غفلت از ياد خدا | کتابخانه مجازی الفبا

چگونه ميتوانيم غفلت نورزيم و هميشه ياد خدا باشيم؟

در خصوص بخش اول سوالتان ابتدا اين نكته را بايد يادآورى نمائيم كه غفلت يعنى اينكه چيزى حاضر باشد ولى انسان به آن توجه نكند و آنرا فراموش كند . ( قاموس قرآن ، ج 5 ، ص : 112 ) از همين رو بايد به اين نكته توجه داشت كه غافل نبودن از ياد خدا منحصر در ذكر اصطلاحى و يا آوردن مفهوم خدا در ذهن و تفكر در وجود او ، خلاصه نمى شود .
مقصود اصلى از غافل نبودن از ياد خدا اين است كه انسان در ظرف بندگى خالق هستى واقع شود ، تا زمانى كه انسان احساس مى كند كه در حال اطاعت پروردگار است ، به ياد او است و به محض اينكه وارد منطقه گناه مى شود،از جرگه بندگى و ايمان خارج گرديده و دچار غفلت از خدا مى شود . برادر ارجمند ! براى نجات از ورطه غفلت انسان ها نياز به چند عنصر كليدى دارند كه در اين نوشتار به معرفى و شرح آنها مى پردازيم : * عنصر اول : شناخت عوامل ايجاد كننده غفلت . گام اول در رهايى از غفلت , شناخت عواملى است كه انسان را به اين سمت و سو مى كشاند تا با اين شناخت بتواند هر چه بهتر نسبت به رفع اينگونه موانع قدم بردارد . مهمترين عامل غفلت خداناشناسى است كه باعث خدافراموشى مى شود . زيرا غافل كسى است كه چون معرفت ندارد , خدا را فراموش كرده است , اما عوامل ديگرى نيز دارد كه بيان مى شود . مهمترين عوامل ايجاد كننده غفلت كه در آيات و روايات بدان تصريح شده به شرح ذيل مى باشد .
1 - هوا پرستى : روح آدمى را يا خدا پر مى‌كند ، و يا هواى نفس ، چرا كه جمع ميان اين دو ممكن نيست . هوا پرستى انسان را در خويشتن فرو مى‌برد . و از همه حقايق جهان دور مى‌سازد ! يك انسان هوا پرست جز به اشباع شهوت و دنيا طلبى خويش نمى‌انديشد . آگاهى ، گذشت ، ايثار ، فداكارى و معنويت براى او مفهومى ندارد . خداوند متعال در خصوص رابطه هواپرستى و غفلت مى فرمايد : « وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ كانَ أَمْرُهُ فُرُطا » ( الكهف ( 18 ) , 28 ) « و از كسانى كه قلبشان را از ياد خود غافل ساختيم اطاعت مكن ! همانها كه از هواى نفس پيروى كردند ، و كارهايشان افراطى است . ( تفسير آسان ، ج 10 ، ص : 282 )
2 - سطحى‌نگرى در قرآن كريم سطحى‌نگرى نسبت به زندگى دنيا بدون در نظر داشتن واقعيت پس از آن , يكى ديگر از سبب هاى غفلت نام برده شده : « يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياهِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَهِ هُمْ غافِلُونَ » ( روم ( 30 ) 7 ) « آنها فقط ظاهرى از زندگى دنيا را مى‌دانند ، و از آخرت ( و پايان كار ) غافلند ! » 3
- آرزوهاى دراز عامل بزرگ غفلت از خدا بدون شك اميد و آرزو و يا به تعبير عرب امل عامل حركت چرخهاى زندگى انسانها است ، كه حتى اگر يك روز از دلهاى مردم جهان برداشته شود ، نظام زندگى به هم مى‌ريزد ، و كمتر كسى دليلى بر فعاليت و تلاش و جنب و جوش خود پيدا مى‌كند . حديث معروفى كه از پيامبر ص نقل شد : الامل رحمه لامتى و لو لا الامل ما رضعت والده ولدها و لا غرس غارس شجرا : اميد مايه رحمت امت من است ، اگر نور اميد نبود هيچ مادرى فرزند خود را شير نمى‌داد ، و هيچ باغبانى نهالى نمى‌كاشت « سفينه البحار جلد اول صفحه 30 ( ماده امل ) . » اشاره به همين واقعيت است . ولى همين عامل حيات و حركت اگر از حد بگذرد و به صورت آرزوى دور و دراز در آيد بدترين عامل انحراف و بدبختى است ، و درست همانند آب باران است كه مايه حيات است اما اين آب اگر از حد گذشت مايه غرق شدن و نابودى خواهد شد .
