اخلاق شهروندي | کتابخانه مجازی الفبا

تعريف اخلاق شهروندي چيست؟

پاسخ: توجه به مقدماتي مي‌تواند ما را در دست‌يابي به پاسخ راهنمايي كند:
1. انسان موجودي اجتماعي است و به تعبير دقيق‌تر «مدني بالطبع»[1] است و به گواهي تاريخ هم از ديرباز به صورت اجتماعي مي‌زيسته است.
2.مكتب حيات بخش اسلام به عنوان آخرين شريعت الاهي، ديني جامع و كامل است و براي جنبه‌هاي مختلف زندگي انسان كه از آن جمله زندگي اجتماعي انسان است، داراي قانون و توصيه‌هاي اخلاقي است.به ديگر سخن؛ همان گونه كه براي تنظيم ارتباط فرد با خدا، احكام و دستورالعمل‌هايي دارد، درباره‌ي نحوه‌ي ارتباط افراد يك جامعه با يكديگر نيز، احكام و قوانين بسيار مهمي ارائه كرده است كه هر فرد مسلمان در مناسبات و رفتارهاي اجتماعي ملزم به رعايت آنها است.
3. منظور از جامعيت اسلام اين است كه مي‌توان با استنباط عناصر جهان شمولي كه در اسلام آمده است به فلسفه، مكتب و نظام اسلامى[2] دست يافت و به طرّاحى سازوكارها،[3] پرداخت.
4.از اين جهت ما معتقديم كه اگرچه در گذشته، به ويژه در صدر اسلام زندگي شهري به صورت امروزي پيش رفته و مدرن نبوده و مشكلات و معضلات جامعه‌ي مدرن امروزي؛ مانند ترافيك، آلودگي هوا، سدّ معبر و ... وجود نداشته است، تا الگوي مناسبي از يك شهروند مسلمان داشته باشيم، اما براي همان شهرهاي كوچك با جمعيت اندك و زندگي سنّتي، در اسلام قوانين و عناصري طرح گرديده است كه جهان شمول‌اند و بايد براي زندگي شهري و جوامع پيشرفته‌ي امروزي هم مورد لحاظ قرار گيرند و در واقع از آنها مي‌توان به ويژگي‌هاي يك شهروند مسلمان، نائل شد.
مهم‌ترين ويژگي‌هاي شهروند مسلمان
آنچه در ذيل مي‌آيد برخي از مهم‌ترين ويژگي‌هاي يك شهروند مسلمان است.
1.پايمال نكردن حقوق مردم (حق الناس) و احترام به حقوق آنان
از منظر دين اسلام، اساس و بنيان زندگي اجتماعي، در احترام و گردن نهادن انسان‌ها به حقوق اجتماعي ديگران است كه در زير از باب نمونه به مصاديقي از آن اشاره مي‌شود.
پيامبر اسلام(ص) دربارۀ رعايت حال همسايگان فرمود: «هر كس همسايه‌اش را اذيت كند، خداوند بوي بهشت را بر وي حرام مي‌كند».[4] و «هر كس حق همسايه‌اش را ضايع كند، از ما نيست».[5[
سد و اشغال معابر عمومي شهرها كه امروزه يكي از معضلات شهري است، از جمله مسائلي است كه دين اسلام در 1400 سال قبل به آن توجه داشته و آن را كاري ناپسند شمرده و پيروان خويش را از اين كار نهي كرده است. پيامبر اكرم(ص) در اين‌باره مي‌فرمايد: «از نشستن در راه‌ها بپرهيزيد»،[6] و «اسباب آزار و اذيت را از راه مسلمانان دور سازيد».[7[
امام صادق(ع) مي‌فرمايد: «هر چيزي كه در راه مسلمانان قرار گيرد و به آنان ضرر برساند، صاحب آن چيز ضامن است».[8[
لذا امام خميني(ره) با بهره‌گيري از اين قبيل روايات در كتاب تحرير الوسيلة مي‌نويسد: «اگر شخصي در كوچه يا خيابان تنگي ايستاده باشد و راهي براي عبور نباشد و شخص ديگري بدون قصد به او برخورد كند و بميرد، همچنين اگر در چنين راهي نشسته باشد و شخص بدين سبب بلغزد و بميرد، شخصي كه در راه توقّف كرده، ضامن خون بهاي اوست».[9[
بنابراين، شهروند مسلمان بر طبق آموزه‌هاي ديني، خود باعث ايجاد و بروز مشكلات و تضييع حقوق ديگران نمي‌شود، و به حقوق شهروندي پايبند است.
