پيامدها و آثار دروغ گويي | کتابخانه مجازی الفبا

نتايج وپيامدهاي فردي و اجتماعي دروغ

ريشه يابي :
دروغ گويي مانند ساير بيماري هاي رواني و عاطفي، ابتدا از يك مساله ساده كوچك آغاز مي شود و چنان چه به موقع درمان نشود، به يك بيماري روحي تبديل مي شود كه مشكلات بسياري را براي فرد مبتلا و ديگران فراهم مي سازد . از نظر رواني، دروغ گويي برقرار كردن نوعي رابطه بيمار گونه با ديگران است كه علاوه بر شخص، ديگران را نيز دچار ناراحتي و مشكل مي كند . دروغ گويي عامل اصلي فسادهاي ديگر است، به طوري كه شايد بتوان گفت كليد ورود به ساير فسادهاست . «در يك كنفرانس سراسري آموزش و پرورش در سانفرانسيسكو گفته شد، تا وقتي كه مدارس آمريكا نتوانند نسلي كه دروغ نگويد، افترا نزند، قانون نشكند و به حقوق ديگران تجاوز نكند، به وجود آورند، نمي توانند خود را موفق بدانند . تدريس، خواندن، نوشتن، دانش، و هنر كافي نيست و نمي تواند هدف اصلي آموزش و پرورش باشد، بلكه مهم ترين وظيفه آموزش و پرورش، تدريس دروغ نگفتن است كه عامل اصلي تمام فسادهاست .»
● پيامدهاي زشت دروغ
الف}پيامدهاي فردي۱) نابودي ايمان :
- دروغ با ايمان ناسازگار است و ضعف و نابودي آن را در پي دارد. حسن ابن محبوب مي گويد: از حضرت صادق (ع) پرسيدم:
يكون المومن بخيلا؟ قال: نعم، قلت: فيكون جبانا؟ قال: نعم، قلت: فيكون كذابا؟ قال: لا و لا خائنا، ثم قال: يجبل المومن علي كل طبيعه الا الخيانه و الكذب.
آيا مومن ممكن است بخيل باشد؟ فرمود: بله. آيا ممكن است ترسو باشد؟ فرمود بله. آيا ممكن است دروغگو باشد؟ فرمود: نه، مومن داراي هر سرشتي مي شود، جز دروغ و خيانت. [۱]
- دروغ و خيانت هرگز در دل مومن يافت نمي شود. پيامبر اكرم (ص) مي فرمايد: يطبع المومن علي كل خصله و لا يطبع علي الكذب و لا علي الخيانه. مومن هر سرشتي را مي پذيرد، جز دروغ و خيانت . [۲]
- سرشت دروغگويي با ايمان ناسازگار است و ايمان را از قلب خارج مي كند. در بيان امام باقر (ع) چنين آمده است: ان الكذب هو خراب الايمان. همانا دروغ، نابودي و خرابي ايمان است. [۳]
- امير مومنان علي (ع) فرمود: جانبوا الكذب فانه يجانب الايمان. از دروغ بپرهيزيد؛ چرا كه ايمان را دور مي كند. [۴]
- و نيز به همين دليل اين سخن از امير مؤمنان (ع)نقل شده است: «لا يجد العبد طعم الايمان حتى يترك الكذب هزله وجده» بنده اي مزه ايمان را نچشد تا دروغ را وانهد چه شوخي باشد و چه جدي .
- دروغ سبب خرابي ايمان مي شود امام باقر(ع) مي فرمايد« دروغ ويران كننده ايمان است».2 ) دروغ سرچشمه همه گناهان :
- در روايات اسلامي دروغ به عنوان كليد گناهان شمرده شده است،
- در حديثى از امام باقر( ع) مى‏خوانيم:« ان اللَّه عز و جل جعل للشر اقفالا، و جعل مفاتيح تلك الاقفال الشراب، و الكذب شر من الشراب» خداوند متعال براى شر و بدى، قفلهايى قرار داده و كليد آن قفلها شراب است (چرا كه مانع اصلى زشتيها و بديها عقل است و مشروبات الكلى عقل را از كار مى‏اندازد) سپس اضافه فرمود: دروغ از شراب هم بدتر است .
