاج و كرامت» است اصول كافى، ج 2، كتاب‏الدعاء، باب البكاء. اين سو، «غم و پريشانى دل» است و آن طرف، «ابتهاج، شراب طهور و لذت شهود» بحارالانوار، ج 73، ص 157).
شاد از غم شو كه غم دام لقاست‏ / اندر اين ره سوى پستى ارتقاست‏
غم يكى گنجست و رنج تو چو كان‏ / ليك كى درگيرد اين در كودكان‏ (مثنوى، ج 2، دفتر 3).
اين طرف گريه روحانى، گريه كردن است و در همان حال آن سوى قضيه، به حضرت معبود نزديك شدن و جاي پا محكم كردن در مسير بندگي و كمال و سعادت ابدي.
حافظا شايد اگر در طلب گوهر وصل‏ / ديده دريا كنم از اشك و در او غوطه خورم‏
از ديدگاه قرآن و روايات اين گريه، داراى خصايص ذيل است:
يكم. منشأ آن فهم و شعور است؛ گريه رشد روحانى باتمام عواملش از فهم و شعور سرچشمه مى‏گيرد و از روى تقليد و گمان جارى نمى‏شود.
گريه پرجهل و پرتقليد و ظن‏ / نيست همچون گريه آن مؤتمن‏
تو قياس گريه بر گريه مساز / هست زين گريه بدان راه دراز (مثنوى، ج 3، دفتر 5).
قرآن مى‏فرمايد: «اى رسول ما! به امت بگو: شما به اين كتاب ايمان بياوريد يا نياوريد (مرا يكسان است) به درستى كه به آنان كه پيش از اين به مقام علم و دانش رسيدند، هرگاه اين آيات برايشان تلاوت شود همه با كمال خضوع و فروتنى سر طاعت بر حكم آن فرود آورند و گويند: پروردگار ما! پاك و منزّه است. البته وعده خداى ما محقّق واقع خواهد شد و آنها با چشم گريان همه سر به خاك عبوديت نهاده و پيوسته بر خوف و ترسشان از خدا مى‏افزايد - اسراء آيه 107 - 109.
از اين آيات به روشنى استفاده مى‏شود كه: هر كس از علم بالا، فهم بالا و معرفت بالا بهره‏مند باشد؛ با شنيدن آيات قرآن به حقايق پى مى‏برد و در اين حال در محضر ربوبى، صورت بر خاك مى‏نهد و با سوز دل اشك مى‏ريزد به اميد آن كه به اشك چشم او نظرى شود و عنايتى به سراغ وى آيد. بنابراين آن كه نمى‏فهمد، نه سوزى در دل دارد و نه اشكى در چشم. مثلاً شخصى كه نمى‏فهمد حقيقت گناه چيست و گناه چه تأثير سويى در روح آدمى مى‏گذارد؛ به راحتى معصيت مى‏كند و همين معاصى موجب قساوت قلب او شده و قلب قسى، هيچ‏گاه سوز دل ندارد تا اشكى داشته باشد. از اين رو در روايات وارد شده كه: خشكى چشم به دليل قساوت قلب است - ميزان‏الحكمة، ج 1، ص 455، روايت 1845. و قساوت قلب تنها به واسطه كثرت گناهان ايجاد مى‏شود - همان، ح 1846. و مع‏الاسف اين بدبختى نيز ريشه در جهل و عدم معرفت دارد.
تا نداند خويش را مجرم عنيد / آب از چشمش كجا داند دويد (مثنوى، ج 3، دفتر 5).
دوم. گريه سرمايه جهاد اكبر است؛ در جنگ با دشمن درونى، اسلحه انسان آه و گريه است؛ چنان كه حضرت على(ع) در دعاى شريف كميل فرموده است: «و سلاحه البكاء» خداوند اين اسلحه كارآمد را به همه داده است؛ ولى افسوس كه قدر و منزلت آن را نمى‏شناسيم.
سوم. گريه از انعام و تفضلات الهى است؛ خداوند متعال مى‏فرمايد: «آنان كسانى از پيامبران بودند كه خداوند برايشان نعمت ارزانى داشت: از فرزندان آدم بودند و از كسانى كه همراه نوح بر كشتى سوار كرديم و از فرزندان ابراهيم و اسرائيل و از كسانى كه آنان را هدايت نموديم و برگزيديم و هرگاه آيات خداى رحمان برايشان خوانده مى‏شد، سجده‏كنان و گريان به خاك مى‏افتادند - مريم، آيه 58). خداوند در اين آيه، سوز دل و گريه را از خصوصيات بارز پيامبران - كه تعليم دهندگان عرفان واقعى‏اند - مى‏شمارد.
سوز دل، اشك روان، آه سحر / اين همه از نظر لطف شما مى‏بينم‏. حافظ.