2. احساس مسئوليت و تعهد
اصلي‌ترين شاخصه‌ي جامعه‌ي اسلامي در مسئوليت مشترك اجتماعي نمودار مي‌شود. اين مسئوليت مشترك از چارچوب خانواده شروع مي‌شود تا به همسايه، شهر و ... مي‌رسد. طبق آموزه‌هاي اسلامي يك شهروند در جامعه‌ي اسلامي بايد نسبت به آنچه در جامعه رخ مي‌دهد، اعم از مسائل فرهنگي، اقتصادي، سياسي و حتي بلاياي طبيعي همچون حوادث غير مترقّبه احساس تكليف كند و در حدّ توان و امكانات خويش در رفع اين‌گونه مشكلات و كاستي‌ها كوشا باشد.
در زير به اختصار به برخي از جلوه‌هاي اين احساس مسئوليت اشاره مي‌شود:
الف. ياري رساندن و كمك به ديگران
قرآن كريم ياري رساندن و كمك به ديگران را از وظايف هر مسلمان دانسته و مي‌فرمايد: «اگر در دين خود از شما ياري طلبند، بر شما است كه آنها را ياري كنيد».[10] و «مؤمنان برادران يكديگرند».[11[
مسلمانان در جامعه‌ي اسلامي نسبت به سرنوشت، آينده و مشكلات يكديگر مسئول‌اند و اگر كسي از زير بار اين مسئوليت شانه خالي كند، طبق آنچه از روايات به ما رسيده از زمره‌ي مسلمانان خارج است: «كسي كه صبح كند و اهتمام به امور مسلمانان نداشته باشد، مسلمان نيست».[12[
اميرمؤمنان علي(ع)، هر شهروند جامعه اسلامي، اعم از عالمان، ثروت‌مندان و ... را در قبال مردم آن جامعه مسئول مي داند و مي‌فرمايد: «خداوند پيش از آنكه بي‌سوادان را به آموختن تكليف كند، دانايان را به آموزش متعهد ساخت».[13] همچنين فرمود: «خداوند سبحان روزي تُهي‌دستان را در خواسته توانگران رقم زده است... و خداي متعال بازخواستشان خواهد كرد».[14[
در اين بين، كمك‌رساني به همسايگان از اهميت بالايي برخوردار است، همان‌طوركه امام علي(ع) فرمود: «پيامبر(ص) آن قدر نسبت به همسايه سفارش فرمود كه ما گمان كرديم همسايه از همسايه ارث مي برد».[15[
همچنين در رساله‌ي حقوق امام سجاد(ع) در اين‌باره آمده است: «همسايه هنگامي كه مورد ظلم واقع شد، بايد او را ياري كرد و كريمانه با او معاشرت نمود».[16[
ب. امر به معروف و نهي از منكر[17[
شهروند مسلمان چون جامعه‌ي اسلامي را به مثابه‌ي كشتي در حال حركت به جلو مي‌داند. طبيعي است كه به هنجارها اهتمام دارد و در مقابل ناهنجاري‌هاي اجتماعي حساس است و از كنار آن به سادگي و بي‌تفاوت گذر نمي‌كند و معتقد است كه ضرر سوراخ كردن گوشه‌اي از آن، تنها بر سوراخ كننده وارد نمي‌آيد و گريبان همه را خواهد گرفت و در نهايت غرق شدن كشتي را به دنبال خواهد داشت.
مقوله‌ي امر به معروف و نهي از منكر در اسلام به همين ويژگي اشاره دارد.