- امام حسن عسكرى (ع) مى‏فرمايد: «جعلت الخبائث كلها فى بيت و جعل مفتاحها الكذب» تمام پليديها در اطاقى قرار داده شده، و كليد آن دروغ است .
- دروغ هم گناه است و هم مقدمه فتنه‏ها: علي(ع):« دروغ انسان را به سوي بديها هدايت مي كند و بديها نيز به سوي آتش جهنم»3 ) دروغ در رديف شرك به خدا:
- رسول گرامي اسلام(ص) فرمودند: « آيا شما را از بزرگترين گناهان خبر ندهم ؟بزرگترين گناه شرك به خدا و درفتاري نسبت به پدر و مادر و دروغ گفتن است»4 ) تمام انبياء دروغ را تحريم كردند
- امام صادق(ع) فرموده اند:« خداي عزوجل انبياء را مبعوث نكرد مگر به راستي سخن و اداء امانت به نيك و فاجر»5 ) دروغ بدترين بيماري
حضرت علي (ع) مي فرمايد« بيماري دروغ ، زشت ترين بيماري است»6 ) محروميت از هدايت الهي :
- دروغ، انسان را از هدايت الهي محروم مي سازد. پروردگار عز و جل در قرآن كريم مي فرمايد: ان الله لايهدي من هو كاذب كفار. همانا خداوند دروغگوي ناسپاس را هدايت نمي كند. [۵]
- ان الله لا يهدي من هو مسرف كذاب. همانا خداوند كسي كه اسراف كننده دروغگو است را هدايت نمي كند. [۶]
- آيه ديگر اين است كه، پس چرا خدايانشان مانع هلاكتشان نشدند بَلْ ضَلُّوا عَنْهُمْ يعنى گمراه شدند و آنها را يارى نكردند و جمله اشاره دارد كه يارى خدايانشان از آنها ممكن نيست و به وسيله آنها گمراه شدند و اين نتيجه دروغ و شرك آنان بود كه (به دروغ) آنها را خدايان خود گرفتند و بر خدا دروغ بستند كه داراى شريك مى‏باشد7) زمينه سازي كفر و نفاق
- دروغ گاه زمينه كفر يا نفاق را در انسان فراهم مي سازد. زماني كه دل دروغگو از ايمان خالي شد، كفر يا نفاق به آن راه خواهد يافت؛ چنان كه روايت شده: مردي خدمت رسول اكرم (ص) رسيد و عرض كرد: يا رسول الله ما عمل اهل النار؟ قال النبي (ص): الكذب، اذا كذب العبد فجر و اذا فجر كفر و اذا كفر دخل النار. اي رسول خدا! كار اهل آتش چيست؟ پيامبر فرمود: دروغ. هرگاه دروغ گويد، فاسق مي شود و هرگاه فاسق شود، كافر مي شود و هرگاه كافر شد، در آتش قرار مي گيرد؛ [۷] بنابراين، دروغ افزون بر دور ساختن ايمان از قلب انسان، زمينه كفر عملي او را نيز فراهم مي كند.
- دوگانگي ميان واقعيت و خبر شخص دروغگو، مايه پيدايش و رشد صفت پليد نفاق در دل او مي شود امير مومنان علي(ع) مي فرمايد: الكذب يودي الي النفاق. دروغ انسان را به نفاق مي كشاند. [۸]
- طبق نقل حضرت صادق (ع)، پيامبر اكرم (ص) فرمود: ثلاث من كن فيه كان منافقا و ان صام و صلي و زعم انه مسلم؛۱) من اذا ائتمن خان ۲) و اذا حدث كذب ۳) و اذا وعدا خلف.
سه چيز است كه در هر كس باشد، منافق است؛ اگر چه روزه بگيرد و نماز بخواند و گمان كند كه مسلمان است:
۱) آن گاه كه او را امين به شمار آورند، خيانت كند.
۲) آن گاه كه سخن براند دروغ گويد.
