تعريف مومن | کتابخانه مجازی الفبا

مومن به چه کسي گفته مي شود؟

مومن يعني کسي که متصف به صفت ايمان است،‌ بنابراين براي تعريف مومن بايد وصف ايمان را تعريف نماييم. در تعريف ايمان گفته شده: ايمان دلبستگي نهايي انسان به امور معنوي است که براي انسان مقدس هستند و براي آن حاضر است عشق و شجاعت از خود نشان دهد.
در قرآن ايمان دو بال دارد: علم و عمل. علم به تنهايي با کفر هم قابل جمع است و عمل به تنهايي با نفاق مي‏تواند همراه باشد.
در ميان متکلمان اسلامي درباره ي حقيقت ايمان سه نظريه وجود دارد:
1- از نظر «اشاعره» ايمان؛ يعني تصديق به وجود خدا و پيامبران و اوامر و نواهي او.
2- از نظر «معتزله» ايمان؛ يعني عمل به تکليف و وظيفه‏اي که خدا براي ما بيان کرده است.
3- از نظر فلاسفه ي متکلم ايمان؛ يعني علم و معرفت نسبت به واقعيت هاي عالم و استکمال نفس از اين طريق.
اما از نظر عرفا ايمان؛ يعني روي آوردن به خدا و روي گرداندن از هر چه غير خداست.
ايمان گرايي به صورت نوين در مغرب زمين و مسيحيت عمدتاً در دو قالب شکل گرفته است:
1- ايمان گرايي افراطي يا خرد ستيز و ضد عقل که راهي را براي عقل در تعاليم ديني و ايمان به خدا و متافيزيک نمي‏داند.
2- ايمان گرايي اعتدالي يا خرد گريز و غير عقلي که بهره‏اي براي عقل و استدلال در جهت تقويت مباني ديني و ايمان قايل است هر چند که ايمان را مقدم بر عقل مي‏داند.
در ميان متفکران اسلامي آراي عرفا همچنين اخباري ها تا حدودي بي‏شباهت به افکار ايمان گرايان افراطي نيست و نيز غزالي و مولوي را مي‏توان تا حدودي از ايمان گرايان اعتدالي به حساب آورد.
به نظر مي‏رسد استدلال هاي خشک و بي‏روح و پرپيچ و خم فلسفي زمينه ي بروز ايمان گرايي جديد را فراهم آورده است.
پاسخ تفصيلي
هر جانداري براي خود دلبستگي‏هايي دارد. انسان نيز غير از دلبستگي‏هاي مادي به پاره‏اي از معنويات مانند، معرفت و زيبايي و... دلبستگي دارد. ايمان نيز نوعي حالت دلبستگي واپسين است که تمام دعاوي ديگر را تحت شعاع قرار مي‏دهد.
قلمرو ايمان براي هر انسان حريم مقدسي است؛ يعني دلبستگي واپسين انسان در نهايت به امر قدسي تبديل مي‏گردد و آن گاه است که عنصر شجاعت و جسارت و عشق از آن زاييده مي‏شود.
متعلق ايمان هميشه امر معيني است. لذا شخص مؤمن بايد به آن معرفت داشته باشد.[1]
براي واژه ي «ايمان» بر اساس مسلک هاي مختلف، تعاريف مختلفي شده است. علامه ي طباطبايي (قدس سره) به عنوان يک فيلسوف شيعي و يک مفسر قرآن، ايمان را چنين معنا مي‏کند:
"ايمان تنها صرف «علم» و «معرفت» نيست؛ زيرا بعضي آيات خبر از ارتداد افرادي مي‏دهد که با وجود علم منحرف و مرتد شدند، بلکه مؤمن علاوه بر علم، التزام به مقتضاي علم خود نيز بايد داشته باشد و بر طبق مؤداي علم، بايد عقد قلب داشته باشد به طوري که آثار علم هر چند في الجمله، از او بروز نمايد. پس کسي که علم دارد به اين که خداي تعالي الاهي است که جز او الاهي نيست و التزام به مقتضاي علمش دارد؛ يعني در مقام انجام مراسم عبوديت خود و عبادت خدا بر مي‏آيد، چنين کسي مؤمن است".[2]
از آن جا که در قرآن مجيد خواسته‏هاي خدا از انسان بر محور ايمان دور مي‏زند و در صدها آيه با تعبيرات مؤکد و گوناگون از مخاطبان خواسته شده که با ايمان آوردن به نجات خود بپردازند،[3] لذا معناي ايمان براي انديشمندان اسلامي اهميت خاصي پيدا کرده است.
