اهميت و ضرورت خودسازي | کتابخانه مجازی الفبا

اگر انسان كامل آفريده شده، چه ضرورتي دارد كه براي خودسازي و تكامل خويش تلاش كنيم؟

نياز ضروري انسان به خودسازي امري واضح است، اين نياز در حقيقت همان نياز به دين است، زيرا هدف کلي دين انسان سازي و هدف نهايي آن نزديك شدن به خداوند در دنيا و نجات از هلاكت و رسيدن به حيات و سعادت جاودان در آخرت است که خودسازي اين اهداف را تحقق مي بخشد.هر انسان خردمندي كه به خداوند و جهان آخرت اعتقاد دارد و رستگاري انسان را به درستي عقايد و نيكي اعمال و ملكات اخلاقي مي داند، حكم مي كند كه تلاش براي رستگاري، يگانه كاري است كه شايسته است همه زندگي وقف آن شود.
سعادت در دنيا و نجات از عذاب آخرت، جز با خودسازي و تسلط بر خويشتن امكان پذير نيست. امام صادق(ع) مي فرمايند: كسي كه هنگام انگيزش و گريزش نفس و در حالت شهوت و خشم، مالك خود است و بر آن تسلط دارد، خداوند بدن او را بر آتش حرام مي كند. من ملك نفسه اذا رغب و اذا رهب و اذا اشتهي و اذا غضب حرّم الله جسده علي النار. 1
تمام سعادت و شقاوت انسان بستگي به تلاشي دارد كه او در اين مسير متحمل مي شود. قرآن كريم در ضمن دو آيه بسيار كوتاه، به صورت خيلي صريح و روشن، به اين حقيقت اشاره كرده است كه رستگاري و زيان كاري، يا به تعبيري پيروزي و شكست انسان در زندگي دنيوي و اخروي، در گرو خودسازي و ترك آن است. قد افلح من زكيها و قد خاب من دسيها. به تحقيق رستگار شد آن كس كه نفس را تزكيه كرد و زيان ‏كار شد آن كس كه آن ‏را به تباهى كشيد.2
حقيقت، سرايى است آراسته هوا و هوس گرد برخاسته
نبينى كه هرجا كه برخاست گرد نبيند نظر، گرچه بيناست مرد
هيچ كاري در زندگي انسان با ارزش تر از خودسازي نيست. امام محمد باقر(ع) مى فرمايد: هيچ برترى و فضيلتى همانند جهاد نيست و هيچ جهادى در قدر و منزلت با جهاد با نفس برابرى ندارد.3
ذكر چند نكته در ضرورت خودسازي:
1. هدف انبياي الهي:
بزرگ ترين هدف تمامي اديان و پيامبران الهي، انسان سازي و گسترش اخلاق انساني و خودسازى بوده است. بزرگترين مربي اخلاق و نمونه عالي فضايل و زيبايي ها و تجسم کامل اخلاق ربوبي، رسول گرامي اسلام(ص) هدف از بعثت و رسالت اش را به کمال رساندن مکارم و فضايل اخلاقي مي داند: انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق. جز اين نيست كه من براي كامل كردن مكارم اخلاقي مبعوث شدم.4
در اهميت تزکيه و تهذيب نفس همين کافي است که خداوند بر بندگان مؤمنش منت نهاده و پيامبري با هدف تزکيه نفوس براي آنها فرستاده است: قرآن مجيد مى فرمايد: هو الذى بعثت في الاميين رسولا منهم يتلوا عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمه. او است خدايى كه به ميان مردم امّى [پيامبرى] از خودشان مبعوث داشت تا آياتش را براى آن ها بخواند و ايشان را تزكيه كند و كتاب و حكمتشان بياموزد. 5
حضرت صادق (ع) در حديثي نوراني مي فرمايد: «خداوند متعال پيامبرانش را با مکارم اخلاق بر ديگران امتياز بخشيد. پس هر کس خود را آراسته به فضايل اخلاق يافت، خداوند را بر اين نعمت بزرگ شاکر باشد و هر کس خود را از آن بي بهره يافت به درگاه خدا تضرع و زاري کند و آن را از او بخواهد.»