۳) آن گاه كه پيمان بندد، پيمان شكند. [۹]
- (وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَن ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا- 28/ كهف) و از آن كس كه قلبش را از ياد خود غافل ساخته‏ايم و از هوس خود پيروى كرده و [اساس] كارش بر زياده‏روى است اطاعت مكن - پس بى‏خبرى دلش از حقايق، نتيجه دنباله روى از هواهاى نفسانى است. و امّا آيه سوّم (عَلى‏ قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً- 25/ انعام) در باره آندسته از اهل كتاب است كه خداوند مى‏فرمايد: تو را مانند فرزندانشان مى‏شناسند كه پيامبر هستى امّا ايمان نمى‏آورند و ستمكارند (وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى‏ عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآياتِهِ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ- 21/ انعام).پس علّت اينكه بر دلهاشان پرده‏اى از عدم فهم حقايق كشيد شده نتيجه ستمگرى و افترا و دروغ خود آنهاست.
دل نيارامد ز گفتار دروغ --------- آب و روغن هيچ نفروزد فروغ [۱۰] 8) ضعيف ساختن مروت و جوانمردي :
- پيامبر گرامي (ص) فرمود: اقل الناس مروه من كان كاذبا. جوانمردي در شخص دروغگو از همه كمتر است. [۱۱]
- آن گاه كه دروغ، عادت فرد شود، چه بسا جوانمردي، يكسره از وجود او رخت بربندد؛ چنان كه در سخنان گهربار حضرت علي(ع) آمده است: من كذب افسد مروته. هركس دروغ گويد، جوانمردي خويش را تباه سازد. [۱۲]
- گوهرجوانمردي، جز با راستي و درستي سازگار نيست، و روح جوانمردي، از كژي و ناراستي گريزان است.حضرت در جاي ديگر مي فرمايد: لا يجتمع الكذب و المروءه. دروغ و جوانمردي جمع نمي شوند. [۱۳]9) فراموشي :
- از آنجا كه خبرهاي انسان دروغگو، با واقع مخالف است و مخالفت با واقع، حد و مرز و معيار واحدي ندارد، چه بسا خبرهاي او از يك واقعه، با هم سازگار و يكسان نباشد. امام صادق (ع) فرمود: ان مما اعان الله به علي الكذابين، النسيان. همانا از كمك هايي كه خداوند بر ضد دروغگويان مي كند، فراموشي آنها است. [۱۴]10) سلب توفيق از رسيدن به برخي مقام ها و انجام برخي اعمال صالح:
- حضرت رسول (ص) فرمود: الكذاب لا يكون صديقا و لا شهيدا. دروغگو، نه در زمره صديقان درآيد و نه در زمره شهيدان. [۱۵]
- امام صادق (ع) فرمود: ان الرجل ليكذب الكذبه فيحرم بها صلاه الليل فاذا حرم بها الرزق. همانا انسان دروغ مي گويد؛ پس، از نماز شب محروم مي شود؛ پس آنگاه كه از نماز شب محروم شد، از روزي [گسترده كه اثر نماز شب است ] محروم خواهد شد. [۱۶]11) موجب لعن خدا و فرشتگان :
- دروغگويي به اندازه اي ناپسند است كه موجب لعن خدا و فرشتگان شده، دروغگو را در شمار لعنت شدگان درگاه الهي قرار مي دهد. رسول خدا (ص) مي فرمايد: فلعنه الله علي الكاذب و ان كان مازحا. خداوند دروغگو را لعنت كند؛ اگر چه شوخي كرده باشد. [۲۱]
- المومن اذا كذب بغير عذر لعنه سبعون الف ملك و خرج من قلبه نتن حتي يبلغ العرش فيلعنه حمله العرش. آن گاه كه شخص مومن، بدون عذر دروغ گويد، هفتاد هزار فرشته او را لعنت مي كنند و از قلب او بوي گندي بيرون مي آيد كه به عرش مي رسد؛ آن گاه حاملان عرش الهي نيز او را لعن مي كنند. [۲۲]12) فقر و تنگدستي :
- زماني كه دروغ گفتن، رفتاري ثابت و عادي شود، فقر و تنگدستي را به بار مي آورد و بركت را از زندگي مي برد. امير مومنان علي(ع) در شمارش سبب هاي فقر مي فرمايد: ... و اعتياد الكذب يورث الفقر. و عادت به دروغ، تنگدستي را به جاي مي نهد. [۲۳]
- رسول گرامي اسلام(ص) فرمودند: « دروغ روزي انسان را كم مي كند»13 ) عذاب ويژه دروغگويان