در ميان متکلمان اسلام درباره ي حقيقت ايمان سه نظريه ي عمده وجود دارد:
1- از نظر «اشاعره» حقيقت ايمان عبارت است از: تصديق وجود خداوند به پيامبران و امرها و نهي‏هاي او که به وسيله‏ي پيامبران بيان شده، و اقرار زباني به همه‏ي تصديق هاي قلبي؛ يعني شهادت دادن به حقانيت واقعي آشکار شده و پذيرفتن آن واقعيت. اين حالت از يک طرف گونه‏اي تسليم و خضوع رواني است (عقد القلب) و از طرف ديگر نوعي ارتباط فعالانه با موضوع تصديق و شهادت است.[4]
2- از نظر «معتزله» حقيقت ايمان عبارت است از: عمل به تکليف و انجام وظيفه.
تصديق وجود خداوند و پيامبران خود يک عمل به وظيفه است. وظايف ديگر انجام واجبات و ترک محرمات است و کسي که به تمامي وظايف خود عمل نمايد «مؤمن» به شمار مي‏رود. از نظر ايشان ايمان با عمل محقق مي‏شود نه با نظر.[5]
3- اين نظر که بيشتر از سوي فيلسوفان متکلم اظهار شده است مي‏گويد:
حقيقت ايمان عبارت است از: علم و معرفت فلسفي به واقعيت هاي عالم هستي.
به عبارت ديگر؛ سير نفس انسان در مراحل کمال نظري حقيقت ايمان را تشکيل مي‏دهد. پس عمل به واجبات و ترک محرمات - که سير نفس در مراحل کمال عملي است - آثار خارجي اين علم و معرفت است، و هر چه که عقايد مورد نظر يک مؤمن با واقعيات هستي مطابقت بيشتري داشته باشد، ايمان وي کامل‏تر خواهد بود.[6] چنانچه صدر المتألهين در آغاز سفر سوم از اسفار اربعه وقتي مي‏خواهد وارد مباحث الهيات بالمعني الاخص شود مي‏نويسد:
"ثم اعلم ان هذه القسم من الحکمة التي حاولنا الشروع فيها هو افضل اجزائها و هو الايمان الحقيقي بالله و آياته و اليوم الآخر، المشار اليه في قوله تعالي: «و المؤمنون کل امن بالله و الملائکته و کتبه و رسله»، و قوله: «و من يکفر بالله و ملائکته و رسله و اليوم الاخر فقد ضل ضلالاً بعيداً». وهو مشتمل علي علمين شريفين: احدهما العلم بالمبدأ و ثانيها العلم بالمعاد، و يندرج في العلم بالمبدأ معرفة اله و صفاته و افعاله و آثاره، و في العلم بالمعاد معرفة النفس و القيام و علم النبوات».[7]
در اين نظريه تصديق خدا و پيامبران به معناي يک تصديق منطقي مطرح است که به يک واقعيت خارجي مربوط مي‏شود و بخشي از معرفت به عالم هستي است و مفهوم عمل به وظيفه و تکليف خارج از مفهوم ايمان است.
اما از نظر عرفا ايمان نه علم است و نه عمل و نه شهادت دادن، بلکه جوهر ايمان عبارتست از: اقبال آوردن به خداوند و اعراض نمودن از همه ي اغيار. "الايمان هو الذي يجمعک الي اله و يجمعک بالله، و الحق واحد و المؤمن متوحد و من وافق الاشياء فرقّة الاهواء و من تفرق عن الله بهواه و اتبع شهوته و ما يهواه فاته الحق": ايمان آن است که ترا سوي خداي عزوجل گرداند و به خداي گرد آرد؛ يعني ايمان آوردن به خداي اقبال آوردن به سوي حق تعالي است و درست نگردد اقبال آوردن، مگر به اعراض از غير حق. پس هر چيزي که سر خويش به وي مشغول کردي جز حق، به همان مقدار اعراض آوردي از حق تعالي و نقصان آوردن اندر ايمان، چون ايمان اقبال باشد و اعراض ضد وي (و الضدان لايجتمعان)".[8]
متکلمين مسيحي نيز بيشتر طريقه ي عرفاني را در تعريف ايمان پيش گرفته‏اند
ايان باربور مي‏نويسد:
"تيليخ" گفته است که دين همواره با مسائل مربوط به «دلبستگي واپسين» سر و کار دارد که سه خصيصه دارد. اول: دلبستگي واپسين داشتن؛ يعني تعهد بي‏محابا، بيعت و سرسپردگي. اين موضوع، موضوع مرگ و زندگي است، چه پاي معناي زندگاني در ميان است و انسان زندگي‏اش را در گروي اين مي‏گذارد که يا اين عهد را به سر برد، يا جان را بر سر اين کار بگذارد. دوم: دلبستگي واپسين يک ارزش والا پديد مي‏آورد که ساير ارزش ها بر وفق و طبق آن تنظيم مي‏گردد.