عليرغم بي توجهي هايي که در فرهنگ و مکتب هاي بشري نسبت به مسأله انسان سازي وجود دارد و غالبا از آموزش و پرورش، تنها به تعليم و آموزش - آن هم در حوزه اي کاملا محدود – اکتفا مي شود، در حوزه دين و به ويژه دين مقدس اسلام نه تنها مسأله اخلاق و سازندگي شخصيت معنوي فراموش نشده، بلکه از اولين و اساسي ترين مسائل به شمار مي آيد.
2. تضمين كننده رستگاري انسان:
وجود آيات متعدد در خصوص خودسازى دليل محكمى بر ضرورت خودسازى است. در آيه تزكيه كه در ابتداي سخن بدان اشاره شد، آمده است: قد افلح من زكيها. يعني رستگاري و شكوفايي انسان در گرو خودسازي است. و قد خاب من دسيها. "دس" به معناي مدفون سازي است. اين آيه شريفه مي خواهد بگويد: اگر كسي به خودسازي اقدام نكند، مانند اين است كه استعدادهاي فراوان انساني خود را در زير هواهاي نفساني خود مدفون و پنهان ساخته است، چنين كسي حتما زيان كار خواهد بود. 6
خودفراموشي که ضد خود سازي است، برآيند فراموشي ياد خدا است و كسي كه در اين مسير قرار ندارد، دچار فسق و انحراف عملي از دين خواهد بود. قرآن كريم در مورد نتيجه ترك خودسازي مي فرمايد: ولا تكونوا كالذين نسوا الله فانسيهم انفسهم اولئك هم الفاسقون و مانند كساني نباشيد كه خدا را فراموش كردند، و خدا نيز آن ها را به خود فراموشي گرفتار كرده . آنها همانا فاسقان اند.7
قرآن كريم با بياني آشكار به انسان نهيب مي زند كه، به خودتان بپردازيد و به فرياد خودتان برسيد: يا ايها الذين آمنوا عليكم انفسكم لا يضركم من ضل اذا اهتديتم الي الله مرجعكم جميعا فينبئكم بما كنتم تعملون ؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد ، مراقب خود باشيد ، اگر شما در مسير كمال و خداوند قرار بگيريد، گمراهي كساني كه گمراه شده اند و در اين مسير حركت نمي كنند ، به شما زياني نمي رساند . بازگشت همه شما به سوي خداست؛ و شما را از آن چه عمل مي كرديد ، آگاه مي كند .8
چيزي كه خداي متعال از بنده خود مي خواهد و در آخرت وسيله نجات انسان خواهد شد، قلب سليم است و سالم سازي قلب از مراحل مهم خودسازي است. يوم لا ينفع مال ولا بنون الا من اتى الله بقلب سليم روز جزا آن روزى است كه مال و فرزندان سودى نمى بخشد و تنها آن كس كه با سلامت روانى به نزد خدا آمده باشد اين امر به حال او فايده خواهد داشت.9
3. تحقق انسانيت:
بدون خودسازي اصل انسانيت انسان با چالش روبرو است، زيرا ويژگي اصلي انسان كه او را از ساير حيوانات ممتاز مي سازد، ويژگي اختيار و آزادي است و اين ويژگي در عرصه خودسازي و تهذيب نفس تحقق مي يابد.
خودسازي باعث مي شود كه انسان در درون خود به تعادل برسد، قواي نفساني خود را تعديل كند و خويشتن را از بندها، دلبستگي ها و اسارت دشمنان گوناگون داخلي و خارجي برهاند و و به اختيار و آزادي برسد و مالك خود شود. بدون خودسازي به طور حتم شهوت و غضب بر انسان مستولي مي شود و او را به وادي خطرناك حيوانيت و اسارت تن سوق خواهد داد و از سعادت قرب به خداوند دور خواهد نمود.