چهارم. گريه از علايم الهى بودن عبد است؛ خداوند متعال مى‏فرمايد: «و چون آياتى كه به رسول فرستاده شد بشنوند، از ديدگان آنان اشك جارى مى‏شود؛ زيرا حقانيت آنچه بر رسول نازل شده شناخته، گويند: بارالها! ما به رسول تو محمد و كتابت قرآن ايمان آورديم، ما را در زمره گواهان صديق او بنويس - مائده، آيه 83.
پنجم. باطنش خنده و شادى است؛ گريه ارزشى از جمله اسرار الهى است كه در اين سوى پرده، سوز و آتش است؛ ولى در آن سوى پرده، شادى، ابتهاج، لذت و لقا است. مقالات، ج 3، ص 379.
آتشى را شكل آبى داده‏اند / واندر آتش چشمه‏اى بگشاده‏اند (مثنوى، ج 3، دفتر 5).
گريه ارزشى در روايات:‏
منزلت گريه ارزشى كه همان گريه رشد و تقواى روحانى است كه مورد تأييد اسلام نيز مي باشد از پاره‏اى روايات، از جمله احاديث ذيل روشن مى‏شود:
1. امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «نزديك‏ترين حالت بنده نسبت به پروردگار عزّوجل، حالتى است كه او در سجده با گريه است».اصول كافي، كتاب الدعا، باب البكاء).
2. امام باقر(ع) مى‏فرمايد: «هيچ قطره‏اى نيست كه نزد خداى عزوجل محبوب‏تر باشد از قطره اشك در ظلمت شب كه از خوف خدا باشد و غير از جانب او منظورى نباشد». اصول كافي، كتاب الدعا، باب البكاء).
3.«واعوذ بك من قلب لايخشع و من عين لاتدمع - پناه مى‏برم به تو از قلبى كه خاشع و چشمى كه اشك‏بار نباشد. مفاتيح‏الجنان، دعاى بعد از زيارت اميرالمؤمنين).
4.«واعنى بالبكاء على نفسى - و مرا به گريه به حال خود يارى كن. دعاى ابوحمزه ثمالى).
5. امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «اگر اشك چشمى نداشتى براى گريستن، حالت تباكى و حزن و اندوه داشته باش. مرآةالعقول، ج 12، ص 56).
گريه ارزشي نيز داراي مراتب و درجاتي است كه بهترين آنها گريه اي است كه در رساي سيد و سالار شهيدان عالم حضرت اباعبدالله (ع) مي باشد كه در بر گيرنده تمام خصوصيات گريه رشد و تقواي روحاني به وجه احسن مي باشد.
برخى از روايات در خصوص گريه بر امام حسين(ع) عبارت است از:
1. امام معصوم(ع) فرمود: «هر چشمى در روز قيامت به جهت سختى‏ها، گريان است؛ مگر چشمى كه بر امام حسين(ع) گريسته باشد، اين چشم خندان و بشاش است». الخصائص الحسينيه، ص 140.
2. امام رضا(ع) مى‏فرمايد: «گريه بر امام حسين(ع) گناهان بزرگ را محو مى‏كند». مسند امام رضا(ع)، ج 2، ص 27 .
3. امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «كسى كه به ياد امام حسين(ع) به مقدار بال مگسى، اشك از چشمانش جارى شود؛ ثوابش بر خداوند است و خداوند به كمتر از بهشت براى او راضى نمى‏شود». بحارالانوار، ج 44، ص 291.
4. از امام معصوم(ع) نقل شده است: «هر كه بگريد يا بگرياند يا حالت اندوه و گريه داشته باشد، بر مصيبت امام حسين(ع)، بهشت براى او واجب مى‏شود». الخصائص الحسينيه، ص 142.
5. امام رضا(ع) مى‏فرمايد: «... پسر شبيب! اگر مى‏خواهى براى چيزى گريه كنى، پس براى حسين بن على(ع) گريه كن كه او را ذبح كردند؛ چنان كه گوسفند را ذبح مى‏كنند ... پسر شبيب! اگر براى حسين چنان گريه كنى كه اشك‏هايت بر گونه‏هايت جارى شود، خداوند همه گناهان كوچك و بزرگ تو را مى‏آمرزد، اندك باشد يا بسيار ...». بحارالانوار، ج 44، ص 285.
با توجه به آنچه كه در حقيقت گريه رشد روحانى و تقوا و نيز فلسفه عزادارى امام حسين(ع) مطرح است؛ مى‏توان گفت حكمت گريه بر اباعبدالله(ع) كه تأثير گريه در زندگي را نيز بيان مي كند، دو امر مهم و اساسى است كه هر يك به نوبه خود اثر وضعى خاصى بر جاى مى‏گذارند:
يكم. بُعد اخلاقى؛ چنان كه روشن است، گريه ارزشى در فرهنگ شيعى اولاً، گريه‏اى است كه موجب تعالى و رشد روح است و ثانياً سرچشمه آن معرفت است. گريه بر امام حسين(ع)، يا به جهت ياد كردن غم و اندوه از دست دادن عاشق حقيقى خداوند متعال است كه تجلى‏گاه اوصاف الهى بود و مؤمنان، بوى گل را از گلاب او استشمام مى‏كردند.
