ويژگي هاي انسان کامل | کتابخانه مجازی الفبا

انسان كامل داراي چه ويژگي هايي است؟

توجه به ارزش ها و فضيلت ها
از ديدگاه نهج البلاغه كسي انسان كامل به شمار مي رود كه نسبت به همه ارزش ها و فضيلت هاي اخلاقي توجه داشته باد و سعي و تلاش فراوان در جهت تقويت آنها، به خرج دهد و روز و شب، از ياد خدا و شكرگزاري از نعمت هاي بي كرانش غفلت نورزد. اميرمؤمنان علي عليه السلام در توصيف پرهيزكاران كه برجسته ترين نمونه انسان هاي كامل اند، چنين فرمود:
«از نشانه هاي پرهيزكاران اين است كه او را اين گونه مي بيني: در دينداري نيرومند، نرم خو و دورانديش است؛ داراي ايماني سرشار از يقين؛ حريص در كسب دانش؛ با داشتن علم، بردبار؛ در توانگري، ميانه رو؛ در عبادت، فروتن؛ در تهي دستي، آراسته؛ در سختي ها بردبار؛ در جستجوي كسب حلال؛ در راه هدايت، شادمان و از آزمندي به دور است. اعمال نيكو انجام مي دهد و ترسان است. روز را به شب مي رساند با سپاسگزاري و شب را به روز مي آورد با ياد خدا. شب مي خوابد اما ترسان؛ و برمي خيزد؛ شادمان. ترس براي اينكه دچار غفلت نشود و شادماني براي فضل و رحمتي كه به او رسيده است».
پرهيز از دنياپرستي
دنياپرستي، بزرگ ترين عامل سقوط انسان و انحراف او از مسير كمال و سعادت است. در روايات اسلامي علاقه و محبت به دنيا، ريشه و اساس همه گناهان شمرده شده است. از اين رو، پرهيز از دنيا و دوري از ظواهر فريبنده آن، سيره و روش اصلي انسان هاي كامل است. اميرمؤمنان علي عليه السلام در اين باره فرمود: «گروهي از مردم دنيا دنيا پرست نيستند؛ در دنيا زندگي مي كنند، اما آلودگي دنياپرستان را ندارند. در دنيا، با آگاهي و بصيرت عمل مي كنند و در ترك زشتي ها، از همه پيشي مي گيرند، بدن هايشان به گونه اي در تلاش و حركت است كه گويا ميان مردم آخرتند. اهل دنيا را مي نگرند كه مرگِ بدن ها را بزرگ مي شمارند؛ امّا آنها مرگِ دل هاي زندگان را بزرگ تر مي دانند».
بصيرت و آگاهي
بصيرت و آگاهي، يكي از ويژگي هاي انسان كامل است كه در هر موقعيت و زمان، همراه و ملازم اوست. غفلت زدگي، خواه ناخواه انسان را از مسير حق دور مي كند و فطرت حق جو، عدالت خواه و كمال طلب را در انسان كمر رنگ جلوه مي دهد. امير مؤمنان عليه السلام مي فرمايند:
«انسان بينا كسي است كه به درستي شنيد و انديشه كرد؛ سپس به درستي نگريست و آگاه شد و از عبرت ها پند گرفت. سپس، راه روشني را پيمود و از افتادن در پرتگاه ها و گم شدن در كوره راه ها، دوري كرد و كوشيد تا عدالت را پاس دارد و براي گمراهان، جاي اعتراض باقي نگذارد كه در حق سختگيري كند يا در سخن حق، تحريف روا دارد و يا از گفتن سخن راست، بترسد. پس به هوش باش، اي شنونده! از خواب غفلت بيدار شو، از شتاب خود كم كن و در آنچه از زبان پيامبر صلي الله عليه و آله بر تو رسيده انديشه كن، كه ناچار به انجام آن مي باشي و راه فراري وجود ندارد».
گام در مسير هدايت
فراگيري علم و دانش و شناخت راه هدايت، نخستين مرحله براي انسان، در راه رسيدن به كمال است؛ پس از آن، به كارگيري دستورات الهي در زندگي و دوري از غفلت زدگي و پرهيز از آرزوهاي دروغين و استقامت در مسير هدايت و فاصله نگرفتن از آن، بزرگ ترين عامل براي دستيابي انسان به سعادت و كمال است، امير مؤمنان علي عليه السلام فرمود:
«خدا رحمت كند كسي را كه چون سخن حكيمانه بشنود، خوب فراگيرد، و چون هدايت شود، بپذيرد. دست به دامن هدايت كننده زند و نجات يابد، مراقب خويش در برابر پروردگار باشد، از گناهان خود بترسد، خالصانه گام بردارد، عمل نيكو انجام دهد، ذخيره اي براي آخرت فراهم اورد، با خواسته هاي دل، مبارزه كند، آرزوهاي دروغين را طرد و استقامت را مركب نجات خود قرار دهد و تقوا را زاد و توشه روز مردن گرداند، در راه روشن هدايت قدم بگذارد و از راه روشن هدايت فاصله نگيرد، چند روز زندگي دنيا را غنيمت شمارد، پيش از آن كه مرگ او فرا رسد خود را آماده سازد و از اعمال نيكو، توشه آخرت برگيرد».