4. رشد شخصيت:
مهمترين نياز انسان در زندگي كه هدف زندگي نيز به حساب مي آيد، رشد شخصيت است كه در سايه خودسازي بدست مي آيد. زندگي انسان آكنده از حركت هاي گوناگون است، ولي حركت او درجهت خودسازي و رشد شخصيت خود، مهمترين و ثمر بخش ترين حركتي است كه در طول عمر خود انجام مي دهد. پيمودن مسير رشد و عظمت و آشكار شدن توانايي ها و استعدادهاي انسان در گرو حركت جامع و همه جانبه اي به نام خودسازي است؛ بنابراين اگر كسى بخواهد شخصيت متعالى داشته باشد، بايد به خودسازى روى آورد و بدون آن آدمي موجودي عقب افتاده و توسعه نيافته قلمداد مي شود.
5. پرورش عقل:
عقل كانون مديريت و فرماندهي كشور وجود انسان است. اگر كانون عقل به تسخير احساس و اميال نفساني درآيد، دست و پاى انسان را مى بندد. در چنين شرايطي قدرت عقل فرومي كاهد و ديگر قادر به مديريت زندگي انسان نخواهد بود، از اين رو براى جلوگيرى از اين امر، خودسازى ضرورى است. على(ع) فرموده: طوبي لمن عصي فرعون هواه و اطاع موسي تقواه و عقله. خوشا به حال آن كس كه با فرعون هواى نفس خود مبارزه كند و موساى عقل و تقواى خود را اطاعت كند. 10
يكي از مهمترين عرصه هاي خودسازي عرصه شناخت، حركت هاي فكري و محاسبات عقلاني است كه بايد در انسان تقويت شود، وگرنه تمام زندگي اش با چالش روبرو مي شود و توان رشد را از دست مي دهد، زيرا تمامي حركت هاي سازنده انسان تحت تاثير شناخت و عقلانيت او قرار دارد و اين عرصه، نسبت به ساير عرصه هاي سازنده، نقش زير بنايي دارد.
6. زمينه اصلاح جامعه:
يكي از ابعاد مهم انسان بعد اجتماعي او است و اين بعد از وجود او بايد در عرصه جامعه اي رشد كند كه صلاحيت پرورش انسان هاي بزرگ را داشته باشد. براي اين منظور جامعه انساني به اصلاح نياز دارد و اصلاح جامعه كار انسان هاي رشيد، متعالي و توانمند است و رشد و تعالى انسان بدون خودسازى ممكن نيست. حضرت امام خمينى(ره) در ضرورت خودسازى مى فرمايد: ما تا خودمان را اصلاح نكنيم، نمى توانيم كشورمان را اصلاح كنيم.
از ويژگي هاي بارز مکتب اسلام اين است که در آن به سازندگي فردي و تهذيب جان توجه ويژه اي شده است و هرگز به بهانه برخي اصلاحات و رفرم هاي اجتماعي و يا کوشش در جهت تحقق جامعه ايده آل، فرد به حال خود رها نمي شود و پرورش و سازندگي روح و جان او به باد فراموشي سپرده نمي شود، زيرا:
اولا؛ در بينش اسلامي، فرديت فرد هرگز فداي هيچ امر ديگري نشده و هم تأکيد و پافشاري بر روي انسان و به کمال رسيدن او قرار دارد. اصولا امور ديگر از اين نظر مورد توجه و نظر تعاليم اسلامي قرار مي گيرد که در ساختن شخصيت انسان و رسيدن او به هدف نهايي خلقت، منشأ اثر است.
ثانيا؛ با فرض اين که اصلاح نظام اجتماعي خود هدف باشد، ولي باز بنيان هر گونه موفقيت و پيشرفتي در اين زمينه در صورت فقدان سازندگي فردي و برخودار نبودن افراد جامعه از فضايل و مکارم اخلاقي، سخت متزلزل و در معرض فرو ريختن است. هر گونه اصلاح اجتماعي وقتي شالوده اي محکم و ثمري شيرين دارد که بر سنگ بناي تهذيب و سازندگي فردي استوار باشد و آحاد اجتماع در پرتو آموزش و تربيت درست و اصولي، از نظام فکري و اخلاقي صحيحي پيروي نمايند و به مراحلي از کمال انساني و اخلاق الهي راه يافته باشند.