امر به معروف و نهي از منكر در اسلام در كنار واجبات ديگر؛ مانند نماز و زكات قرار گرفته است و نوعي جهاد به حساب مي‌آيد و از عوامل مهم رسيدن به كمال، احياي ارزش‌ها و مايه‌ي پيرايش جامعه از ناهنجاري‌ها و زشتي تلقّي شده است. خداوند در قرآن كريم مي‌فرمايد: «مردان و زنان با ايمان ولي يكديگرند، امر به معروف و نهي از منكر مي‌كنند».[18] و «شما بهترين امّتي بوديد كه به سود انسان‌ها آفريده شده‌اند، (چه اين‌كه) امر به معروف و نهي از منكر مي‌كنيد».[19[
امام علي(ع) الگوي تمام عيار يك مسلمان، در اين زمينه مي‌فرمايد: «امر به معروف و نهي از منكر دو خوي (صفت، خصلت) الاهي‌اند».[20] آن حضرت در جايي ديگر امر به معروف و نهي از منكر را از تمامي عبادات، حتي جهاد در راه خدا بالاتر و برتر مي‌داند: «... در اين ميان گروهي ديگرند كه با دست و زبان و قلب نهي از منكر را وانهاده‌اند. اينان مردگاني متحرك‌اند كه زندگيشان را هيچ بهره‌اي نيست؛ چرا كه تمامي اعمال ارزشمند – حتي جهاد در راه خدا – در مقايسه با امر به معروف و نهي از منكر چيزي نيست...».[21[
3.رعايت اخلاق اسلامي در تعاملات اجتماعي
اخلاق نيكو و رفتار پسنديده با مردم از مهم‌ترين عوامل موفقيت و پيشرفت انسان در اجتماع است و حتي رواج آن در ميان اقشار مختلف، در بسط و گسترش عدالت در جامعه مؤثّر خواهد بود.
در ادامه به پاره‌اي از مصاديق اخلاق اجتماعي اسلام، اشاره مي شود.
الف. حسن خلق، خوش‌رفتاري و داشتن روي گشاده
قرآن كريم خطاب به پيامبر اكرم(ص) مي‌فرمايد: «و تو اخلاق عظيم و برجسته‌اي داري».[22] «و به بركت رحمت الاهي در برابر آنان )مردم( نرم و مهربان شدي و اگر خشن و سنگدل بودي، از اطراف تو پراكنده مي‌شدند...».[23[
پس قرآن، اخلاق نيكو (حسن خلق) را عامل موفقيت پيامبر اسلام(ص) در جذب مردم مي‌داند. روايات زيادي از پيشوايان دين در اين موضوع به ما رسيده كه به چند نمونه بسنده مي‌شود.
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «اخلاق خوب و پسنديده نصف دين است».[24] و «كامل‌ترين مردم در ايمان، خوش اخلاق‌ترين آنها است».[25[
امام صادق(ع) فرمود: «ايمان همان اخلاق نيكو است...».[26] و «خوبي در حق مردم و حُسن خلق، موجب آبادي سرزمين (و جامعه) مي‌شود».[27[
شايد بتوان گفت؛ رفتار شايسته و برخورد صحيح با شهروندان و هم‌نوعان در تمام رده‌ها و سطوح اجتماعي، به ويژه با ارباب رجوع و پذيرش آنان با روي گشاده، چه بسا باعث تقويت روابط و مناسبات اجتماعي شده و زمينه‌هاي حل بسياري از مشكلات اجتماعي و گرفتاري‌هاي مردم را فراهم و از بسياري از عواقب و عوارض زندگي ماشيني امروز؛ مانند مشكلات عصبي و رواني جلوگيري مي‌كند. اين است سِرّ اين كه، در دين اسلام اين همه به حُسن خلق سفارش شده است.
ب. تواضع و فروتني
تواضع؛ يعني در برابر مردم ادب، فروتني و افتادگي را رعايت كردن و از خودبيني و خودپسندي دوري نمودن. تواضع يكي از صفات و حالات دروني انسان است كه در اعمال و افعال او نمود پيدا مي‌كند.
بدون ترديد فروتني و افتادگي در برابر مردم و شهروندان، در دنيا محبوبيت اجتماعي را به دنبال دارد و در آخرت موجب رضايت الاهي است. و يكي از مسائل مهمي است كه اولياي خدا همواره مردم را به آن سفارش نموده‌اند.