- دروغگو از نماز شب محروم است در نتيجه از بركاتي كه اين عبادت بزرگ دارد محروم مي ماند كه از آن جمله سعه رزق است.عيسي بن مريم(ع) فرمود: « كسي كه دروغگوئيش زياد شود حسن و جمال و وقارش نزد خدا و خلق از بين مي رود به طوريكه مردم از او متنفر و منزجر مي شوند»14 ) دروغ بدترين رباها
- رسول خدا(ص) فرمودند:« بدترين و بالاترين رباها دروغ است» (زيرا در رباي اقتصادي سرمايه افراد از ميان مي رود لكن در دروغ اصل ايمان خدشه دار مي شودو ربا خوار مالى دارد و آن را زياد مى‏كند و دروغ گو از هيچ، چيزى درست مى‏كند). أَرْبَى الرِّبَا الْكذِبُ15 ) سرزنش و پشيماني :
- سرانجام دروغگويي، سرزنش شدن و پشيماني از كرده خويش است؛ زيرا مردم دير يا زود، به رفتار ناشايست و گفتار خلاف واقع دروغگو پي برده، او را خواهند شناخت. از حضرت علي(ع) نقل شده است:عاقبه الكذب ملامه و ندامه. سرانجام دروغ، سرزنش و پشيماني است. [۲۴]16 ) نابودي شرم و حيا
- كسي كه عادت كند بدون توجه به ارزش و منزلت انساني ديگران، به آنها دروغ بگويد، پرده حيا ميان خود و ايشان را دريده، بي شرم مي شود، چنان كه سرور پرهيزكاران حضرت علي(ع) فرموده است : لا حياء لكذاب. دروغگو بي حيا است. [۲۵]17) سرانجام دوزخ:
- دروغ پيامد زشت ديگرش دوزخ و عذاب الهي است. از پيامبر خدا (ص) نقل شده است: اياكم و الكذب فانه من الفجور و انهما في النار. از دروغ بپرهيزيد. همانا دروغ از فجور و ستمكاري است و همانا دروغ و فجور در آتش جاي دارند. [۲۶]
- امير مومنان علي(ع) هم مي فرمايد: ثمره الكذب المهانه في الدنيا و العذاب في الآخره. ميوه دروغ، پستي در دنيا، و عذاب در آخرت است. [۲۷]ب ) پيامدهاي اجتماعي دروغ:
- دروغ به جز آثار سوء اخلاقي كه در شاكله خود انسان دارد بنيان و شالوده جامعه را ويران مي كند مثل موشهايي كه سد سبا را با آن استحكام ويران كردند. دروغ در خانه ، دروغ در مدرسه ، دروغ در بازار و محله و اداره و ... نظام خانواده و مدرسه و بازار و اداره و... را از هم مي پاشد. دروغ آثار زيانباري از جهت فرهنگي ، اقتصادي ، سياسي و اجتماعي به دنبال دارد .
بي آبرويي: امام علي(ع):«الكذب يزري بالانسان»
رسوايي: « والله مخرج ما كنتم تكتمون»
به قول علامه طباطبايي هر جزء نظام هستي با اجزاء ديگر و لوازمش مرتبط است . دروغگو اگر چيزي را پنهان كند لوازمش را چه كند لذا زود رسوا مي شود. بر فرض گرگ يوسف را دريد پيراهنش چرا سالم است؟ گندم كاشتي پس چرا جو سبز شد همين است كه قرآن مي فرمايد: « إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي مَنْ هُوَ كاذِبٌ كَفَّار» و « ْ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّاب‏»- دروغ گو در اضطرار است
پيامبر(ص):« راستي آرامش است ولي دروغ هراس است» دروغگو در هيجان است كه مبادا حرف امروزش با فردا تضاد داشته باشد
هر نابهنجاري آثار و تبعاتي در فرد و جامعه و در دنيا و آخرت به جا مي گذارد. از مهم ترين آثار دروغگويي در حوزه اجتماعي، سلب اعتماد عمومي است. افزايش دروغ در ميان افراد جامعه، هرگونه قضاوت و داوري درستي را سلب مي كند و اشخاص در تعامل با يك ديگر نمي توانند به گفتارهاي يك ديگر در هيچ حوزه اي اعتماد كنند. - كاهش ارزش اجتماعي:
- دروغگو قابل اطمينان نيست و مردم به او اعتماد نمي كنند؛ از اين رو نزد مردم ارزش ندارد. ارزش انسان در جامعه بشري، به اطمينان و اعتماد مردم به او است. آنگاه كه شخصي وجهه و آبروي خاصي دارد، ارزشمند است و از بين رفتن اعتبار و آبرو، نابود كننده ارزش اجتماعي او است و دروغگويي، رفتار ناشايستي به شمار مي رود كه اعتبار انسان را از بين مي برد.
