فرق عرفان و تصوف (2) | کتابخانه مجازی الفبا

فرق بين «عرفان» و «تصوّف» چيست؟ توضيح: در سخنان برخي علماي شيعه (خصوصاً علماي معاصر علماي سه قرن اخير) تصوّف به عنوان يك امر منفي و خلاف مطرح شده، و عرفان به عنوان امري مثبت و صحيح. يعني وقتي سخن از تصوّف و صوفيّه مي‏رود، گويي سخن از يك امر انحرافي است، و امري است كه في نفسه بار منفي دارد. امّا با رجوع به سخنان خود اهل عرفان و تصوّف به نظر مي‏رسد كه تفاوتي در اين بين نباشد. خصوصاً اين‏كه در گذشته هم چنين تفكيكي نبوده، و بلكه بسياري از بزرگان شيعه مانند شيخ بهايي يا سيّد بن طاووس از عنوان صوفي و تصوّف ابايي نداشته و از صوفيان با مدح ياد كرده‏اند. آيا اختلاف مزبور فقط يك اختلاف لفظي است يا اين‏كه حقيقتاً بين عرفان و تصوّف فرق وجود دارد؟

در پاسخ شما دوست عزيز بايد گفت نظرات مختلفي در مورد نسبت عرفان و تصوف مطرح شده است. اين نظرات گروه‌هاي مختلفي اعم از مخالفين افراطي عرفان و تصوف و يا موافقين افراطي آن را و بعضا كساني كه سعي داشته اند نظري فارغ از تعصب ارائه دهند را در بر گرفته است. در اين جا با توجه به پرسش شما كه تنها تفاوت اين دو اصطلاح را خواسته ايد از شرح لغوي اين دو اصطلاح صرف نظر كرده و تنها به برخي از اقوال در نسبت بين اين دو اصطلاح مي‌پردازيم.
برخي عرفان را بخش نظري و تصوف را بخش عملي اين علم مي شناسند.
گروهي نيز قائل به اين مسأله هستند كه عرفان بخش عملي تصوف شمرده مي شود و پاره اي نيز عكس اين نظر را دارند يعني تصوف را بخش عملي عرفان مي دانند. در اين دو قول تصوف در قول اول كلي بوده و عرفان جزئي از آن شمرده مي شود و در قول دوم عرفان كلي بوده و تصوف جزئي از آن به حساب مي آيد.
شهيد مطهري نيز به عنوان يكي از محققين آگاه عرفان را بخش فرهنگي و تصوف را بخش اجتماعي اين علم مي داند كه قائل است عرفا نيز مانند ساير بخش هاي فرهنگي، انديشمنداني را تربيت كرده و نظراتي را ارائه داده اند اما يك تفاوت با ساير انديشمندان فرهنگي نظير فلاسفه، كلاميون و ... دارند و آن اين كه گروهي از آنان فرقه هايي با آداب و رسومي خاص پديد آورده و احيانا بدعت هايي را نيز ايجاد كرده اند.
البته شهيد مطهري نظر اتي بسيار منصفانه نسبت به اين طبقه داشته و قائل است كه اين گروه نيز مانند ساير طبقات فرهنگي نهايت خلوص را نسبت به آموزه هاي اسلامي داشته و حتي نظرات خود را به منابع اسلامي منطبق مي كرده اند؛ اما در هر صورت دراين راه دچار انحرافات و احيانا بدعت هايي نيز شده اند.
اما نظر غالبي كه در اين زمينه مطرح است اين است كه واژه عرفان و تصوف از نيمه دوم قرن دوم هجري قمري رايج بوده و به يك گروه گفته مي شده است.
اين يكپارچگي ادامه يافته تا اين كه بنا به دو قول در قرن هفتم با ظهور إبن عربي بنيانگذ ار عرفان نظري ويا در قرن دهم با ظهور صفويه و رسمي شدن مذهب شيعه در ايران و ورود علماي شيعه به اين عرصه اين دو واژه به تدريج از يكديگر جدا شده اند.
گروه هايي كه آنان را تصوف مي خواندند در تقريبا سه بخش مجزا (كساني كه تحت سلسله هاي معروف تصوف از جمله نعمت اللهيه، قادريه، نوربخشيه، چشتيه، نقشبنديه و ... قرار داشتند و كساني كه به عرفان نظري محيي الديني پرداخته و فارغ از سلسله قرار داشتند و درويشان بي شرعي كه در شمار هيچ يك از دو گروه سابق نبودند و به اسم درويش شهرت داشتند) قرار داشتند.
گروهي كه آنان را عرفا مي خواندند عبارت بودند از علمايي از علماي شيعه كه با عرفان محيي الديني يعني جهان بيني عرفاني آشنا بوده و در كنار آن به سير و سلوك نيز مشغول بوده و تمام دغدغه آنان انطباق آموزه هاي نظري و عملي عرفان با منابع شيعي و سخنان اهلي بيت بود؛ به اين گروه علماي عارف اطلاق مي شد.
تقريبا مي توان گفت از زماني كه مشايخي از تصوف داراي مشرب شيعي شده و اين انحصار از اهل سنت در آمد؛ گروه علماي عارف را تحت عارفان و ديگران را كه آداب و رسومشان مملو از بدعت ها و تحريف ها گشته بود را صوفي مي خوانند.
در حقيقت زمان حافظ و سعدي و مولانا اين دو اصطلاح يك بوده و هر دو به اين بزرگواران اطلاق مي شده است اما از برهه اي كه ذكر آن رفت اين دو واژه از يكديگر جدا شده و تصوف بار منفي پيدا كرده است. گرنه اگر به معناي واقعي تصوف و نظر مشايخ سابق و پيشين تصوف در زمينه آن رجوع كنيم مي توان گفت صوفيان حقيقي همان علماي عارفي هستند كه دلشان صافي و آموزه هايشان عاري از هر گونه بدعت و انحراف از اين دين حنيف مي باشد.

پرسمان دانشجویی