راه هاي تقويت اراده در خودسازي | کتابخانه مجازی الفبا

در ابتداي هر كاري در زمينه خودسازي شور و تلاش زيادي دارم اما خيلي زود اراده ام ضعيف مي شود و نمي توانم ادامه بدهم؟

نخست بهتر است شخص با اراده و فرد بى‏ ثبات و فاقد اراده را توصيف كنيم. شخص با اراده كسى است كه وقتى در مورد كارى، به خوبى تأمل كرد، تصميم به انجام آن مى‏گيرد و با فعاليت و ثبات قدم، آن را به اجرا در مى‏آورد. در مقابل فرد سست اراده، با كمترين مشكلى از انجام دادن كار، دلسرد شده و كوشش جهت تحقّق آن را متوقف مى‏كند.
كسى كه اراده قوى دارد، آنچه را كه با تأمل خواسته است، باكوشش و ثبات قدم به دست مى‏آورد. شخص با اراده كسى است كه داراى هدفى معقول بوده و تا موقعى كه به آن نرسيده است، از تعقيب آن باز نمى‏ايستد. مشكلات و موانع روانى يا مادى، به اراده و عزم او لطمه نمى‏زند و از پيشرفتش جلوگيرى نمى‏كند.به طور کلي هر رفتاري که انسان انجام مي دهد معلول سه عامل انگيزه، نياز و هدف است. به عبارت ديگر در کنار هر رفتاري مثلث انگيزه، هدف و احساس نياز به چشم مي خورد. حال اگر عوامل جانبي موجب شود که انگيزه فرد کاهش پيدا کند يا عدم دورانديشي و نداشتن شناخت لازم باعث ابهاماتي در تعيين اهداف گردد به گونه اي که فرد دچار سردرگمي و بي هدفي شود و انگيزه اي براي انجام فعاليت هاي علمي و عملي نداشته باشد, علاوه بر عدم احساس نياز يا عدم تشخيص نياز مي تواند از جمله علل بي تفاوتي و بي رغبتي به انجام عبادات شود.
بنابراين بايد به دقت زندگي خود را بررسي کنيد تا دقيقا عواملي که باعث بي انگيزشي يا بي هدفي و سردرگمي شما شده شناسايي کنيد و سپس با آنها مقابله منطقي کنيد.
مهمترين عامل ضعف و سستي در انجام عبادات و مجاهده با نفس, ضعف در بينش الهي و توحيدي و ضعف در شناخت خود و ارزشهاي والاي انساني است . به عنوان مثال : آنکه در پي انباشته کردن شکم از غذاهاي لذيذ است و فقط در صدد رفع نيازهاي خود مي کوشد و از وجود شکمهاي گرسنه و بدنهاي برهنه ، رنج نمي برد ، تفاوت چنداني با يک حيوان ندارد ؟
اميرمومنان حضرت علي (عليه السلام) مي فرمايند : مرا براي آن نيافريده اند که چون چارپايان در آغل بسته که همه ي همت ومقصودشان نشخوار علف است ، غذاهاي لذيذ و دلپذير به خود مشغولم دارد ، يا همانند آن حيوان رها گشته باشم که تا چيزي بيابد و شکم از آن پر کند , خاکروبه ها را به هم مي زند و غافل از آن است که از چه روي فربهش ميسازند . مرا نيافريده اند که بي فايده ام وا گذارند يا بيهوده ام انگارند ، يا گمراهم خواهند و در طريق حيرت سرگردان پسندند.( نهج البلاغه / نامه 45)