حديث معرفى كه در نهج البلاغه از على ع نقل شده نيز بيان گويايى براى اين واقعيت است : ايها الناس ان اخوف ما اخاف عليكم اثنان : اتباع الهوى و طول الامل ، اما اتباع الهوى فيصد عن الحق ، و اما طول الامل فينسى الآخره : اى مردم مخوفترين چيزى كه بر شما از آن مى‌ترسم دو چيز است : پيروى از هوا و هوسها ، و آرزوهاى دراز ، چرا كه پيروى از هوسها شما را از حق باز مى‌دارد ، و آرزوى دراز آخرت را بدست فراموشى مى‌سپارد « نهج البلاغه خطبه . 42 » . ( تفسير نمونه ، ج 11 ، ص : 11 ) * عنصر دوم : شناخت پيامدهاى منفى غفلت يكى از مهمترين عواملى كه موجب مى شود تا انسان به دنبال چاره انديشى براى نجات هر چه سريعتر از ورطه غفلت بيفتد , شناخت پيامدهاى منفيى است كه به موجب غفلت دامنگير انسان مى گردد . در روايات متعددى به اينگونه پيامدها تصريح شده است كه تعدادى از آنها را براى شما ذكر مى كنيم : 1 - غفلت ، جهل مى آورد . ( . ك غررالحكم ، 873 )
2 - كسى كه غفلت بر او غلبه كند قلبش مى ميرد . ( . ك غررالحكم ، 5765 ) 3 - باعث تباهى و فساد اعمال مى گردد . ( . ك غررالحكم ، 5760 ) 4 - بصيرت را از انسان مى گيرد . ( . ك غررالحكم ، 5762 ) 5 - باعث گمراهى مى شود . ( . ك غررالحكم ، 5763 ) 6 - انسان غافل را اشتباه و فراموشى مى گيرد . ( منتخب ميزان الحكمه ، بحث غفلت )
7 - انسان غافل دنبال سرگرمى و از واقعيت گريختن است . ( منتخب ميزان الحكمه ، بحث غفلت ) * عنصر سوم : شناخت راههاى مبارزه با غفلت و به كار بستن آنها انسان غافل در خواب است همانگونه كه پيامبر مى فرمايد : « الناس ينام فاذا ماتوا انتبهوا نوع مردم در خوابند بعد از مردن بيدار مى شوند » .
تا هنگامي كه انسان در ظرف عبوديت حق تعالي بسر مي برد، در حقيقت به ياد خدا اشتغال دارد. ياد خدا منحصر در ذكر اصطلاحي و يا آوردن مفهوم خدا در ذهن و تفكر در وجود او، خلاصه نمي شود. مقصود اصلي از ياد خداوند اين است كه انسان در ظرف بندگي خالق هستي واقع شود؛ تا زماني كه انسان احساس مي كند كه در حال اطاعت پروردگار است، به ياد او است و به محض اينكه وارد منطقه گناه مي شود، از جرگه بندگي خارج مي گردد و دچار خدا فراموشي مي شود.
بايد دانست غفلت و فراموشي از ذات الهي به دور است و خداوند هرگز بندگان خود را فراموش نمي كند. اين انسان است كه گاهي خداوند را فراموش مي كند و گرفتار خودخواهي و نفس پرستي مي گردد.
البته گاهي غفلت و فراموشي به طور ناخواسته از انسان سر مي زند؛ به گونه اي که پس از هوشياري و آگاهي نسبت به فرصت از دست رفته و خطايي که انجام پذيرفته، احساس پشيماني به او دست مي دهد. چنين فراموشي و غفلتي مورد مؤاخذه نخواهد بود.