مناجات هاي شبانه
شب زنده داري، يكي از ويژگي هاي بندگان شايسته خداست. شب هنگام كه سكوت و آرامش و خواب، همگان را فرا مي گيرد، پرهيزكاران و صالحين، سجاده نماز مي گشايند و با معبودشان به مناجات مي پردازند. قرائت قرآن و تأمّل در آيات نوراني آن و بهره وري از آموزه ها و نكات اخلاقي آن نيز بر فضيلت و ارزش اين شب زنده داري مي افزايد. پيشواي پرهيزكاران در اين باره مي فرمايند:
«پرهيزكاران، در شب، برپا ايستاده، مشغول نمازند. قرآن را جزء جزء و با تفكر و انديشه مي خوانند. با قرآن، جان خود را محزون و داروي درد خويش را مي يابند. وقتي به آيه اي برسند كه تشويقي در آن است، با شوق و طمع بهشت، به آن روي مي آورند و با جان پر شوق، در آن خيره مي شوند؛ گمان مي برند كه نعمت هاي بهشتي، برابر ديدگانشان قرار دارد. هرگاه به آيه اي مي رسند كه ترس از خدا در آن باشد، گوش دل به آن مي سپارند و گويا صداي بر هم خوردن شعله هاي آتش، در گوششان طنين انداز است؛ پس قامت به شكل ركوع خم كرده، پيشاني و دست و پا بر خاك سائيده و از خدا، آزادي خود را از آتش جهنم مي طلبند».
ترس از خدا
يكي از عوامل تاثيرگذار بر رفتار انسان خدا جو، ترس از خداوند است. حضرت علي عليه السلام با توجه دادن همگان به اين امر چنين فرمودند:
«از خداوند، چون خردمندي بترسيد كه دل را به تفكّر مشغول داشته و ترس از خدا، بدنش را فرا گرفته و شب زنده داري، خواب از چشم او ربوده و به اميد ثواب، گرميِ روز را با تشنگي گذرانده، با پارسايي، شهوت ها را كشته و نام خدا، زبانش را همواره به حركت در آورده... چيزي او را مغرور نساخته و مشكلات و شبهات، او را نابينا نمي سازد. مژده بهشت و زندگي كردن در آسايش و نعمت سراي جاويدان و ايمن ترين روزها، او را خشنود ساخته است. با بهترين روش از گذرگاه دنيا عبور كرده، توشه آخرت را پيش فرستاده و از ترس قيامت، در انجام اعمال صالح، پيش قدم شده است. ايّام زندگي را با شتاب، در اطاعت پروردگار گذرانده، در فراهم آوردن خشنودي خدا، با رغبت تلاش كرده، از زشتي ها فرار كرده، امروز، رعايت زندگي فردا نموده و هم اكنون آينده خود را ديده است».
پرهيزكاري
دقت در ويژگي هاي پرهيزكاران كه بهترين نمونه انسان هاي كامل اند، انسان را با مسير صحيح زندگي آشنا مي كند و از انحراف و گمراهي باز مي دارد. برخي از ويژگي هاي پرهيزكاران در نگاه امام پرهيزكاران، امير مؤمنان علي عليه السلام بدين شرح است:
«پرهيزكاران، در دنيا داراي فضيلت هاي برترند، سخنانشان راست، پوشش آنان ميانه روي و راه رفتنشان با تواضع و فروتني است. چشمان خود را بر آنچه خدا حرام كرده مي پوشانند و گوش هاي خود را وقف دانش سودمند كرده اند. در روزگار سختي و گشايش، حالشان يكسان است. خدا در جانشان بزرگ و ديگران كوچك مقدارند. بهشت براي آنان چنان است كه گويي آن را ديده و در نعمت هاي آن به سر مي برند و جهنّم را چنان باور دارند كه گويي آن را ديده و در عذابش گرفتارند».
