معنا و روش اخلاص | کتابخانه مجازی الفبا

اخلاص به چه معناست و چگونه ميتوان خود را خالص نمود؟

تعريف اخلاص: اخلاص ضد ريا است و آن عبارت است از خالص ساختن قصد از غيرخدا.
امام صادق(ع) مى‏فرمايند: «لابد للعبد من خالص النيه فى كل حركه و سكون اذ لو لم يكن بهذا المعنى يكون غافلاً والغافلون قد وصفهم‏الله تعالى بقوله: ان هم الا كالانعام بل هم اضلّ و قال: اولئك هم الغافلون...؛ شرط بنده گي خدا اين است كه در هر حركت و سكونى نيتش رابراي خدا خالص سازد زيرا اگر چنين نكند، غافل است و غافلان را خداوند تعالى اينگونه توصيف فرموده: اينان مانند چهارپايان بلكه گمراه ‏تر هستند و نيز فرموده: اينان همان كسانى هستند كه غافلند»، (ميزان‏الحكمه، محمد محمدى رى‏شهرى، ج 3، روايت 4748).مراحل اخلاص:
1- اخلاص در نيت:
اخلاص در اين مرحله، به معني خالص نمودن نيت از هرگونه شائبه شرك و ريا و اهداف غير الهي است. انسان در زندگي خود سر دو راهي انتخاب به سر مي برد، راهي به سوي معنويت، باطن هستي، و خداي متعال و راهي به سوي دنيا، ظاهر هستي و جهت مادي حيات..
پيراستن نفس آن است كه از همه تعلقات و انگيزه‏هاى غير الهى جدا شود و همه اعمال را براى خدا انجام دهد، در روايتى از پيامبر (ص) خطاب به ابوذر آمده است:
«... و ما بلغ عبد حقيقةالاخلاص حتى لايحب ان يحمد على شى‏ء من عمل ‏للَّه.» بنده هرگز به حقيقت اخلاص نمى‏رسد، جز آن كه دوست نداشته باشد او را بر عمل خدايى، بستايند (بحارالانوار، ج 82، ص 204 )
اولياء الهي نه تنها نيت خويش را از انگيزه هاي دنيوي و مادي تخليه مي نمودند، بلكه حتي انگيزه عبادت خود را از ترس از جهنم و طمع بهشت نيز خالص مي ساختند. آنها تنها و تنها خداي را از روي محبت و به اين دليل كه شايسته عبادت است، عبادت مي نمودند و اين در حقيقت اوج اخلاص است
2- اخلاص در عمل:
اخلاص در عمل به معني خالص شدن اعمال از گناهان و رسيدن انسان به ملكه تقوي و ورع است و مراتبى دارد:
مرتبه اول ؛ترك محرمات و انجام واجبات است.
مرتبه دوم ؛ترك مكروهات و انجام مستحبات به ويژه اهتمام به نماز شب است.
مرتبه سوم ؛ترك آنچه موجب اشتغال قلب به غير خداى مى‏شود مانند بسيارى از مباحات، و همواره در جست و جوى خدا بودن و التزام به آنچه كه باعث تقرّب درگاه الهى است.
بهترين راه شروع براى ورزيدگى در اخلاص، نماز است كه كون جامع و عبادت تام است و اگر بتوان در آن اخلاص داشت و همواره آن را قربة الى اللَّه به جاى آورد، اين خود آمادگى و تمرين مى‏شود كه انسان در تمام شؤونات زندگى، اخلاص را رعايت كند.
اگر كسى اين مراحل را به طور جدى پشت سر گذاشت، يك قدم به پيش برداشته و آن تسليم نمودن اقاليم سبعه تن، تحت فرمان الهى است.
3-تصفيه دل:
يكي از مراحل مهم اخلاص هم بيرون راندن تمام رذايل نفسانى ، حب دنيا ، لذت ها و آرزوهاي دنيوي، از نهان خانه دل است . آن كس كه بتواند شيطان و نفس اماره را از خانه دل بيرون افكند، آن گاه خواهد ديد كه خداى سبحان- كه صاحبخانه است- فضاى دل او را چگونه پر خواهد نموده . در حديث قدسى آمده است كه: قلب المؤمن عرش الرحمان و عرش خداي رحمان جايگاه خداي سبحان است.