سوم: اين که دلبستگي واپسين در دل خود يک ديدگاه شامل و جامع، و جهت يافتگي زندگي، نهان دارد؛ چرا که به همه ي حوزه‏هاي زندگي و همه ي هستي انسان مربوط مي‏شود».[9]
در جاي ديگر از قول "ريچارد سن" مي‏نگارد:
«براي پي بردن به مراد کتاب مقدس يا الهيات اهل کتاب از کلمه ي ايمان بايد به اين نکته پي برد که مراد از آن القاي يک فهم يا يک انديشه به شيوه‏اي که از معرفت برهاني کمتر باشد، نيست. مسأله، مسأله ي باور کردن است، نه اثبات کردن».[10]
اين نظريه ضمن اين که قصد دارد ايمان را امري فراتر از علم و معرفت و برهان بداند، مي‏خواهد اين نکته را روشن سازد که ايمان امري متناقض با عقل نيست و عملي کورکورانه محسوب نمي‏گردد.
«در بسياري از آيات و عبارات "عهد جديد"، ايمان را نقطه ي مقابل بيم و اضطراب مي‏يابيم. ايمان عبارت است از: جهت يافتگي يا اهتداي اراده و بيشتر اعتقاد پسين در يک شخص است تا متقاعد شدن به صدق و صحت يک قضيه. اعتماد يا وثوق واکنشي است که از "وثوق پذيري" خدا و آمرزگاري و لطف او انگيخته مي‏شود، و در عين حال عمل انساني وثوق کردن نيز هست. چه در اعتماد به خداوند است که انسان از حول و قوه خويش دست مي‏شويد. روي آوردن به خدا مستلزم روي برتاختن از هر آن چيزي است که بيش از آن محل وثوق و اعتماد بوده است. ايمان مستلزم »ايمان ورزي، توکل، بيعت، و اطاعت است».[11]
ايمان گراييFideism)):[12]
ايمان گرايي را در فارسي معادل واژه‏ي "فيدئيسم" (Fideism) به کار مي‏برند. اين واژه در برابر "عقل گرايي" به معناي کلامي‏اش قرار دارد. در ديدگاه ايمان گرايانه حقايق ديني مبتني بر ايمان است و از راه خرد ورزي و استدلال نمي‏توان به حقايق دست يافت. سابقه ي تاريخي اين مدعا طولاني است و به زمان پولس قديس مي‏رسد، اما بروز جدي و پرنفوذ اين جريان از قرن نوزدهم تا زمان حاضر مي‏باشد که به ويژه در غرب و در مسيحيت به چشم مي‏خورد.
ايمان گرايي به دو شکل عمده افراطي و اعتدال تقسيم مي‏شود:
1- ايمان گرايي افراطي يا خرد ستيز (ضد عقل):
"شستوف" يکي از ايمان گرايان افراطي، گفته است: «رد همه ي معيارهاي عقلي بخشي از ايمان راستين است». وي معتقد است اين که انسان به فرض مثال بتواند بر اساس آموزه‏هاي ديني و بدون هيچ دليلي عقلي ايمان بياورد که (2+2=5)، چنين ايمان و باوري نمونه‏اي از ايمان راستين است».[13]
از ديدگاه "کي يرکگور" و ساير ايمان گرايان افراطي، ماهيت حقايق ديني با هر نوع اثبات عقلاني ناسازگار است، و حقايق ديني تنها بر اساس ايمان مورد پذيرش و اعتماد قرار مي‏گيرند. اصول ديني نه تنها "فراعقل"، بلکه "ضد عقل" هستند.[14]
2- ايمان گرايي اعتدالي، يا خرد گريز، يا غير عقلي:
اين گونه ايمان گرايي در درون سنت مسيحي"اگوسيني" به وجود آمد. در اين ديدگاه ضمن تأکيد بر تقدم ايمان بر عقل، عقل و استدلال هم، براي جست و جو از حقايق ديني و نيز براي تبيين و فهم اين حقايق مي‏تواند تا اندازه‏اي نقش آفرين باشد.[15]
ايمان گرايي در تفکر اسلامي:
هر چند که زمينه‏ها و ضرورتهاي وجود ايمان گرايي افراطي در تفکر اسلامي - آنچنانکه در غرب و مسيحيت به وجود آمد وجود ندارد، اما در عين حال نمونه‏هايي از آثار متفکران اسلامي بي‏شباهت به ايمان گرايي غربي نيست.