بنابراين، در مکتب دين آغاز امر سازندگي از فرد است و بر اساس تعاليم قرآني، روز حساب نيز هر کس به تنهايي در پيشگاه عدل الهي حضر شده و از اعمال و کردارش در دنيا مورد بازخواست قرار مي گيرد : وكلهم آتيه يوم القيامه فردا 11
7- دشمن زدايي:
ما در كشور وجود خود با دو دشمن خارجي و داخلي مواجه هستيم. شيطان و هواي نفس. دشمناني كه صحنه جان انسان را قلمرو تاخت و تاز خود ساخته اند و در پي آن هستند كه آدمي را مقهور خود سازند و او را به بند كشند. پيروزي انسان در اين نبرد بسيار سخت كه از آن به جهاد اكبر تعبير كرده اند، بستگي به خودسازي دارد. امام صادق(ع) فرمودند: واجعل نفسك عدوا تجاهده. نفست را چون دشمني شمار كه با آن جنگ مي كني. 12
نفس، دشمن ترين دشمنان است، پس بايد هوشيار و آماده در برابرش ايستاد: همچنين آن حضرت(ع) فرمود: اعدي عدوك نفسك التي بين جنبيك. نفس دشمن بزرگ انسان است، 13 زيرا فريب بزرگترين دشمن و زيرك ترين دشمن را خورده است. او همنشين و عامل شيطان و دشمن خانگي ما است.
8- کمال انسان:
کامل آفريده شدن انسان به معناي فعليت تام تمامي نيروها و استعدادهاي درون او نيست. منظور اين است که ظرفيت وجودي انسان براي پذيرش کمالات الهي کامل و آماده است. ولي بايد براي شکوفايي و بروز و ظهور کمالات الهي در نفس خويش تلاش فراوان انجام دهد. خداي متعال انسان را به گونه اي آفريده است که بايد با آگاهي و اختيار خود در جهت شکوفايي نيروهاي نهفته در خويش تلاش کند و سرنوشت خود را با دست خويش رقم بزند. ان الله لا يغير ما بقوم حتي يغيروا ما بانفسهم. 14خداوند سرنوشت هيچ قومي را تغيير نمي دهد, تا اينکه خود ايشان بخواهند و براي آن تلاش کنند.
9- هدف زندگي انسان:
همانگونه گه گفته شد هدف کلي زندگي انسان در اين دنيا خودسازي و هدف نهايي آن قرب به خداوند است. مقصود از هدف نهايي چيزي است که بقيه کارها براي رسيدن به آن انجام مي‏گيرد. از ديدگاه قرآن هدف نهايي زندگي، تقرب به خداوند است و هيچ هدفي متعالي‏تر از آن وجود ندارد؛ زيرا تقرب به خداوند رسيدن همه کمالات، زيبايي‏ها، لذت‏ها و سعادت ابدي است و اين تقرب همراه با چشيدن طعم حيات طيبه و پايدار و فناناپذير در جوار رحمت حق است و خودسازي همان چيزي است که هدف نهايي زندگي انسان را تامين مي کند.
10- ارزش و عظمت انسان:
ارزش واقعي هر انساني از طريق قدرت و توانايي هاي معنوي او و قرب او به خداوند ارزيابي مي شود، كسي كه عقل و روح ناتوان و و دل بيمار و ضعيفي دارد، حتي اگر هيكل بسيار قوي و ورزيده اي داشته باشد، از ارزش انساني واقعي برخوردار نيست.
در مبحث انسان شناسي اسلامي, انسان به عنوان خليفه خدا در زمين، صاحب روحي بزرگ و توانايي هاي بسيار گسترده به لحاظ روحي معرفي مي شود. توانايي هايي كه لازم است در طول عمر خويش، از طريق ترک خودپرستي و عبوديت خداي تعالي، شكوفا شوند و زمينه سعادت دنيا و آخرت او را فراهم نمايند.
مهمترين عواملي كه انسان را در زندگي به شدت مي آزارد و دائما براي زدودن آن نقشه مي كشد و تلاش مي كند، دوري از خدا است كه باعث احساس حقارت وكوچكي، ضعف و ناتواني، ناداني و ناداري انسان مي شود. تمام تلاش انسان در زندگي براي آن است كه ضعف هاي خود را برطرف كند، بزرگ، قوي و توانا شود و به خداي متعال نزديك گردد.