چون كه گل رفت و گلستان شد خراب‏ / بوى گل را از كه بوييم، از گلاب‏
و يا به دليل عقب‏ماندگى روحى و نداشته‏هاى خود، در مقابل مناقب و فضايل آن بزرگوار و ياران باوفايش است. در واقع گريه بر اين است كه حبيب‏بن مظاهر كه بود و چه داشت و من كيم و چه در كف دارم؟ اشك ريختن بر على‏اكبر، ناله بر خود است كه آن جوان رشيد چه فضايلى را دارا بود و من تا چه اندازه آن خصلت‏ها را دارم؟ و ...
اگر گريه ما از اين منشأ دور است، بايد بكوشيم اشك و آه خود را به اين سمت سوق دهيم تا بر اثر آن، روحمان تعالى يابد. در حقيقت اين قسم از گريه (روحاني)، نشان دادن دردى است كه انسان را به حركت و جوشش وامى‏دارد تا خود را به آن درجه از كمالات برساند و اين چنين اشكى انسان‏ساز است.
دوم. بعد اجتماعى؛ اگر گريه بر اباعبدالله(ع)، از سر معرفت باشد و منشأ آن نيز بعد اخلاقى اين حركت باشد؛ قطعاً اين حزن و اندوه، پس از آن كه موجب تحوّل درونى انسان گرديد، زمينه را براى تحولات اجتماعى فراهم مى‏سازد. وقتى گريه بر امام حسين(ع) كه گريه اي روحاني و در جهت رشد تقوا و پرهيزكاري است، گريه‏اى در جهت تعالى روح شد و موجب گرديد كه آدمى در فضايل اخلاقى و فردى خود، تأمل و تجديدنظر كند؛ قطعاً اين تحوّل درونى، زمينه را براى ساختن اجتماعى در راستاى اهداف متعالى اسلام فراهم خواهد ساخت.
زمانى كه انسان متوجّه شد كه حضرت ابا عبدالله(ع) براى چه، چرا و چگونه دست به قيام زد و آن اثر جاودانه را بر قلم خون، بر صفحه تاريخ نگاشت و با اين معرفت بر اثر گريه درونش متحول گرديد؛ اين تغيير بر عرصه جامعه نيز كشيده مى‏شود و او مى‏كوشد تا جلوى فساد وانحراف دين را گرفته و آزادى، جوانمردى و ديندارى را نه تنها در روح خود، بلكه در جامعه نيز حكم‏فرما سازد.
به بيان ديگر، در واقع گريه با معرفت و روحاني با يك واسطه زمينه را براى حفظ آرمان‏هاى ديني و پياده كردن فرامين الهي فراهم مى‏سازد و به همين دليل مى‏توان گفت: يكى از حكمت‏هاى گريه بر امام حسين(ع)، ساختن جامعه براساس الگوى ارائه شده از سوى او است و شايد مراد از اين كه گفته مى‏شود: «ان الاسلام بدؤه محمدى و بقائه حسينى» همين باشد كه بقاى مكتب اسلام - خصوصاً تشيع - وام‏دار گريه بر امام حسين(ع) است.
هدف رواياتي كه مي فرمايند اگر در عزاي امام حسين عليه السلام اشك تان جاري نمي شود، حالت بكاء و گريه به خود بگيريد و اداي گريه درآوريد در واقع شباهت پيدا كردن به گريه كننده بر امام حسين عليه السلام است و تبديل شدن حالت مجازي و تصنعي و واقعي است و اين از نظر روان شناسي نيز امر ثابت شده است كه خود را شبيه گروهي كردن و رفتار آنها را تقليد كردن سرانجام انسان را در زمره و گروه آنها جاي مي دهد و مجاز او تبديل به حقيقت مي شود و اين مطلب در روايات ما نيز منعكس شده است كه مثلا هر كس صبر يا سخاوت يا شجاعت ندارد اگر خود را شيبه انسان صبور يا سخي و يا شجاع كند، به تدريج اين فضيلت ها در او رشد مي كند و بارور مي گردد و به آهستگي صاحب اين كمال و خوبي مي گردد.
تأثير اين نوع گريه در زندگي روزمره به خوبي واضح است چرا كه انسان را به هدف اصلي خلقت كه بندگي خداوند است نزديك مي كند و در تمام شئونات زندگي ياد خداوند كريم را در وجود آدمي همواره زنده نگه مي دارد.

پرسمان دانشجویی