امام خميني (رضوان الله تعالي عليه) مي فرمايند: انسان لااقل هر شب و روزي مقداري, ولو کم هم باشد فکر کند در اينکه آيا مولاي او که او را در اين دنيا آورده و تمام اسباب آسايش و راحتي را از براي او فراهم کرده، و بدن سالم و قوي صحيحه ..... به او عنايت کرده ....و از طرفي هم اين همه انبيا فرستاده و کتابها نازل کرده و راهنماييها نموده و دعوتها کرده, آيا وظيفه ي ما با اين مولاي مالک الملوک چيست؟ آيا تمام اين بساط , فقط براي همين حيات حيواني و اداره کردن شهوت است که با تمام حيوانات شريک هستيم يا مقصود ديگري در کار است؟ .....اگر انسان عاقل لحظه اي فکر کند مي فهمد که مقصود از اين بساط , چيز ديگري است ! و منظور از اين خلقت ، عالم بالا وبزرگتري است؛ و اين حيات حيواني مقصود به لذات نيست. و انسان عاقل بايد در فکر خودش باشد و به حال بيچارگي خودش رحم کند و با خود خطاب کند! اي نفس شقي که سالهاي دراز در پي شهوت عمر خود را صرف کردي و چيزي جز حسرت نصيبت نشد, خوب است قدري به حال خود رحم کني؛ از مالک الملوک حيا کني، و قدري در راه مقصود اصلي قدم زني ... و سعادت هميشگي را مفروش, به شهوات چند روزه ي فاني....(چهل حديث حضرت امام رضوان الله تعالي/ ص 6 و 7)
دوست عزيز
همانطور که بيان شد يکي از علل مهم سستي در اراده, نشناختن خود و ضعف در بينش توحيدي و در نتيجه سردرگمي در هدف اصلي زندگي است, لذا ابتدا هدف و يا اهداف دقيق و مشخص خود را از زندگى يا كارى كه مى‏خواهد انجام دهد، براى خود ترسيم كنيد.
روان شناسان مي گويند: اين هدف، بايد شفاف، معقول، قابل دستيابى، بدون افراط و تفريط، مطابق توان و استعداد خود واقع بينانه باشد؛ نه آرمانى و بلند پروازانه و خارج از توانايى‏هاى وى! در غير اين صورت وقتى با مشكلات و سختى‏هاى طاقت فرسا و خارج از توان خود، رو به رو شويد و با شكست‏هاى احتمالى به هدف مورد نظر دست نيابيد؛ نااميد و دلسرد شده و از ادامه كار منصرف مى‏گرديد.
اما سخن ما اکنون در سير و سلوک است. هدف سير و سلوک را ما مشخص نمي کنيم. هدف را خداي متعال مشخص کرده است. عرفا تعبير خوبي از هدف دارند. ايشان هدف را انقطاع از دنيا و فناء في الله مي دانند. اين هدف را ما کشف مي کنيم و البته بايد آن را براي خود تعيين و ترسيم کنيم.
در ادامه به راههاي ديگر تقويت اراده مي پردازيم:
1- ارزش قائل شدن براي خود
معمولا انسانها يي که براي خود ارزش قائل نيستند، از ارداه ي ضعيف برخوردارند. انساني که روح خود را الهي مي داند و هدفي مقدس دارد، براي خود ارزش قائل است؛ و در جهت هدف خود سعي وتلاش مي کند.
2– حرکت گام به گام
براي تقويت اراده, از کارهاي کوچک شروع کنيد و پس از گذشت مدتي و کسب موفقيت در کار قبلي, به کار و هدف بعد بپردازيد. در واقع تا در کار وتصميم اول موفق نشده ايد، به سراغ هدف دوم نرويد. تصميم به انجام کارها ي متعدد وسنگين، يعني انجام ندادن آن کارها!
3– دوري از حب و علاقه ي دنيا:
يکي از عوامل مهم در ضعف اراده حب دنيا است. نداشتن حب دنيا به منزله ي عدم استفاده از دنيا نيست؛ بلکه به اين معنا ست که از دنيا به اندازه ي نياز بهره مند گرديده, از دنيا زدگي و غوطه ورخوردن در تجملات وتنوع طلبي اجتناب کنيد؛ در اين صورت قواي جسماني و فکري شما در جهت مثبت و رشد و تعالي صرف خواهد شد.