به عنوان مثال گرايشات قشري‏گري و اخباري‏گري و جمودگرا به سبکي ايمان گرايانه استدلال و برهان ورزي و تعقل محوري را در دين کنار مي‏نهد.
نيز گفتار برخي از عرفاي اسلامي همچون "محي الدين عربي" در فتوحات مکيه نشانه‏هايي از ايمان گرايي افراطي دارد. به عقيده وي هرگاه کسي بر مبناي تعقل ايمان آورد، به واقع ايمان نياورده است؛ زيرا ايمان راستين آن است که مستند به وحي باشد، در حالي که اين ايمان مستند به عقل است.[16]
"امام محمد غزالي" را مي‏توان در عداد ايمان گرايان اعتدالي محسوب کرد. وي بر آن است که کلام مدرس (استاد) نمي‏تواند ايمان بيافريند. به عقيده‏ي وي ايمان آن گونه نيست که با تأملات و تعملات عقلي به چنگ آيد. ايمان نوعي نور روشنگر است که خدا به عنوان موهبتي رايگان و از سر لطف در اختيار بندگان قرار مي‏دهد.
"مولوي" نيز گرايش صرف به عقل و تکيه بر برهان را چون راه رفتن با پاي چوبين مي‏داند و عقل را فروتر از عشق و ايمان مي‏نهد. از ديدگاه وي، ايمان بر آمده از مفاهيم و براهين، هر دم در آستانه ي فروپاشي است.[17]
ملاحظه:
به نظر مي‏رسد يکي از علل گرايش ايمان گرايي چه در مسيحيت و چه در اسلام زياده روي عقل گرايان و گرفتار کردن گوهر ايمان در پيچ و خم‏هاي مسائل فلسفي و استدلال بوده است.
همچنين در مسيحيت ناتواني فلسفه ي ايشان در اثبات دعاوي متافيزيکي اين روند را تشديد کرده است. در واقع بسياري ازمتفکران مسيحي با ايمان مواضع خواسته‏اند گوهر دين و ايمان را از سيطره ي بحث هاي سرد و بي‏روح عقلاني و کلامي نجات دهند.[18]________________________________________
[1] پل تيليخ، پويايي ايمان، ترجمه، حسين نوروزي، ص 16، 17، انتشارات حکمت، تهران، 1375 هش.
[2] طباطبايي، سيد محمد حسين، ترجمه، تفسير الميزان، ج18، ص 411 - 412، بنياد علمي و فکري علامه طباطبايي، 1363 هش.
[3] مانند سوره ي و العصر: بسم الله الرحمن الرحيم، والعصر. ان الانسان لفي خسر،الاّ الذين آمنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر.
[4] نک: مقالات الاسلاميين، ابوالحسن اشعري، ج 1، ص 347، مصر، 1969م؛ اللمع، ص 75، چاپ مدينه، 1975 م؛ تقتازاني، شرح المقاصد، ج2، ص 184، چاپ عثماني، 1305 هق، به نقل از محمد مجتهد شبستري، ايمان و آزادي، ص 12، طرح نو، تهران، سوم 79 ش.
[5] درباره ي عقايد معتزله، نک: احمد امين، فجر الاسلام و ضحي الاسلام، مبحث معتزله.
[6] شهيد ثاني، حقايق الايمان، ص 16، 17، 18.
[7] صدر الدين، محمد شيرازي، الحکمة المتعاليه في الاسفار العقليه الاربعة، ج6، ص 7، دار احياء التراث العربي، بيروت، لبنان، چهارم، 1990 م.
[8] خلاصه ي شرح التعريف، از متون عرفاني قرن پنجم، ص 227، انتشارات بنياد فرهنگ ايران.
[9] ايان باربور، علم و دين، ترجمه، بهاء الدين خرمشاهي، ص 257، مرکز نشر دانشگاهي تهران، 62.
[10] همان، ص 259
Alam Riehardson, cd. A Theological Work book of the bible ) london, SCM press, 1951 pb)
[11] همان، ص 260.
[12] بحث ايمان گرايي، اقتباس از کتاب "فرهنگ واژه‏ها" نوشته ي عبدالرسول بيات و ديگران.
[13]همان.
[14] همان.
[15] همان.
[16] همان.
[17] همان.
[18] همان.

پرسمان دانشجویی