اما گاهي عامل غفلت و فراموشي، سستي و بي تفاوتي است. جهت توضيح بيشتر توجه شما را به مطالب زير جلب مي کنيم:
قرآن کريم مي فرمايد: َ «لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثيرًا مِنَ الْجِنّ‏ِ وَ اْلإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها أُولئِكَ كَاْلأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغافِلُونَ؛ و در حقيقت بسيارى از جنيان و آدميان را براى دوزخ آفريده‏ايم [چرا كه] دلهايى دارند كه با آن [حقايق را] دريافت نمى‏كنند و چشمانى دارند كه با آنها نمى‏بينند و گوشهايى دارند كه با آنها نمى‏شنوند آنان همانند چهارپايان بلكه گمراه‏ترند [آرى] آنها همان غافل ‏ماندگانند.» (اعراف، 179)
اين افراد، چشم دارند اما با آنها چهره ي حقايق را نمي نگرند و هم چون نابينايان از کنار آنها مي گذرند. با داشتن گوش سالم، سخنان حق را نمي شنوند و هم چون کران خود را از شنيدن حرف حق محروم مي سازند. اينها در حقيقت هم چون چهارپايانند بلکه آنها از چهارپايان گمراه تر و پست تر مي باشند؛ آنها غافلان هستند.
علت اينکه قرآن کريم اين دسته از افراد را بدتر از چهارپايان مي داند اين است که، چهارپايان داراي اين استعدادها نيستند ولي آنها با داشتن عقل سالم و چشم بينا و گوش شنوا امکان همه گونه ترقي و تکامل را دارند؛ اما بر اثر هواپرستي و گرايش به پستي ها اين استعدادها را بلااستفاده مي گذارند و بد بختي بزرگ آنان از همين جا آغاز مي گردد.
به فرمايش علي (عليه السلام) اينها همانند حيوانات پرواري هستند که تنها به علف مي انديشند و يا حيوانات ديگري که در چراگاهها رها شده اند و از اين طرف و آن طرف خرده علفي بر مي گيرد و در نتيجه خود را تا سر حد چهارپايان بلکه پايين تر سقوط مي دهند.
- چه کنيم تا از اين دسته از افراد نباشيم؟
راه حلي که قرآن ارائه مي دهد يکي «مراقبت از خود» و ديگري «ياد خدا» است. انسان بايد مواظب جلسات، خواندني ها، شنيدني ها، خوردني ها و پوشيدني هاي خود باشد؛ مواظب باشد چه سخني را مي شنود و چه مي گويد؛ دقت کند که در کنار سفره غذاي حلال مي نشيند يا حرام؟ اگر انسان مواظب خود باشد به تدريج به ياد خدا دل مي بندد. لذا قرآن کريم دستور ميدهد که زياد به ياد خدا باشيد و ذکر خدا بگوئيد؛ زيرا ذکر خدا سبب زدودون غفلت ها مي شود.
آن ها که در تهذيب روح کوشش کرده اند مي گويند: اولين قدم، «يقظه» و بيداري است انسان خوابيده، نه مي ايستد و نه مي رود؛ انسان بيدار است که خطر را حس مي کند و از آن مي رهد.
در حقيقت انسان غافل هميشه در خواب است. حضرت علي (عليه السلام) مي فرمايد: «الناس ينام فاذا ماتوا انتبهوا؛ مردم در خوابند بعد از مردن بيدار مي شوند.»
راه غفلت زدائي «ذکر» است کتاب و سنت براي غفلت زدائي از انسان، اذکاري را به عنوان ادعيه و عبادات، مشخص کرده اند تا انسان، هنگام صبح، ظهر، شام، قبل و بعد از خواب، هنگام خوردن غذا و پس از آن، هنگام مشاهده مرده يا بيمار يا بعد از بهبودي از بيماري و در روزهاي هفته و در ساعات روز و در اعياد ديني و مانند آن، ذکري مناسب بگويد.
نمازهاي پنجگانه ي شبانه روز، از بهترين مصاديق ذکر است. پس از نماز هم تسبيحات حضرت زهرا (عليها السلام) و تعقيبات نمازها وارد شده است.
اگر انسان مراقب خود نباشد؛ هر چه خواست انجام دهد؛ در هر جلسه اي که خواست شرکت کند؛ هر غذائي را که دلش خواست بخورد؛ هر حرفي را بزند و هر سخني را بشنود؛ کم کم حالت غفلت و بي توجهي و خواب بر او مستولي مي شود و ذکرهاي زباني هم در او مؤثر واقع نمي شود.
عوامل ديگر غفلت زا عبارتند از:
1- جهل و بي خبري، ضعف آگاهي و تعقل نسبت به امور اساسي زندگي.
2- رزايل اخلاقي و صفات باطني مذموم.
