راه مخالفت با نفس | کتابخانه مجازی الفبا

چگونه و در چه اموري بايد با نفس خود مخالفت كنيم؟

در علم اخلاق مراتبي براي نفس قائلند ، كه عبارتند از : نفس اماره ، نفس لوامه، نفس مطمئنه . كه اين ها جداي از يكديگر نيستند بلكه نفس و روح انسان در هر مرتبه اي قرار بگيرد , اينگونه ناميده مي شود .
اگر عقل به استخدام قواي حيواني شهوت و غضب درآيد , اين نفس اماره است ؛« ان النفس لاماره بالسوء الا ما رحم ربي .» اگر قوه ي عاقله بر قواي حيواني غلبه يابد و مانع خطا و اشتباه انسان شود ، اين نفس مطمئنه است ؛« يا ايتها النفس المطمئنه ارجعي الي ربك راضيه مرضيه فادخلي في عبادي وادخلي جنتي» (فجر-27 تا 30 ) . و بين اين دو حالت فوق ، حالتي است كه نفس حيواني و عقل با هم كشمكش دارند ، اين نفس لوامه است ؛ يعني نفسي كه انسان را در هنگام گناه وخطا مورد سرزنش قرار مي دهد .
با توجه به سوال شما كه فرموديد : چگونه و در چه اموري مبارزه با نفس كنيم ؟ مقصود شما از معني نفس همان معناي سوم ، يعني : تمايلات نفساني و خواهش هاي وجود انسان وغرايز او مي باشد .
نفسِ به اين معنا , مي بايست تحت كنترل عقل قرار گيرد(و هر چه كه نفس آن را مي طلبد بايد ازآن دوري جست) و با نيروي بازدارنده ي ايمان آن را در حد اعتدال در آورده و از افراط و تفريط پرهيز داد ؛ چرا كه اگر كنترل نشود ، سبب شقاوت وسقوط انسان مي گردد .
صاحب نفس اماره ، امور زندگي خود را منطبق با حكم عقل سليم و فطرت الهي انتخاب نمي كند ، زيرا اراده ي او در مقابل خواسته هاي غريزي و هواهاي نفساني , بسيار ضعيف است .
براي مبارزه با هواها و خواسته هاي افراطي ومنفي , چند راهكار اساسي وجود دارد :
. تفكر و انديشه :
يكي از موانع مهم تهذيب نفس و يكي از علل انجام گناه غفلت و بي‌خبري است . امام‌ خميني‌ مي‌گويد: اوّل‌ شرط‌ مجاهده‌ با نفس‌ و حركت‌ به‌ جانب‌ حق‌ تعالي‌، تفكر است‌ .
اگر ما در شبانه روز سرگرم زندگي دنيا باشيم ، و ياد خدا و مرگ را فراموش كنيم . و اگر ساعتي در كارهاي خود و عواقب آن انديشه نداشته باشيم ، به احتمال زياد گرفتار گناه و معصيت مي‌شويم .
و اگر به دستورات الهي توجه داشته باشيم،شرايط سخت پس از مرگ و عالم برزخ و حساب و كتاب قيامت را همواره در نظر داشته باشيم . مسلماً خود را آلوده به گناه و معصيت نخواهيم كرد . ونفس ما شروع به رشد و بالندگي خواهد كرد.
حضرت علي عليه السلام فرمود: هر كس كه قلبش را با تداوم فكر، آباد سازد افعالش در باطن و ظاهر خوب خواهد شد.(غررالحكم ، ص 690)
2. ترس از خداوند:
برترين افسار و لگامي كه نفس بدان پيش رانده ميشود ، ترس از خداوند عزوجل است :
« وَ أمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهيَ النَّفْسَ عَنِ الْهَوَي* فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأَوَي --- و اما آن كسي كه از جاه و مقام پروردگار خود ترسيده باشد، و نفس را از هوي و هوس باز داشته باشد، قطعا بهشت جايگاه (او) است».(نازعات:40)
ابزارها و وسايل فراهم سازي ترس از خداوند بسيارند ، كه در رأس آنها بسيار به ياد مرگ بودن است .