استفاده از فرصت ه
استفاده درست و كامل از فرصت ها و استعدادها، بزرگ ترين عامل كاميابي و خوشبختي انسان است. انسان كامل، انساني است كه در مدّت كوتاه عمر خويش، با بهره گيري از امكاناتي كه در اختيار اوست، زمينه را براي زندگي سعادتمندانه در آخرت فراهم كند و پيش از آنكه فرصت ها را از دست بدهد و ناتواني و سستي وجودش را فرا گيرد، بار سفر آخرتش را به بهتيرن وجه ببندد. امير مؤمنان علي عليه السلام در اين باره فرمود:
«اي جمعيّت انسان ها! پروا كنيد، حال كه تندرستيد، نه بيمار؛ در حال گشايش هستيد، نه تنگدست؛ در آزادي خويش، پيش از آنكه درهاي اميد بسته شود، بكوشيد. در دل شب ها، با شب زنده داري و پرهيز از شكم بارگي، به اطاعت برخيزيد. با اموال خود انفاق كنيد، از جسم خود بگيريد و بر جان خود بيفزاييد، و در بخشش بخل نورزيد!».
رابطه هاي خدايي
انسان كامل از ديدگاه نهج البلاغه، كسي است كه در روابط اجتماعي خويش با ديگران بر اساس ارزش هاي خدا پسندانه رفتار كند. حضرت علي عليه السلام درباره ويژگي هاي انسان كامل در روابط اجتماعي فرمودند:
«مردم را با لقب هاي زشت نمي خواند، همسايگان را آزار نمي رساند، در مصيبت هاي ديگران شاد نمي شود، در كار ناروا دخالت نمي كند و از محدوده حق خارج نمي شود. اگر خاموش است، سكوت او اندوهگينش نمي كند و اگر بخندد، آواز خنده او بلند نمي شود. اگر به او ستمي روا دارند، صبر مي كند تا خدا انتقام او را بگيرد. نفس او از دستش در زحمت، ولي مردم در آسايشند. براي قيامت، خود را به زحمت مي افكند، ولي مردم را به رفاه و آسايش مي رساند. دوري او ار برخي مردم، از روي زهد و پارسايي و نزديك شدنش با بعضي ديگر، از روي مهرباني و نرمي است. دوري او از روي تكبّر و خودپسندي و نزديكي او از روي حيله و نيرنگ نيست».
محبوب ترين بندگان
خودسازي، يكي از ويژگي هاي بارز انسان هاي شايسته است كه در آن، نه تنها با رذايل اخلاقي نفس خويش به مبارزه مي پردازند، بلكه سجايا و اخلاق نيكو را در خويش، تقويت مي كنند. حضرت علي عليه السلام درباره بهترين و دوست داشتني ترين بندگان، چنين فرموده است:
«اي بندگان خدا، همانا بهترين و محبوب ترين بنده نزد خدا، بنده اي است كه خدا او را در پيكار با نفس، ياري داده است؛ كسي كه جامه زيرين او اندوه، و لباس رويين او ترس از خداست، چراغ هدايت در قلبش روشن شده و وسايل لازم براي روزي او فراهم آمده و دوري ها و دشواري ها را بر خود نزديك و آسان ساخته است. حقيقت هاي دنيا را با چشم دل نگريسته، همواره به ياد خدا بوده و اعمال نيكو، فراوان انجام داده است.»
ياد خدا و آخرت
ياد خدا و آخرت، يكي از ويژگي هاي برجسته انسان هاي كامل است. حضرت علي عليه السلام در اين باره مي فرمايند:
«همانا مردماني هستند كه ياد خدا را به جاي دنيا برگزيدند. هيچ تجارتي يا خريد و فروشي، آنها را از ياد خدا باز نمي دارد. با ياد خدا، روزگار مي گذرانند و غافلان را با هشدارهاي خود، از كيفرهاي الهي مي ترسانند. به عدالت فرمان مي دهند و خود، عدالت گسترند. از بدي ها نهي مي كنند و خود، از آنها پرهيز دارند.
با اينكه در دنيا زندگي مي كنند، گويا آن را رها كرده، به آخرت پيوسته اند. سراي ديگر را مشاهده كرده، گويا از مسايل پنهان برزخيان و مدت طولاني اقامتشان، آگاهي دارند. گويا قيامت، وعده هاي خود را براي آنان تحقق بخشيده است! آنان پرده ها را براي مردم دنيا برداشته اند. مي بينند آنچه را كه مردم نمي نگرند و مي شنوند آنچه را كه مردم نمي شنوند.»