امير مومنان حضرت علي (عليه السلام ) فرمودند: ولا تَجتمع عزيمه ووليمه به دست آوردن ارزشهاي والا با خوش گذرادني ميسر نيست.( خطبه 241 نهج البلاغه بند 2)
4- مطالعه ي روايات و احاديث در خصوص اراده:
جهت اختصار به ذکر آدرس احاديثي در نهج البلاغه اکتفا مي کنيم:
- خطبه ها: 1 بند 32 - 109 بند 12 - 91 بند 82 - 151 بند 1 - 237 - 176 بند 3 - 2 بند4 - 91 بند 58 .
حکمتها: 417 - 179
5- تنبيه شرعي
در صورت سستي در انجام برنامه هاي ريخته شده, خود را تنبيهي شرعي کنيد. مثلا اگر براي خواندن نماز شب تنبلي کرديد, قضاي آن را بجا آوريد و يا اگر بدون علت نماز اول وقت نخوانديد, فرداي آن روز را روزه بگيريد.
6- اخلاص در عمل
سعي کنيد کارها را فقط براي رضاي حضرت حق, انجام دهيد و در هر حالتي خدا را در نظر بگيريد, تا خداوند توفيق ادامه ي آن عمل را به شما عطا کند. همه ي نيروهاي ما از خدا است، پس بايد در برابر موانع، از خداوند كمك جوييم.
اراده ما نيز بايد در جهت اراده خداوند باشد؛ يعني چيزي را اراده كنيم كه مورد رضايت و اراده حق تعالي است. افرادي كه اراده آنها در جهت معصيت است، ثبات قدم ندارند و زود در برابر مشكلات در مي‏مانند، ولي اگر انسان به دنبال رضاي خداوند در جهت انجام وظيفه باشد، مسلما اراده او آهنين و خلل‏ناپذير خواهد شد.
7- توسل به اهل بيت (عليهم السلام)
اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام) واسطه هاي فيض الهي هستند؛ يعني هر خيري که به ما مي رسد و هر توفيقي که نصيب ما مي شود بواسطه ي آن ذوات نوراني مي رسد. بنابر اين توسل و دراز کردن دست نياز به دامان پاک آنها در موفقيت و ايجاد انگيزه و تقويت اراده, بسيار موثر است.
8- پرهيز از همنشيني با افراد کم همت
امير مومنان (عليه السلام) مي فرمايند: من دنت همته فلا تذهبه با هر که همتش پست است, همنشيني نکن. بنابر اين به شما دوست عزيز توصيه مي شود با افراد مثبت نگر، فعال، با نشاط و اهل مجاهده ي با نفس معاشرت کنيد و از معاشرت با افرادي که به امور معنوي و علمي توجهي ندارند اجتناب کنيد.
9. با اهتمام به مسائل معنوي و مذهبي و شرکت در مراسم مذهبي, روحيه معنوي خود را تقويت کنيد.
10. از گناه دوري کنيد و از رفتن به محيط هايي که فکر و ذهن شما را مي ربايد اجتناب کنيد.
11. تفريح سالم را از برنامه ي زندگي خود حذف نکنيد ودر صورت امکان در فرصت هايي که چند روز تعطيل هستيد مسافرتي را ترتيب دهيد و با جمع خانواده مسافرت کنيد تا يک تنوع در وضعيت زندگي شما به وجود آيد. يکنواختي در زندگي, گاه موجب ضعف در اراده و کسالت مي شود.
12. از تلقين اين فکر که «من نمي توانم موفق شوم» اجتناب کنيد بلکه به جاي آن به خود تلقين کنيد که به حول و قوه ي الهي ميتوانم در اين مسير پيروز شوم, «من اراده لازم براى انجام كارهايم را دارم»، «هيچ چيز نمى‏تواند اراده ام را متزلزل كند»، «آنچه را كه به نظرم انجام دادنى است، انجام مى‏دهم و هيچ قدرتى نمى‏تواند مرا از آن باز دارد»، «اراده من هر روز محكم‏تر مى‏شود»، «بر من لازم است كه موفق شوم؛ زيرا موفقيت از آن نيرومندان است» و ...