3. توجه به كرامت ذات و تقويت ارزش‌هاي انساني :
اگر انسان توجه كند كه ، موجود گرانبهايي است . و از علم و كمال و جمال الهي برخوردار است . و مقامي بس بلند و رفيع دارد. اخلاق رذيله و ارتكاب گناه را دون شأن خويش مي‌داند . و طبعاً از آنها بيزار خواهد بود. ودر اين راه پايدار خواهد بود .
وقتي فهميد روح انسان ، موجوديت حقيقي انسان الهي است . و از عالم بالا آمده ، شهوت‌ها و خواسته‌هاي حيواني در نظرش بي‌ارزش و تمايل به فضايل اخلاقي در وجودش احياء خواهد شد .
علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند : هر كس كه نفس خودش را گرامي بدارد ، شهوت‌ها برايش كوچك و بي‌ارزش خواهد بود . (نهج البلاغه ،قصار، ص 449)
4. ترك معاشرت با بدان :
انسان موجودي است ، اثر پذير و مقلد . بسياري از صفات و آداب و رفتارش را از انسان هاي ديگري كه با آنها در ارتباط است ، فرا مي‌گيرد. مخصوصاً دوستان نزديك تأثير شگرفي بر نفس و رفتار انسان مي‌گذارند . بنابراين تا جاي كه امكان دارد با افرادي كه نفسهاي خود را آلوده كرده اند ، كمتر معاشرت كند .
حضرت علي عليه السلام فرمود: « از دوستي با افراد فاسق جداً اجتناب كنيد زيرا شرّ به شرّ ملحق خواهد شد» (غرر الحكم ،ص 147)
حضرت علي ـ عليه السّلام ـ فرمودند : «از همنشيني با دوست بد جداً اجتناب كن كه همنشينِ خود را به هلاكت مي‌رساند، و به آبرويش لطمه مي‌زند». (غررالحكم ،ص 142)
5. مشارطه :
در اوّل‌ روز انسان‌ با خود شرط‌ كند كه‌ امروز بر خلاف‌ امر الهي‌ رفتار نكند.
6. مراقبه‌:
انسان‌ در طول‌ روز مراقب‌ اعمال‌ خود باشد. اين‌ مرحله‌ از مهمترين عوامل رشد وتربيت نفس و دوري از گناه به‌ شمار مي‌رود. قرآن‌ مجيد بر اين‌ نكته‌ تأكيد دارد كه‌ خداوند بر احوال‌ و اعمال‌ شما نظارت‌ دارد:«إنّ اللّه‌ كان‌ عليكم‌ رقيباً --- خداوند بر شما مراقبت‌ دارد.» (نساء:1)
كسي‌ كه‌ از آيه‌ فوق‌ درس‌ گرفته‌ باشد ، همواره‌ خدا را ناظر بر كارهاي‌ خود مي‌داند و از غفلت‌ و گناه‌ اجتناب‌ مي‌وزرد. واين امر سبب رشد وبالندگي نفس مي گردد. ودر اين مسير صبر خواهد ورزيد .
7. محاسبه‌:
براي‌ تزكيه‌ نفس‌ لازم‌ است‌ ، از اعمال‌ روزانه‌ حساب‌ رسي‌ به‌ عمل‌ آيد. امام‌ علي‌ ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد:«هر كس‌ نفس‌ خود را به‌ حساب‌ بكشد ، بر عيوبش‌ واقف‌ مي‌گردد و به‌ گناهانش‌ پي‌ مي‌برد، پس‌ از گناهانش‌ توبه‌ مي‌كند و عيوبش‌ را اصلاح‌ مي‌نمايد ». (مستدرك‏الوسائل ،ج 12 ص ، 154)
واگر اين محاسبه و اعمالي كه را كه انجام داده است ، را در جاي ثبت كند. وهر شب به آن رسيدگي كند ، خواهد فهميد بعد از چند روزي كه چه گناهي را بيشتر مرتكب شده است .