حسابرسي اعمال
چه خوب است كه انسان، در پايان هر روز، به حساب اعمال خويش برسد و بر گناهاني كه در آن روز مرتكب شده، استغفار كند و تصميم بر ترك آن بگيرد و اگر عمل نيكي انجام داده اند، تصميم بر استمرار آن داشته باشد. اين ويژگي، يكي از ويژگي هاي انسان هاي صالح و پرهيزكار است كه با آن، توانسته اند قله هاي كمال را يكي پس از ديگري، فتح كنند، اميرمؤمنان، علي عليه السلام در اين باره فرمودند:
«اگر اهل ذكر را در انديشه خودآوري و مقامات ستوده آنان و مجالس آشكارشان را بنگري، مي بيني كه آنان، نامه هاي اعمال خود را گشوده، و براي حسابرسي آماده اند كه همه را جبران كنند. همواره در اين انديشه اند كه در كدام يك از اعمال كوچك و بزرگي كه به آنان فرمان داده شده، كوتاهي كرده اند؛ يا چه اعمالي را كه از آن نهي شده بودند، مرتكب شده اند. بار سنگين گناهان خويش را بر دوش نهاده و در برداشتن آن ناتوان شدند، گريه در گلويشان شكسته و با ناله و فرياد مي گريند و يا يكديگر گفتگو دارند و در پيشگاه پروردگار خويش، به پشيماني اعتراف دارند.»
كامل و ايده آل
انسان كامل، انساني است كه زندگي او در تمامي ابعاد، كامل و شايسته باشد. در اخلاق فردي، خانوادگي و اجتماعي، دستورها و آداب دين اسلام را مدّنظر داشته باشد و فراز و نشيب هاي زندگي، او را دچار ضعف اخلاقي و اعمال و رفتار ناشايست نكند. فروتني، خوش اخلاقي، دوري از حرف هاي بيهوده، كسب و كار حلال، دوري از اذيت و آزار مردم، ويژگي هايي است كه امير مؤمنان علي عليه السلام درباره انسان كامل و ايده آل، به آنها اشاره فرمودند:
«خوشا به حال آن كس كه خود را كوچك م يشمارد و كسب و كار او پاكيزه است و جانش پاك و اخلاقش نيكوست؛ مازاد بر مصرف زندگي را در راه خدا بخشش مي كند، زبان را از زياده گويي باز مي دارد و آزار او به مردم نمي رسد. سنّت پيامبر صلي الله عليه و آله او را كفايت كرده، بدعتي در دين خدا نمي گذارد.»
بهاي انسان
خودشناسي، مهم ترين عامل خوشبختي انسان در دنيا و آخرت است. بزرگان علم اخلاق، با توجه به روايات و آموزه هاي ديني، از خودشناسي به عنوان سودمندترين علوم ياد كرده و آن را نخستين مرحله در سير و سلوك اخلاقي برشمرده اند و همانگونه كه در روايات اسلامي آمده است، خداشناسي هم از خودشناسي آغاز مي شود.
آري! كسي كه خود را شناخت و ارزش و بهاي اين روح ملكوتي كه خداوند به او عطا نموده است را فهميد و دانست كه قابليّت آن را دارد كه در مقام اشرف مخلوقات، به جايگاهي برتر از فرشتگان برسد، ديگر فريفته ظواهر دنيا نمي شود و دل و جانش را اسير اين دنياي بي ارزش نمي كند، امير مؤمنان، حضرت علي عليه السلام در سخن كوتاهي درباره دنيا و ارزش و بهاي والاي جان انسان، چنين مي فرمايند:
«آيا آزاد مردي نيست كه اين لقمه جويده حرام دنيا را به اهلش واگذارد؟ همانا بهايي براي جان شما جز بهشت نيست؛ پس به كمتر از آن نفروشيد!»
آثار تقوا در انسان
تقوا، برجسته ترين ويژگي بندگان شايسته خداوند است و يكي از اساسي ترين مباحث علم اخلاق به شمار مي رود كه در آيات قرآن و روايات اسلامي، نسبت به آن بسيار سفارش شده است؛ چرا كه اگر تقوا در وجود انسان جا گرفت، فضايل اخلاقي ديگر نيز به دنبال آن، تقويت و غفلت زدگي و ارتكاب به گناه هم كم رنگ خواهند شد. در اين هنگام، رحمت و بركات الهي به انسان روي مي آورد. امير مؤمنان علي عليه السلام درباره آثار تقوا در انسان چنين فرموده است:
«سپس كسي كه تقوا را انتخاب كند، سختي ها از او دور گردند، تلخي ها شيرين و فشار مشكلات و ناراحتي ها برطرف خواهند شد. مشكلات پياپي و خسته كنند آسان گرديده و مجد و بزرگي از دست رفته، چون قطرات باران بر او فرو مي بارند. رحمت بازداشته حق باز مي گردد و نعمت هاي الهي، پس از فرونشستن، به جوشش مي آيند و بركات تقليل يافته، فزوني گيرند.»«منبع پايگاه اطلاع رساني حوزه»

پرسمان دانشجویی