3- اسارت انسان نسبت به عادتها - دلبستگي ها- وابستگي ها- راحت طلبي ها- لذت جويي هاي افراطي و دنيوي- و حب دنياي مذموم.
در نتيجه: براي اين منظور چاره اي جز تهذيب و تخليه نفس از عوامل غفلت زا، كسب آگاهي و بيداري و تقويت ظرف عبوديت و بندگي خداوند نيست. اگرانسان بتواند اين موقعيت رابراي خودش سامان دهد، تمام زندگي اش در ذكر و ياد خداي تعالي سپري خواهد شد.
براي آن که همواره به ياد خدا باشيد، رعايت امور ديگري هم لازم است که به برخي از آنها اشاره مي شود:
1- مراقبه و محاسبه: در آغاز هر كارى كمى مكث كنيد؛ اگر واجب است حتما انجام دهيد اگر حرام است حتما ترك كنيد و اگر نه حرام است نه واجب در انجام و ترك آن مختاريد. اين سه چيز را قبل از انجام هر كارى مشخص كنيد سپس انجام دهيد. اصل اين توجه و مراقبه حداقل دو فايده دارد:
اولاً: انسان به حرام نمى‏افتد و نيز واجبى از او ترك نمى‏شود.
ثانيا: انسان را از غفلت شبانه‏روزى باز مي دارد.
سپس شب به محاسبه بنشينيد كه آيا مراقبه ي طول روز را خوب انجام داده ايد يا نه؟ اگر خوب انجام داده ايد، شكر خداى را هر چند زبانى به جا آوريد و اگر خوب انجام نداده ايد، علت‏يابى كنيد تا به مرور، نقص‏ها و علت عدم موفقيت را كشف كنيد؛ تا بعد از سال‏ها به جايى برسيد كه حتى يك گناه از شما صادر نشود و خلاصه اين كه مدار مراقبه و محاسبه شما انجام واجبات و ترك محرمات مى‏باشد.
حضرت على(عليه السلام) مى‏فرمايند: «ان هذه النفس لامارة بالسوء فمن اهملها، جمحت به الى المآثم؛ همانا اين نفس پيوسته به بدى و زشتى امر مى‏كند پس هر كسى آن را مهمل به حال خود واگذارد (ولى او انسان را رها نمى‏كند و) او انسان را به سمت گناهان مى‏كشاند»، (الغرر والدرر، باب النفس به نقل از سر الاسراء، استاد على سعادت‏پرور، ج 1، ص 305، روايت 20
2- نماز اول وقت: اگر كار اهمى با نماز اول وقت در تعارض نباشد نماز اول وقت را ترك نكنيد؛ چرا که نماز اول وقت، از بهترين اذکاري است که انسان را از غفلت، باز مي دارد. روايات و بزرگان نيز نماز اول وقت را اكيدا سفارش كرده‏اند.
امام صادق(عليه السلام) مى‏فرمايند: «لكل صلاة وقتان: اول و آخر، فاول الوقت افضله و ليس لاحد ان يتخذ آخر الوقتين وقتا الا من علة و انما جعل آخرالوقت للمريض والمعتل و لمن له عذر و اول الوقت رضوان الله و آخر الوقت عفوالله؛ براى هر نمازى دو وقت است: اول وقت و آخر وقت پس اول وقت برتر و با فضيلت‏تر است و براى كسى نشايد كه آخر وقت را وقت (نماز) اتخاذ كند مگر از روى علتى و آخر وقت فقط براى شخص بيمار و ناتوان و كسى كه داراى عذرى است مى‏باشد و اول وقت خشنودى خدا را دربردارد ولى آخر وقت عفو خدا را» (ميزان‏الحكمه، ج 5، ص 401، روايت 10390(
3- مستحبات نشاط‏آور: از ميان مستحبات از نمازهاى نافله گرفته تا دعاى كميل و ندبه و... آنهايى را كه براى شما نشاط‏آور است انجام دهيد و به هر عمل مستحبى كه قلب شما بدان اقبال داشت و برايتان نشاط ‏بخش و حال‏آور بود، بپردازيد.
4- توسل به ائمه معصومين(عليهم السلام): براي دوري از غفلت، توسل و ياد اهل بيت (عليهم السلام)، بسيار نافع و گره گشا است؛ زيرا آنها بهترين وسيله براي اجتناب از غفلت و ياد خداوند هستند.