در قرآن كريم تواضع و فروتني از نشانه‌هاي بندگان صالح خدا دانسته شده است: «و بندگان )خداوند(رحمان آنانند كه در روي زمين فروتنانه راه مي‌روند...».[28[
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «همانا تواضع جز رفعت و بلندي مقام، چيز ديگري براي انسان نمي‌آورد. پس تواضع كنيد رحمت خدا بر شما باد».[29[
امام علي(ع) مي‌فرمايد: «تواضع و فروتني به هنگام رفعت همانند عفو و گذشت هنگام قدرت است».[30] و «افتادگي نعمت را كمال مي‌بخشد».[31[
ج. رفق و مدارا
رفق و مدارا؛ يعني با ملايمت و نرمي با مردم برخورد كردن.
بشر از آن جهت‌كه زندگي اجتماعي دارد، پيوسته با انسان‌هاي ديگر در ارتباط است و حقوق وي با حقوق ديگران به صورت‌هاي مختلف گره خورده است، لذا مدارا كردن با مردم از جمله مسائلي است كه مكتب اسلام به آن توجه كرده است.
امام صادق(ع) به نقل از پيامبر(ص) مي‌فرمايد: «همان‌طوركه خداوند مرا به اداي واجبات امر كرده، به مدارا كردن با مردم نيز امر كرده است».[32[همچنين فرمود: «مدارا كردن با مردم نصف ايمان است و رفق به آنها نصف زندگي و حيات است».[33[
دين اسلام در سفارش به مدارا و برخورد نرم و ملايم با مردم، حتي دشمنان را نيز مورد نظر داشته است. در اين‌باره در قرآن كريم، خداوند به حضرت موسي و هارون سفارش مي‌كند: «وقتي به سراغ فرعون مي‌رويد با او به نرمي و ملايمت سخن بگوييد، شايد فرعون بترسد و يا هدايت شود».[34[
پيامبر اكرم(ص) در اوصاف و ويژگي انسان‌هاي مؤمن مي‌فرمايد: «مؤمن، نرم خو و انعطاف‌پذير است، با آنكه جاني پر صلابت‌تر از سنگ دارد، از برده خاكسارتر است».[35[
د. حلم و بردباري
حلم عبارت است از: استحكام و استواري در برخورد با مسائل و مشكلات زندگي. زندگي اجتماعي، زندگي با افراد مختلف است. برخورد با روحيات گوناگون، با سليقه‌هاي متفاوت با بينش‌ها و تفكرات متفاوت و با خلق و خوهاي مختلف. بنابراين، اولين شرط زندگي اجتماعي حليم بودن و بردباري است. اين يكي از صفات و ويژگي‌هاي تمام پيامبران الاهي در برابر آزار و اذيت مخالفان و مشركان بوده است.
امام علي(ع) حلم و بردباري را از اوصاف خداوند بيان مي‌كند و مي‌فرمايد: «سپاس خدايي را كه... حلمش چنان عظيم است كه از خطاها در مي‌گذرد».[36[
همچنين مي‌فرمايد: «نخستين پاداشي كه شخص بردبار از حلم و بردباري خويش به دست مي آورد، حمايت مردم از او در برابر نادان است».[37[
موارد ذكر شده نمونه‌هايي از صفات و ويژگي‌هاي شهروند جامعۀ اسلامي است كه به اختصار بيان شد.
نكتۀ پاياني اين است كه؛ هدف از تشريع قوانين اجتماعي استحكام زندگي اجتماعي و رعايت حقوق شهروندي و جلوگيري از نابودي و سقوط جامعه است. براي نهادينه كردن نظام اخلاقي در يك جامعه، ضروري است به موضوعات اخلاقي كه براي حفظ و عزت و سربلندي انسان و جوامع انساني است، توجه ويژه شود. فرد فرد شهروندان با آموزش‌هاي مستمر، راهكارهاي تحقق فضايل اخلاقي را به شكل يك فرهنگ درآوردند. با تمرين و عادت نمودن اين ويژگي‌ها و خصايص اخلاقي در محيط زندگي و اجتماع، در نهادينه كردن آن و ايجاد فضاي سالم جامعه مشاركت نمايند.