13. هرگز در كارها، نااميد نشويد و با حالت تهاجمى، براى پى گيرى و به انجام رساندن كارهاى ناقص و ناموفق، تلاش كنيد.
14. از پراكنده كارى و آشفتگى در كارها - كه موجب به هم ريختگى فكرى مى‏شود - بپرهيزيد و به فعاليت‏هاى خود تمركز و انسجام ببخشيد.
15. همواره بر خداوند توكل كرده و در همه امور از او استمداد جوييد.
16. هر شب، اعمال خود را محاسبه كنيد. رفتار‏هاي ارادي موفق و موارد ضعف را يادداشت كنيد. در موفقيت‏ها شكر‏گزار باشيد و در صورت ضعف، در صدد رفع آن‏ برآييد.
17. مدتى برنامه ريزى و تصميمات خود را با فردى ذى صلاح در ميان بگذاريد و از وى بخواهيد مراقب باشد تا در شما دو دلى پيش نيايد و اجراى تصميمات خويش را به تأخير نيندازيد.
18. كتاب‏هايى كه سطح بينش انسان را نسبت به عالم و جهان آفرينش و مبدأ و معاد بالا ببرد و اصول اعتقادى صحيح و صاف را به انسان بياموزد و او را با معارف و تعاليم دينى بيش از پيش آشنا نمايد، مانند كتاب‏هاى استاد شهيد مطهرى و نيز كتاب‏هاى شيهد آيت‏الله دستغيب شيرازى را در برنامه مطالعاتي خود قرار دهيد.
19. تهجد و شب زنده داري و نماز شب در تقويت اراده معنوي انسان بسيار موثر است.
20. يکي از آثار مهم روزه داري تقويت اراده است.
21. از تمام کارهای غير ضروری مانند تماشای فيلم، تماشای ورزش، همنشينی با افرادی که سود دنيوی يا اخروی ندارند و … بپرهيزيد تا وقت برای انجام وظايف بندگی داشته باشيد.
22. از عوامل غفلت بپرهيزيد: مهمترين عوامل ايجاد کننده غفلت که در آيات و روايات بدان تصريح شده به شرح ذيل مي باشد .
1- هوا پرستى:
روح آدمى را يا خدا پر مى‏كند، و يا هواي نفس ، چرا كه جمع ميان اين دو ممكن نيست. هوا پرستى انسان را در خويشتن فرو مى‏برد. و از همه حقايق جهان دور مى‏سازد! يك انسان هوا پرست جز به اشباع شهوت و دنيا طلبي خويش نمى‏انديشد. آگاهى، گذشت، ايثار، فداكارى و معنويت براى او مفهومى ندارد.
خداوند متعال در خصوص رابطه هواپرستي و غفلت مي فرمايد :
« وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ كانَ أَمْرُهُ فُرُطا» (الكهف (18) , 28) ؛ « و از كسانى كه قلبشان را از ياد خود غافل ساختيم اطاعت مكن! همانها كه از هواى نفس پيروى كردند، و كارهايشان افراطى است. (تفسير آسان، ج‏10، ص: 282)
2- سطحى‏نگرى‏
در قرآن کريم سطحى‏نگرى نسبت به زندگي دنيا بدون در نظر داشتن واقعيت پس از آن , يکي ديگر از سبب هاي غفلت نام برده شده :
« يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ » ( روم (30) 7) ؛ « آنها فقط ظاهرى از زندگى دنيا را مى‏دانند، و از آخرت(و پايان كار) غافلند! »
3- آرزوهاى دراز عامل بزرگ غفلت‏ از خدا
بدون شك اميد و آرزو و يا به تعبير عرب امل عامل حركت چرخهاى زندگى انسانها است، كه حتى اگر يك روز از دلهاى مردم جهان برداشته شود، نظام زندگى به هم مى‏ريزد، و كمتر كسى دليلى بر فعاليت و تلاش و جنب و جوش خود پيدا مى‏كند.