5- دائم‏الوضوء: سعى كنيد هميشه وضودار باشيد واگر براى شب، قبل از خواب وضو بگيريد كافى است.
6- ياد مرگ: تشرف به اماکن متبرکه مثل امامزاده ها و قبرستان ها و تفکر در باره ي مرگ و سراي آخرت، در غفلت زدايي تأثيري عجيب دارد. هفته‏اى يك بار به زيارت اهل قبور مؤمنين و شهداى عزيز برويد و اگر وقت خلوتى را انتخاب كنيد تا تأمل بيشترى كنيد و گذرا بودن دنيا بيشتر در دلتان جا افتد، خيلى بهتر است. هدف اين است كه دل تكان بخورد و رغبت خود را به دنيا كم كند و به فكر آخرت و عالم قبر و قيامت بيفتد .
7- هم نشيني با اهل طاعت: حضور در مساجد و محافل مذهبي به خصوص نماز جماعت از عوامل ديگر تقويت ياد خداوند و زدودن غفلت است.
8- تلاوت آيات قرآن کريم: يکي از نام هاي قرآن «ذکر» است. لذا سعي کنيد به قدر توان و مجال و فرصت، از خواندن قرآن غفلت نشود.
9- پرهيز از حب دنيا: بشدت از دوستي دنيا بپرهيزيد؛ زيرا «حب الدنيا رأس کل خطيئة» دوستي دنيا رأس تمام گناهان است. ما بايد از دنيا به اندازه ي رفع نيازهايمان، بهره ببريم و از دلبستگي و حرص و طمع نسبت به دنيا اجتناب کنيم. محال است دو دشمن، در يک جا جمع شوند. حب دنيا و ياد خدا دشمن يکديگرند؛ لذا دلي که به دنيا مشغول گردد، از خدا غافل مي شود.
دوست عزيز! هر يک از راههايي که در متن اشاره شد، مي تواند انسان را غفلت برهاند؛ ولي براي اينکه پاسخ شما را مختصر و مفيد داده باشيم، از بيانات گهر بار عالم و زاهد و ذاکر سفر کرده، آيت الله بهجت (رضوان الله تعالي عليه) بهره مي بريم. ايشان در پاسخ به سؤالي شبيه به پرسش شما مي فرمايند: «بالاترين ذکر، ذکر عملي است؛ يعني ترک معصيت در اعتقاد و در عمل». (به سوي محبوب، صفحه ي 76)
در واقع ذکر به معني «ياد خدا» است و بهترين راه ياد خدا، پرهيز از مخالفت با خداوند است. گناه کردن، مصداق بارز مخالفت با امر خداست و انسان تا وقتي اهل گناه است، نمي تواند ذاکر حقيقي باشد.
در اينجا ذکر دو نکته مي تواند مفيد باشد:
-اگر به ذکر شريف «لا حول و لا قوة الا بالله العلي العظيم» توأم با توجه، مداومت داشته باشيد، در غفلت زدايي بسيار مفيد است. «امام باقر (عليه السلام) در تفسير اين ذکر فرمودند: آنجا که قدرتي را به جا صرف کرده و خدا را اطاعت کرده ايد، اين قدرت بر اطاعت، از ناحيه ي خدا است و آن جا که معصيت نکرده ايد، در حقيقت عنايت الهي بين شما و آن معصيت حائل شده است.» (تفسير موضوعي قرآن کريم، ج11، ص40)
- اوقاتي که توجه به خدا داريد را مغتنم شماريد. در اينگونه موارد با خواندن دعاهاي وارد شده در مفاتيح الجنان، از خداوند تقاضاي دوام در ذکر و يادش را بخواهيد. خواندن مناجات خمسةعشر و مناجات اميرالمؤمنين (عليه السلام) در مسجد کوفه و هر دعاي معتبر ديگري –بويژه اگر همراه با اشک و سوز باشد- رحمت خداوند را بجوش آورده به بنده ي خود نظر خواهد کرد. انشاءالله
با آرزوي موفقيت براي شما
جهت مطالعه بيشتر ر.ک:
1. استاد جوادي آملي، مراحل اخلاق در قرآن، مرکز نشر اسراء، ص 23 تا 48.
2. استاد محمد شجاعي، مقالات، طريق عملي تزکيه (1)، ص 23 به بعد، يقظه و انتباه؛ تفسير نمونه، ج 7، ص 19.

پرسمان دانشجویی