درمان ريا و كسب اخلاص:
مبارزه با اين پديده و در حقيقت كسب اخلاص در نيت و عمل، از دشوارترين گردنه هاي راه ايمان است.كوتاهترين راه عقلى براى رسيدن به اخلاص و ريشه‏كن كردن «ريا» تقويت توحيد در دل خود مى‏باشد. منظور از توحيد در اين مقام، توحيد افعالى مى‏باشد يعنى، انسان باور كند كه فاعل و مؤثرى در عالم جز خداوند نيست، لا مؤثر فى الوجود الا اللَّه. اگر براى ما روشن شود كه هيچ‏كس به غير از خدا منشأ اثرى نيست و بفهميم كه رزق، عطا، منع، غنا، فقر، مرض، سلامتى، ذلت، عزت، زندگى، مردن و. همه در دست خداوند است و هر آنچه در جهان هست مقهور امر حاكم بى‏شريك مى‏باشد، ديگر دل به ديگران نمى‏بنديم و خودنمايى در مقابل ديگران برايمان لذتى نخواهد داشت. زيرا ريشه «ريا»:
- يا طمع در مال و منافع ديگر انسان‏ها است،
- و يا محبت و دوست داشتن مدح و ستايش انسان‏ها،
-و يا خوش نداشتن و كراهت از مذمت و ملامت مردم است.
اگر رياكار اين سه مشكل را حل نمايد، ديگر دليلى براى خودنمايى در مقابل انسان‏ها وجود نخواهد داشت.
انسان عاقل رغبت به كارى كه براى او نفعى ندارد پيدا نمى‏كند و به امرى كه به حال وى ضرر رساند بى‏ميل مى‏باشد. ريا همان ضرر و نبود نفع است زيرا دل بستن به تعريف يا دل‏گير شدن از نكوهش مردم نفعى به حال انسان ندارد بلكه ريا موجب بطلان عبادت و مضرّ مى‏باشد. علاوه اين كه نظر مردم به اندك چيزى متغير مى‏شود.
رضا و خشنودى آدميان زودگذر و ناپايدار است و شخص رياكار مضطرب، دل‏نگران، متزلزل و مشوش است. در مقابل، اخلاص و چشم نداشتن به مخلوقات، اطمينان و آرامش دل را افزون مى‏كند. براى رسيدن به اخلاص و درك توحيد افعالى، راه‏هاى زير توصيه مى‏شود:
الف) مطالعه و تفكر راجع به يگانگى مطلق خداوند.
ب) توجه به عجز و ناتوانى مخلوقات.
ج) تلقين اين مطلب كه مؤثرى در جهان غير از خداوند نيست.
د) تفويض و توكل به خداوند در كارها و تمرين در جهت تقويت آن.
ه) توجه به بي اعتباري و آفات امور دنيوي از قبيل مال و جاه و بيرون نمودن محبت دنيا و متعلقات آن از دل.
و) مبارزه با حبّ نفس (زيرا ما خود را دوست داريم و هميشه مى‏خواهيم خواسته‏هايمان برآورده شود و مورد تكريم و ستايش ديگران واقع شويم).
ز) توجه به اينكه ريا، عمل و عبادت انسان را بي اثر مي نمايد و بلكه اثر سوء پديد مي آورد و صفت زشت نفاق را در دل مى‏پرورد. علماى علم اخلاق در اين زمينه‏ها توصيه‏هايى نموده‏اند:
1 - تقويت مبانى توحيدى در ابعاد مختلف و درك اين حقيقت كه مؤثر اصلى تنها خداست و مبدء و مرجع اوست و همه فقير درگاه اويند و او غنى بالذات است. يا أَيُّهَا اَلنَّاسُ أَنْتُمُ اَلْفُقَراءُ إِلَى اَللَّهِ وَ اَللَّهُ هُوَ اَلْغَنِيُ‏
2- قطع طمع از مردم و توجه به فقر و نيازمندى همه آنان به درگاه خداوند.
3- پناه بردن به خداوند از شر شيطان و نفس اماره.
4- اخفاى عمل در حد ممكن به خصوص در مستحبات. لازم به ذكر است واجبات بهتر است به صورت علنى انجام گردد، زيرا اين كار خود موجب تزويج عمل خير است.
