چيزي كه مانع نزديكي به خدا مي شود قرار گرفتن در مسير غير الهي و ارتكاب گناه است و در صورتي كه انسان از عملكرد خود پشيمان شود وتوبه نمايد ،كه در اين صورت در هاي لطف و رحمت الهي به سوي انسان گشوده مي شود. (و مي تواند درجات معنوي را بپيمايد)
در روايات به قدري بر مسأله توبه تأكيد شده كه در حديثي از حضرت امام باقر(ع) مي خوانيم: «ان الله تعالي اشد فرحا بتوبه عبده من رجل اضل راحلته و زاده في ليله ظلما فوجدها--- خداوند از توبه بنده اش بيش از كسي كه مركب و توشه خود را در بيابان در يك شب تاريك گم كرده و سپس آن را مي يابد، شاد مي گردد» (تفسير نمونه، ج 24، ص 295)
ياءس از رحمت خداوند گناهي بزرگ است مگر خود او نفرموده است : «به آن بندگانم كه با عصيان بر نفس خويش اسراف كردند بگو: هرگز از رحمت خدا نااميد مباشيد البته خدا گناهان را خواهد بخشيد كه او بسيار آمرزنده و مهربان است»
وپيامبرش فرمود : «التائب من الذنب كمن لا ذنب له ; توبه كننده از گناه همانند كسي است كه گناهي نكرده است» (بحار ج 2 ص 154) پس چرا از رحمت او ماءيوس باشيم ؟! به فرموده ء امام سجاد (ع ) در دعاي ابوحمزه : «خدايا آن گاه كه به گناهانم مي نگرم آه از نهادم بر مي آيد و جزع و فزع مي كنم و آن گاه كه به كرم تو مي نگرم طمع مي كنم».
بازآ بازآ هرآنچه هستي بازآ
گر كافر و گبر و بت پرستي بازآ | | اين درگه ما درگه نوميدي نيست | صدبار اگر توبه شكستي بازآ |
توبه و بخشش جرايم گذشته
اگر توبه و بازگشت از گناه، واقعي باشد، انسان را نه‌تنها به نورانيت و رضايت خاطر ميرساند، بلكه باعث محو گناهان گذشته مي‌شود و او را مورد رحمت بيكران حضرت حق قرار مي‌دهد. قرآن كريم دراينباره مي‌فرمايد: «اي كساني كه ايمان آوردهايد! توبه كنيد؛ توبه خالص. اميد است با اين كار، پروردگار متعال، گناهان شما را ببخشد».
توبه خالص، بايد چهار شرط داشته باشد كه عبارتند از: پشيماني قلبي، استغفار زباني، ترك گناه و تصميم جدي بر ترك گناه در آينده.
امام صادق عليه‌السلام درباره معناي توبة خالص فرمود: «توبه نصوح، اين است كه شخص طوري توبه كند كه تا آخر عمر به گناه بازنگردد».
مولوي توبه خالص را چنين به تصوير ميكشد: نصوح مردي بود زننما و چهرهاي شبيه زنان داشت؛ اما در واقع، مرد بود. او مرديِ خود را پنهان مي‌كرد و خود را زن مي‌نماياند؛ به طوري كه در حمام دختران شاه، نفوذ كرده بود و در آن جا دلاكي (كيسهكشي) مي‌كرد.
روزي انگشتر دختر شاه گم شد و براي پيدا كردن آن گوهر، درِ حمام را بستند؛ تا همه جا و همه افراد را بگردند. شروع به تفتيش و بازرسي زناني كردند كه در حمام، دلاكي يا كارگري ميكردند و دستور رسيد كه همه عريان شوند؛ تا كامل‌تر آنها را بگردند و تفتيش كنند؛ ولي نصوح را به دليل احترامي كه برايش قايل بودند، مجبور به عريان شدن نكردند، اما او احساس خطر مي‌كرد كه هر لحظه ممكن است آبرويش بريزد و رسواي كوچه و بازار شود و مكرش فاش شود. اين مسئله، باعث شد انقلابي در درونش ايجاد شود و آتش پشيماني در جانش بيفتد و خالصانه به در خانة خدا برود.