و نقطه قوت و ضعف نفس خويش را بهتر مي داند . و براي رفع آن موفق تر مي تواند عمل كند . واين نكته در رشد نفس بسيار موثر است. و يك خود آگاهي روشني فرد نسبت به خود پيدا مي كند .
8. مؤاخذه‌ و مجازات‌ :
پس‌ از محاسبه‌ لازم‌ است‌ نفس‌ به‌ خاطر عمل‌ زشتي‌ كه‌ انجام‌ داده‌ ، تنبيه‌ و مجازات‌ شود تا ، از تكرار آن‌ جلوگيري‌ گردد.
در آغاز، نفس خودمان را مورد خطاب و تهديد قرار دهيم كه : من تصميم گرفته‌ام ، كه فلان گناه را ترك كنم . اگر در اين كار با من همكاري نكني و مرتكب گناه شوي، فلان مجازات را درباره‌ات اجرا مي‌كنم . مثلاً اگر به نامحرم نگاه كني ، يك روز روزه مي‌گيرم .
اولياي‌ الهي‌ به‌ منظور تنبيه‌ و تأديب‌ خويش‌، تكاليف‌ و انجام‌ اموري‌ را برخود الزام‌ مي‌كردند. از قبيل‌ شب‌ زنده‌ داري‌ ، گرسنگي‌، روزه‌ داري‌ كم‌ گويي‌، اطعام‌ و غيره ‌. حضرت علي( عليه السّلام) فرمودند: « گرسنگي براي به اسارت در آوردن نفس و شكستن عادت‌هاي بد ، كمك خوبي است. » (غررالحكم ،ص 773.(
9. دعا و توسل :
كمك و استعانت از خدا در رشد وتهذيب نفس ضروري است . زيرا بدون استعانت خداوند متعال هيچ كسي نمي تواند در اين مسير موفق شود .
و توسل به ائمه هدي (عليهم السلام ) بسيار موثر، بلكه لازم است .. هنگامي كه پيراهن حضرت يوسف ( عليه السلام ) شفاء مي دهد ، يك نظر وتوجه امام زمان (عليه السلام ) كه جانها به فدايش باد چه خواهد كرد .
10. پايداري :
هيچ صفتي يك باره در وجود آدمي پديد نمي آيد و از بين نمي رود .
براي اينكه دچار گناه نشويم لازم است به مواردي كه در بالا ذكر شد توجه و تأمل كنيم. و براثر مداومت به انجام ندادن گناه ، ملكه ترك گناه درنفس ما پديد مي آيد. وديگر به راحتي از گناه فاصله مي گيريم. البته در ابتدا مشكل به نظر مي رسد . اما بعد از گذشت مدتي به خوبي تغييراتي را در خود مي توان مشاهده كرد .
كه لازمه اين موفقيت و سعادت ، پايداري انسان است . هنگامي اين پايداري از ما سر مي زند كه ، به كار و برنامه خود ايمان و اعتقاد كامل داشته باشيم . ديگر اينكه به پيامد دوري از گناه كه همان رسيدن به كمال و سعادت حقيقي خود در اين دنيا و بهشت وقرب الهي در آخرت است ، فكر كنيم .
ونكته آخر اينكه بدانيم ما نهايتا صد سال در اين دنيا مي خواهيم زندگي كنيم، و براي هميشه از اين دنيا مي رويم . وتا بي نهايت در آخرت خواهيم بود . توجه به اين امور عزم و اراده و قدرت ما را در ترك گناه تضمين خواهد كرد ان شاء الله .
كتب جهت مطالعه بيشتر:
1.خود سازي، آيت الله مصباح
2.معراج السعادة، ملا احمد نراقي
3.به كجا و چگونه ، ناشرموسسه پژوهشي امام خميني (ره)

پرسمان دانشجویی