- امير مومنان علي(ع) مي فرمايد: الكذاب و الميت سواء فان فضيله الحي علي الميت الثقه به فاذا لم يوثق بكلامه بطلت حياته. دروغگو و مرده يكسان هستند؛ زيرا همانا برتري زنده بر مرده، در اطمينان ] مردم [ به او است؛ پس وقتي مردم به سخن دروغگو اعتماد نكنند، زنده بودنش باطل است. [۱۷]
- امام صادق (ع) از عيسي ابن مريم (ع) نقل فرمود: من كثر كذبه، ذهب بهاءه. كسي كه بسيار دروغ گويد، ارزشش نزد خدا و نزد خلق او از بين مي رود. [۱۸]
- امير مومنان علي (ع) مي فرمايد: ينبغي للرجل المسلم ان يجتنب مواخاه الكذاب فانه يكذب حتي يجي بالصدق فلا يصدق. شايسته است كه مسلمان از دوستي و برادري با دروغگو بپرهيزد؛ زيرا او آنقدر دروغ مي گويد كه اگر سخن راستي هم بر زبان آورد، ديگر باور نخواهد شد. [۱۹]
- اين ناباوري تا آنجا گسترش خواهد يافت كه مردم شخص دروغگو را طرف مشورت خويش نيز قرار نخواهند داد؛ چنان كه امير مومنان علي (ع) مي فرمايد: أ لا راي لكذوب. [دروغگو در مقام مشورت ] هيچ رايي ندارد [رايش بي ارزش است ]. [۲۰] - دروغ نابود كننده سرمايه اطمينان است:
- مى‏دانيم مهمترين سرمايه يك جامعه اعتماد متقابل و اطمينان عمومى است، و مهمترين چيزى كه اين سرمايه را به نابودى مى‏كشاند دروغ و خيانت و تقلب است، و يك دليل عمده بر اهميت فوق العاده راستگويى و ترك دروغ در تعليمات اسلامى همين موضوع است.در احاديث اسلامى مى‏خوانيم كه پيشوايان دين از دوستى با چند طايفه از جمله دروغگويان شديدا نهى كردند، چرا كه آنها قابل اطمينان نيستند. على( ع ) در كلمات قصارش مى‏فرمايد:
- «اياك و مصادقة الكذاب فانه كالسراب، يقرب عليك البعيد، و يبعد عليك القريب» از دوستى با دروغگو بپرهيز كه او همچون سراب است، دور را در نظر تو نزديك و نزديك را دور مى‏سازد .
خدا نكند كسي معروف شود به دروغگويي كه هيچ چيز شايد بيشتر از اين به حيثيت انسان لطمه نمي زند.پيامد ظاهري دروغ:
نقطه مقابل هر فرد پر نفوذترين مكان ارتباطي به شمار مي رود به همين دليل وقتي فردي اقدام به دروغگويي ميكند ناخودآگاه سعي مي كند در ميدان ديد مخاطب قرار نگرفته و سعي مي كند كه در زاويه(گوشه) قرار بگيرد. افراد دروغگو تمايل دارند دستانشان در خارج از ميدان ديد مخاطب قرار بگيرد و بطور معمول كف دست اين افراد ديده نمي شود. از طرف ديگر اظهارات آنها به نظر بسيار سفت و سخت و قاطع مي رسد و به موازات آن سعي مي كنند ميزان حركات بدني شان را به حداقل برسانند. به لبخند اين دسته از افراد توجه كنيد!! يك لبخند تمام عيار نيست و بيشتر شبيه به يك لبخند بيجا و ابلهانه است و تنها ماهيچه هاي محدودي از صورت را به خود اختصاص مي دهد.