مشاركت عمومي مردم و فرهنگ سازي در موضوعات اخلاق اجتماعي اسلام، يك جامعه سالم انساني اسلامي را در پي خواهد داشت.
[1]. ر.ك: طباطبايى، سيد محمد حسين، الميزان فى تفسير القرآن، ج 2، ص 117 – 122، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
[2]. ر.ك: هادوي تهراني، مهدي، مكتب و نظام اقتصادي اسلام، ص 19-51، مؤسسه فرهنگي خانه خرد، قم، چاپ دوم، 1383ش.
[3]. بايد توجه داشت كه استنباط عناصر جهان شمول و دست‌يابى به فلسفه، مكتب و نظام اسلامى به شيوۀ فقهى صورت مي‌گيرد كه كار فقيه است. ولى در طرّاحى سازوكار، علم و دانشمندان علوم اجتماعى نقش مهمّى دارند. تبيين واقعيت موجود، و ارائه‌ي سازوكار متناسب با آن و پيشنهاد روش‌هاى كارآمد براى پياده كردن سازوكار در عالم خارج، از وظايف عالمان علوم اجتماعى قبل از تحقق سازوكار در جامعه است و پس از تحقق نيز كنترل كاركرد آن در راستاى اهداف نظام و جلوگيرى از انحراف آن به وسيله‌ي پيش‏بينى آينده، از رسالت‌هاى علوم اجتماعى است. البته در اين مرحله نيز استنباط شيوه‌هاى ثابت از نصوص دينى براى تحقق عناصر سازوكار در عالم خارج بر عهدۀ فقيه است. همچنين مديريت تطبيق عناصر جهان‏شمول نظام اسلامى بر موقعيت‌هاى خاص زمانى و مكانى و نظارت بر آن در زمرۀ وظايف فقيه است. مكتب و نظام اقتصادي اسلام، ص 44.
4.« مَنْ‏ آذَى‏ جَارَهُ‏ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيهِ رِيحَ الْجَنَّة»؛ شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، محقق و مصحح: غفارى، على اكبر، ج 4، ص 13، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ دوم، 1413ق.
5.«مَنْ‏ ضَيعَ‏ حَقَ‏ جَارِهِ‏ فَلَيسَ مِنَّا»؛ همان.
6.« إِياكُم وَ الْجُلُوسَ‏ علي الطُّرُقَات»؛ سيوطى، جلال الدين، الدر المنثور فى تفسير المأثور، ج 5، ص 41، كتابخانه آية الله مرعشى نجفى، قم، 1404ق. البته اين سخن از امام علي(ع) نيز نقل شده است. ر.ك: شيخ مفيد، الأمالي، محقق و مصحح: استاد ولى، حسين، غفارى، على اكبر، ص 222، كنگره شيخ مفيد، قم، چاپ اول، 1413ق.
7.«اعزل الاذي عن طريق المسلمين»؛ المتقي الهندي، علاء الدين علي، كنز العمال، ج 15، ص 768، ح 43012، مؤسسة الرسالة، بيروت، 1409ق.
8.شيخ حرّ عاملي، وسائل الشيعة، ج 29، ص 243، مؤسسه آل البيت(ع)، قم، چاپ اول، 1409ق.
9.امام خميني، تحرير الوسيلة، ج 2، ص 562 و 563، م 14، مؤسسه مطبوعات دار العلم‌، قم، چاپ اول، بي تا.
10. انفال، 72.
11.«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ ... »؛ حجرات، 10.
12.« مَنْ‏ أَصْبَحَ‏ لَا يهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِينَ‏ فَلَيسَ بِمُسْلِم‏»؛ كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي، محقق و مصحح: غفارى، على اكبر، آخوندى، محمد، ج 2، ص 163، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ چهارم، 1407ق.
13.«مَا أَخَذَ اللَّهُ‏ عَلَى‏ أَهْلِ‏ الْجَهْلِ‏ أَنْ يتَعَلَّمُوا حَتَّى أَخَذَ عَلَى أَهْلِ الْعِلْمِ أَنْ يعَلِّمُوا»؛ شريف الرضى، محمد بن حسين، نهج البلاغة، صالح، صبحى، ص 559، هجرت، قم، چاپ اول، 1414ق.