حديث معروفى كه از پيامبر ص نقل شد: الامل رحمة لامتى و لو لا الامل ما رضعت والدة ولدها و لا غرس غارس شجرا: اميد مايه رحمت امت من است، اگر نور اميد نبود هيچ مادرى فرزند خود را شير نمى‏داد، و هيچ باغبانى نهالى نمى‏كاشت « سفينة البحار جلد اول صفحه 30 (ماده امل).» اشاره به همين واقعيت است.
ولى همين عامل حيات و حركت اگر از حد بگذرد و به صورت آرزوى دور و دراز در آيد بدترين عامل انحراف و بدبختى است، و درست همانند آب باران است كه مايه حيات است اما اين آب اگر از حد گذشت مايه غرق شدن و نابودى خواهد شد.
حديث معرفى كه در نهج البلاغه از على ع نقل شده نيز بيان گويايى براى اين واقعيت است:
ايها الناس ان اخوف ما اخاف عليكم اثنان: اتباع الهوى و طول الامل، اما اتباع الهوى فيصد عن الحق، و اما طول الامل فينسى الآخرة:
اى مردم مخوفترين چيزى كه بر شما از آن مى‏ترسم دو چيز است:
پيروى از هوا و هوسها، و آرزوهاى دراز، چرا كه پيروى از هوسها شما را از حق باز مى‏دارد، و آرزوى دراز آخرت را بدست فراموشى مى‏سپارد « نهج البلاغه خطبه 42.». (تفسير نمونه، ج‏11، ص: 11)برخي عوامل ديگر ضعف اراده انسان در مسير سلوک :
- جذاب تر شدن گناهان نسبت به گذشته :
در دهه هاي اخير ، به علت افزايش و تنوع و جذابيت بيشتر گناهان ، اراده ها سست تر و ضعيف تر از گذشته شده است . به عنوان مثال ، نوع آرايش زنها ( و حتي مردان )به طور فاحشي با گذشته تفاوت کرده است .
نوع لباسها نيز به همين ترتيب ، فوق العاده جذاب تر گرديده و هنر , که يک امر ارزشمند است در خدمت کاميابي و بهره مندي از لذت بيشتر و گناه قرار گرفته است .
وقتي که يک انسان ( به ويژه جوان ) , با جنس مخالف خود با اين وصف , يعني داشتن آرايش و لباسهاي تهييج کننده روبرو مي شود و متاسفانه تقواي لازم را در خود ايجاد نکرده است ، در بسياري از موارد جز سستي اراده و افتادن در گرداب گناه , نتيجه اي نمي گيرد .
بنابر اين يکي از دلايل ضعف در اراده جذبه هاي بيشتر و تنوع در گناه , در نتيجه تهييج و تحريک بيشتر قواي جنسي است .
- دسترسي آسان به گناه :
در گذشته ، ارتکاب برخي گناهان ، با سختي زيادي صورت مي گرفت ؛ حال آنکه در زمان فعلي ، به آساني مي توان در کثيف ترين گناهان , غوطه ور شد ! ديدن زشت ترين صحنه هاي جنسي و تحريک آميز , به آساني خوردن يک ليوان آب شده است ! حتي کودک ونوجواني که هنوز غريزه ي جنسي او بيدار نشده است ، از افتادن به دام اين گناهان , مستثني نيستند . لذا دست يابي آسان به انواع و اقسام گناهان , عامل ديگري در سستي اراده است .