5- تلاوت قرآن و توجه به معانى آن به خصوص آيات توحيدى.
6- توجه دائمى به الگوهاى اخلاص و سعى در تشابه آنها. اين كار با مطالعه زندگى اولياى الهى ميسر است.
تذكر:گاهى عملى خالصانه انجام مى‏گيرد، ولى بعد از اتمام عمل، صاحب عمل كارى مى‏كند و يا سخنى مى‏گويد كه به ديگران بفهماند فلان عمل را انجام داده‏ام، اين نوع ريا اگرچه شرعا مبطل عمل عبادى نيست، ولي به لحاظ اخلاقي ريا محسوب مي شود و عمل انسان را از شرايط تاثير گذاري مثبت مي اندازد. ج)اخلاص چه اثراتي دارد؟
اخلاص يعني خالص نمودن انديشه و نيت و اخلاق و عمل و عبادت و تمام اعضا و جوارح براي خدا كه دو نكته اساسي در آن لحاظ مي شود. يكي اينكه خود عمل و انديشه و سخن گفتن و عبادت و مانند آن عملي خدايي و خدا پسند باشد, و ديگر اينكه انسان اين عمل خداپسند را براي رضاي خدا انجام دهد و نيت و انگيزه اش هم خدايي باشد. آنگاه وقتي عمل و نيت خدايي شد, نتيجه اش خدايي شدن تمام وجود انسان مي شود و آدمي به كمال و سعادت نهايي خود مي رسد. به عبارتي شرط كمال انسان اخلاص است, به معني خالص سازي تمام ابعاد وجودي انسان براي خدا و به قصد خدايي شدن كامل انسان. اگر كسي به اخلاص برسد اين خود نشانگر صحت راه او است. يعني در مسير خدا حركت كرده و خود را از غير خدا خالص نموده است.
نمي شود كسي راه را اشتباه برود يعني مثلا در مسير دنيا حركت كند و بعد بگويد من براي خدا خالص شده ام. اخلاص وصف راه راست و صراط مسقيم است. اينكه كسي راه را اشتباه برود و اخلاص هم داشته باشد, با هم جور نيست. اخلاص وصف توحيد است. ابتدا بايد انسان در مسير توحيد حركت كند و بعد خود را نيز خالص گرداند. نمي شود كسي مشركانه عمل كند و نيز اخلاص داشته باشد .
د) منظور از درهاي حكمت ورحمت چيست؟
- كافى در ذيل آيه« إِنَّ الَّذِينَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَيَنالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ ذِلَّةٌ»(اعراف 52) از امام محمد باقر عليه السّلام روايت كرده كه آن حضرت فرمودند: هر بنده‏اى چهل روز خداى خود را به اخلاص عبادت و پرستش نمايد آن بنده را به مقام زهد مى‏رساند و درهاى حكمت به دل او باز كند و زبانش به حكمت گويا شود سپس فرمودند: مگر نمى‏بينيد بدعت گذاران و كسانى كه بر خدا و پيغمبر و اهل بيت او افتراء زده‏اند خداوند ذليل و خوارشان مى‏فرمايد.
ازاين حديث استفاده مي شود كه كسي كه زبانش گوياي حكمت است،بر خدا وپيامبرش افترا نمي بندد ومراقب زبانش است.
- درآيات ديگر نيز فرموده :درهاى بركات را به روى همه مى‏گشايد: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ. اعراف/ 96 «1» و همين نيز منظور از حكمت بعثت پيامبران است .
وازاين آيه بهره مي بريم كه بازشدن درهاي رحمت وبركت ،سرازير شدن نعمت فراوان بر اوست.
- و در حديثى از امام على بن موسى الرضا ع آمده است:« من علامات الفقه ؛العلم و الحلم و الصمت، ان الصمت باب من ابواب الحكمه» وسائل جلد 8 صفحه 532 از نشانه‏هاى فهم و عقل، داشتن آگاهى و بردبارى و سكوت است، سكوت درى از درهاى حكمت است»
براى آگاهى بيشتر ر. ك:
1- نشان از بى‏نشان‏ها مقدادى
2- فضيلت‏هاى فراموش شده ‏تربتى
3- اربعين حديث (حديث 2) امام خمينى (ره

پرسمان دانشجویی