برخي ديگر از افراد در هنگام دروغ گفتن به شدت دچار تعريق مي شوند. وقتي از افراد دروغگو زياد سوال پرسيده شود عصباني مي گردند و به اين ترتيب شدت تعريق شان زياد مي شود. اگر فكر ميكنيد طرف مقابل شما در حال دروغ گفتن است سعي كنيد از او چندين سوال مشابه بپرسيد و واكنش او را مورد ارزيابي قرار دهيد. لبخند افراد دروغگو بيشتر شبيه به يك لبخند بيجا و ابلهانه است و تنها ماهيچه هاي محدودي از صورت را به خود اختصاص مي دهد.
در پايان لازم به ذكر است كه تا زماني كه دروغگويي به صورت عادت در نيامده باشد و جز شخصيت ثابت فرد نشده باشد معمولا با نشانه هايي توام است. اين قبيل نشانه ها عبارتند از: پريدگي رنگ، واكنش هاي عضلاني، برافروختگي و سرخ شدن صورت، هيجان زياد، ضربان قلب، رفتارهاي تصنعي، تناقض گويي و فراموشي است اما در صورتي كه دروغگويي استمرار يابد و جز شخصيت فرد درآيد فرد بر واكنش هاي خود مسلط گرديده و از بروز علائم ظاهري جلوگيري مي كند تا جايي كه فرد بدون بروز هيچ گونه علائم و نشانه هايي به دروغگويي مي پردازد.پي نوشت
[۱]. محدث نوري: مستدرك الوسائل، ج ۱۴، ص ۱۳، ح ۱۵۹۶۶.
[۲]. علامه مجلسي: بحار الانوار ج ۷۴ ص ۱۶۰، ح ۱۵۰.
[۳]. كليني: كافي، ج ۲، ص ۳۳۹، ح ۴.
[۴]. حر عاملي: وسائل الشيعه، ج ۱۲، ص ۲۴۶، ح ۱۶۲۱۶.
[۵]. زمر (۳۹): ۳.
[۶]. غافر (۴۰): ۲۸.
[۷]. محدث نوري: مستدرك الوسائل، ج ۹، ص ۸۹، ح ۱۰۳۰۵.
[۸]. . آمدي: غرر الحكم، ص ۲۲۰، ح ۴۴۰۸.
[۹]. كليني: كافي، ج ۲، ص ۲۹۰، ح ۸.
[۱۰]. مولوي: مثنوي معنوي، دفتر سوم، قصه خورندگان پيل بچه.
[۱۱]. محدث نوري: مستدرك الوسائل، ج ۹، ص ۸۷، ح ۱۰۲۹۵.
[۱۲]. همان، ص ۲۲۱، ح ۴۴۱۵.
[۱۳]. همان، ح ۴۴۱۷.
[۱۴]. كليني: كافي، ج ۲، ص ۳۴۱، ح ۱۵.
[۱۵]. محدث نوري: مستدرك الوسائل، ج ۹، ص ۸۴، ح ۱۰۲۸۰.
[۱۶]. حر عاملي: وسائل الشيعه، ج ۸، ص ۱۶۰، ح ۱۰۳۰۵.
[۱۷]. آمدي: غرر الحكم، ص ۲۲۰، ح ۴۳۸۶.
[۱۸]. كليني: كافي، ج ۲، ص ۳۴۱، ح ۱۳.
[۱۹]. همان، ح ۱۴.
[۲۰]. محدث نوري: مستدرك الوسائل، ج ۹، ص ۸۸، ح ۱۰۳۰۰.
[۲۱]. همان، ج ۱۱، ص ۳۷۲، ح ۱۳۲۹۴.
[۲۲]. همان، ج ۹، ص ۸۶، ح ۱۰۲۹۱.
[۲۳]. حر عاملي: وسائل الشيعه، ج ۱۵، ص ۳۴۷، ح ۲۰۷۰۴.
[۲۴]. آمدي: غرر الحكم، ص ۲۲۱، ح ۴۴۱۳.
[۲۵]. همان، ح ۴۴۱۶.
[۲۶]. محدث نوري: مستدرك الوسائل، ج ۹، ص ۸۸، ح ۱۰۳۰۲.
[۲۷]. آمدي: غرر الحكم، ص ۲۲۰، ح ۴۴۰۰.

پرسمان دانشجویی