- قوي شدن قوه ي خيال و ضعف در عقلانيت :
ازدياد انواع فيلمهاي تخيلي و بازي هاي کامپيوتري ، افراد را از دوران کودکي به بعد ، افرادي خيال پرداز مي کند . اينگونه فيلمها و بازي ها او را از واقعيات دور مي کند و چنين کسي توقع دارد خيلي سريع و به صورت فوق العاده به خواسته هايش برسد (همانطور که در فيلمها وبازي نشان داده مي شود) . لذا همانطور که مشاهده مي کنيم , جوانان آنطور که بايد تن به کار نمي دهند و چون از کودکي به جاي انجام کارها و بازي هايي که قدرت و اراده را در او تقويت کنند ، به سرگرمي هاي خيالي و تخيلي پرداخته ، تنبل و بي اراده گشته است . لذا هر چه فرد تخيلي تر باشد ، اراده اش هم ضعيف تر مي گردد .
بي شک عوامل ديگري هم در ضعف اراده موثر است , اما به خاطر اختصار به همين مقدار بسنده مي کنيم
دوست عزيز
بايد براى تمام كارها و فعاليت‏هاى شبانه روزى، برنامه‏اى مدون و منظّم داشته باشيد. بدين منظور از جدولى استفاده كنيد كه در ستون افقى آن، ساعات شبانه روز و در ستون عمودى، ايام هفته را يادداشت و تمام كارهاى روزانه را در آن درج كنيد (از خواب و استراحت تا عبادت، ورزش، مطالعه و ...). هر فعاليتى را در زمان خاص خود در جدول بنويسيد و هيچ زمانى را بدون كار خالى نگذاريد.
هر روز صبح با نگاهى به آن برنامه، به اجراى دقيق آن بپردازيد و شب‏ها قبل از خواب، آن را محاسبه و ارزيابى كنيد. شايسته است همچون يك محاسبه‏گر جدى و قاطع، فعاليت‏هاى روزانه و ميزان موفقيت خود در انجام دادن آنها بررسى كنيد. در صورت موفقيت، خود را تشويق و در صورت تخلّف و سهل‏انگارى در اجرا، تنبيه كنيد.
بدانيد که براى به دست آوردن اراده‏اى قوى و محكم، توجه به تدريجى بودن آن و نياز به تمرين و ممارست، امرى بايسته است. گمان نكنيد مى‏توانيد به طور دفعى و بدون هيچ تلاشى، به آن دست يابيد.
انسان بايد مانند كوهنوردى باشد كه گاهى به قله كوه بلندى كه قصد صعود به آن را دارد نگاه مى‏كند و احساس مى‏كند هنوز تا قله كوه راه زيادى مانده و از طرفى به دامنه كوه نگاه مى‏كندو مى‏بيند از آن فاصله گرفته و اين حالت بين ترس و اميد را چنان چه در قرآن كريم و روايات معصومين(عليهم السلام) آمده، همواره در زندگى خود حفظ كند.
پيروز و موفق باشيد.
كتب زير سفارش مى‏شود:
1- نردبان آسمان (دروس اخلاق حضرت آيت الله بهاءالدينى)، تدوين و ويرايش: اكبر اسدى
2- سلوك معنوى، تدوين و ويرايش: آقاى اكبر اسدى
3- خودشناسى براى خودسازى، محمد تقى مصباح يزدى
معناى مطالعه اين كتب عمل كردن به آن از آغاز تا پايان نيست بلكه براى عمل به دستورالعمل‏هاى اخلاقى ترتيبى لازم است كه بايد با علماى بزرگ اخلاق يا همين نهاد نمايندگى مشورت شود.
نكته مهم اين است كه در راه بندگى خدا نبايد بيش از حد معمول به خود فشار وارد آورد بلكه بايد حريم واجبات و محرمات را رعايت نمود و مستحبات را بنا به گفته روايات در هنگام سرحال بودن و نشاط انجام داد و بيشتر به كيفيت عبادات و اخلاص و توجه و حضور در آنها اهميت داد تا كميت و مقدار آنها.
اميدوارم هماره موفق باشيد و در آينده با نامه ما را از موفقيت‏هاى خود آگاه سازيد.

پرسمان دانشجویی