14.« إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ فَرَضَ فِي أَمْوَالِ الْأَغْنِياءِ أَقْوَاتَ‏ الْفُقَرَاء»؛ همان، ص 533.
15.الكافي، ج 7، ص 51.
16.« ...وَ نُصْرَتُهُ‏ إِذَا كَانَ‏ مَظْلُوماً... وَ تُعَاشِرُهُ مُعَاشَرَةً كَرِيمَةً»؛ وسائل الشيعة، ج 15، ص 177.
17.«وادار كردن مردم به انجام كارهاي خوب (امر به معروف) و بازداشتن آنان از كارهاي زشت و ناپسند (نهي از منكر) است.
18.« وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ينْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَر...»؛ توبه، 71.
19.« كُنْتُمْ خَيرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ»؛ آل عمران، 110.
20.«إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْي عَنِ الْمُنْكَرِ لَخُلُقَانِ‏ مِنْ‏ خُلُقِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ»؛ نهج البلاغه، ص 219.
21.« همان، ص 542.
22.« وَ إِنَّكَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظيمٍ»؛ قلم، 4.
23.« فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَليظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ...»؛ آل عمران، 159.
24.«الْخُلُقُ‏ الْحَسَنُ‏ نِصْفُ‏ الدِّينِ‏»؛ مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، ج 68، ص 385، دار إحياء التراث العربي، بيروت، چاپ دوم، 1403ق.‏
25.« أَكْمَلُ‏ الْمُؤْمِنِينَ‏ إِيمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً»؛ وسائل الشيعة، ج 12، ص 156.
26.«مِنَ الْإِيمَانِ‏ حُسْنُ‏ الْخُلُقِ...»؛ ‏همان، ج 16، ص 330.
27.«الْبِرُّ وَ حُسْنُ‏ الْخُلُقِ‏ يعْمُرَانِ الدِّيار»؛ همان، ج 12، ص 149.
28.« وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذينَ يمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً»؛ فرقان، 63.
29.ورام بن أبي فراس، مسعود بن عيسى، تنبيه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، ج 1، ص 201، مكتبة الفقيه، قم، چاپ اول، 1410ق.
30.« التَّوَاضُعُ‏ مَعَ‏ الرِّفْعَةِ كَالْعَفْوِ مَعَ الْقُدْرَة»؛ تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، محقق و مصحح: درايتى، مصطفى، ص 248، ح 5136، دفتر تبليغات اسلامي، قم، چاپ اول، 1366ش.
31.«وَ بِالتَّوَاضُعِ‏ تَتِمُّ النِّعْمَة»؛ نهج البلاغه، ص 508.
32.«أَمَرَنِي‏ رَبِّي‏ بِمُدَارَاةِ النَّاسِ كَمَا أَمَرَنِي بِأَدَاءِ الْفَرَائِض»؛ الكافي، ج 2، ص 117.‏
33.«مُدَارَاةُ النَّاسِ نِصْفُ الْإِيمَانِ وَ الرِّفْقُ بِهِمْ نِصْفُ الْعَيش‏»؛ وسائل الشيعة، ج 12، ص 201.
34.«فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَيناً لَعَلَّهُ يتَذَكَّرُ أَوْ يخْشي»؛ طه، 44. نكته‌ي مهم در اين آيه كه مي‌توان از آنها درس آموخت، اين است كه، چه بسا در صورت مدارا و ملايمت حتي مخالفان نيز از اين اخلاق اسلامي درس گرفته و هدايت شوند.
35.«ابن أبي الحديد، عبد الحميد بن هبه الله، شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد، محقق و مصحح: ابراهيم، محمد ابوالفضل، ج 6، ص 339، ‏مكتبة آية الله المرعشي النجفي، قم، چاپ اول، 1404ق؛ فيض كاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى، الوافي، ج 16، ص 1095، كتابخانه امام أمير المؤمنين على عليه السلام، اصفهان، چاپ اول، 1406ق.
36.نهج البلاغه، ص 283.
37.همان، ص 505.

پرسمان دانشجویی