آن نصوح از ترس شد در خلوتي
روي زرد و لب كبود از خشيتي
پيش چشم خويش او ميديد مرگ
رفت و ميلرزيد او مانند برگ
گفت يا رب بارها برگشتهام
توبهها و عهدها بشكستهام
در اين حال كه شرارههاي جان‌سوز آتش ندامت، قلبش را ميسوزاند و شعلههاي اين آتش سوزنده اوج گرفته بود و نصوح به درگاه الهي التماس مي‌كرد، صدا زدند كه همه را گشتهايم و درّ گران پيدا نشده و اينك نوبت تو رسيده است. اين جا بود كه از همهجا قطع اميد كرد و فقط دل در گرو ياري و رحمت الهي نهاد و در يك لحظه، ورق برگشت و توبه حقيقي محقق شد و خداوند او را از هلاكت نجات داد و اطلاع دادند كه درّ گران پيدا شد.
بعد از اين ماجرا، نصوح هرگز بهطرف گناه نرفت و توبه واقعي كرد و گذشته را جبران كرد و در راه خودسازي قدم گذاشت.
توبه و تبديل گناهان گذشته به خوبيها
اگر شخصي توبه واقعي كند، خداوند از باب رحمت بيكرانش، علاوه بر نابودي گناهان، آنها را به نيكي و ثواب تبديل ميكند. قرآن كريم مي‌فرمايد: «كساني كه توبه كنند و ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند، خداوند، گناهان آنها را به حسنات و خوبيها تبديل ميكند و خداوند، همواره آمرزنده مهربان است».(ترجمه ،فرقان آيه 70)
امام صادق مي‌فرمايد: «خداوند متعال به حضرت داوود فرمود: اي داوود! بهراستي بنده مؤمن من، هرگاه گناهي انجام دهد، سپس پشيمان شود و برگردد و از آن گناه توبه كند و هنگام يادآوري آن گناه، از من حيا كرده، چشم بپوشد، گناه او را ميبخشم و كاري ميكنم كه نويسندگان گناهان (ملائك مخصوص ثبت گناه) آن را از ياد ببرند و آن گناه را به حسنه تبديل ميكنم و من از كسي ترسي و باكي ندارم و من مهربانترين مهربانانم».
جابر بن عبدالله انصاري نقل مي كند: زنى نزد پيامبر (صلي الله عليه و آله) آمد و عرض كرد: يا رسول اللَّه زنى كه فرزند خود را كشته، آيا فرصت توبه دارد؟ پيامبر فرمود: قسم به خداوندى كه جان محمد به دست اوست، اگر او هفتاد پيغمبر را كشته باشد؛ بعد از آن، توبه كند و پشيمان شود و خدا بداند كه ديگر آن گناه را انجام نمي دهد، خدا حتما توبه او را قبول مي كند و از او در مي گذرد. به درستى كه درِ توبه به اندازه فاصله ميان مشرق و مغرب باز است و يقينا توبه كننده از گناه، مانند كسي است كه هيچ گناهي مرتكب نشده است.» (مستدركالوسائل ج ۱۲ ص ۱۳۱ باب ۸۷)
در نتيجه نبايد در توبه به بزرگي گناه نگاه كرد بلكه بايد لطف و رحمت الهي را مد نظر داشت و فقط به خداوند متعال اميد داشت چرا كه خداوند مهربان ترين مهربانان است . البته در مسأله ي توبه بايد توجه نمود كه توبه زماني اثر نجات بخشي و محو گناهان را دارد كه حقيقي و دايمي باشد چناچه امام باقر عليه السلام مي فرمايند:«التائب من الذنب كمن لاذنب له والمقيم علي الذنب و هو مستغفر منه كالمستهز--- كسي كه از گناه توبه كند، همچون كسي است كه اصلا گناه نكرده است و كسي كه به گناه خود ادامه دهد در حالي كه استغفار مي كند مانند كسي است كه مسخره مي كند» (همان، ص 296)