انسان چون خليفه خدا در زمين است، تحقير را نمي پذيرد. انسان مي خواهد بزرگ، توانا و قوي باشد، بنابراين بدترين چيزي كه برايش به هيچ وجه قابل تحمل نيست، تحقير است.
انسان چون مظهر قدرت و اراده خدا است، دائم در پي موفقيت و پيروزي است و ناكامي و شكست را برنمي تابد. چون مظهر علم الهي است، از ناداني و ناآگاهي گريزان و متنفر است. مي خواهد بداند و اگر نتواند به دانايي برسد، دچار سردرگمي خواهد شد.
اگر افسرده مي شود، به خاطر آن است كه نمي داند خداي متعال از او راضي هست يا نه و هنگامي كه احساس مي كند خدا از او راضي نيست، از خودش رضايت ندارد. آزردگي و رنج انسان براي اين است كه با خداوند و اولياي او ارتباط و انس ندارد و انس به دنيا نيز ارضايش نمي كند.
انسان چون مظهر اسم غني پروردگار است، در پي بي نيازي است و احساس نياز و فقر را دوست ندارد. چون خداوند نور آسمان و زمين است، انسان از نورانيت لذت مي برد و از ظلمت و تاريكي معنوي مي هراسد.
وقتي به دوري خود از خالق اش مي انديشد، دچار اضطراب مي گردد. وقتي به وظيفه شناسي خود در مقابل فرمان هاي الهي، اعتماد ندارد، گرفتار استرس مي شود. خودسازي براي درمان تمامي اين دردها و نقص ها و رشد توانايي هاي انسان ضرورت قطعي خواهد داشت و ارزش و عظمت انسان در سايه خودسازي تامين مي شود. آمادگي براي مرگ:
يکي از اهداف مهم خودسازي آمادگي براي مرگ است. کسي که در طول زندگي خود در اين دنيا در جهت سازندگي خود قدمي برنداشته است، هرگز براي مرگ و لقاي الهي آمادگي ندارد. خودسازي براي اين است که انسان آماده ملاقات پروردگار شود و براي رفع نگراني هاي خود پس از مرگ تلاش کند. در قرآن کريم مي خوانيم: انک کادح الي ربک کدحا فملاقيه. 15 اي انسان تو تلاش کننده به سوي خداي خود هستي و او را ملاقات خواهي کرد. آدمي بايد براي ملاقات خداوند آماده باشد و اين راهي جز خودسازي ندارد.
در روايت است که روزي بيست بار ياد مرگ باشيد، يعني خود را براي پس از مرگ آماده نماييد. علي عليه السلام هر شب بعد از نماز عشاء فرياد مي زد که همگان بشنوند: تجهزوا رحمکم الله فقد نودي فيکم الرحيل 16
براي مرگ مهيا شويد و وسايل سفر خود را آماده کنيد , خدا شما را رحمت کند , بدرستيکه منادي مرگ نداي الرحيل در ميان شما سرداده و کم کنيد توجه خود را بر دنيا و و از دنيا بيرون رويد در حالي که با خود زاد و توشه اي از اعمال خوب داشته باشيد .
به راستي که روبروي شما عقبه هاي کئود يعني جاههاي بسيار دشوار و منزلگاههاي هولناک وجود دارد که بايد از آنها عبور کنيد واز اين بابت چاره اي نداريد.
دربسياري از روايات زيرکترين افراد را کساني دانسته اند که دردنيا به دنبال جمع کردن زاد و توشه براي سفر طولاني خود يعني آخرت هستند .
سفارش به آماده شدن براي سفر آخرت در کتابهاي آسماني و سخنان پيامبران و ائمه معصومين و بزرگان دين بسيار به چشم مي خورد .
امام حسن مجتبي عليه السلام قبل از شهادت و در بستر بيماري اين طور جناده ابن ابي اميه را موعظه فرمود : استعد لسفرک و حصل زادک قبل حلول اجلک
آماده سفر آخرت شو و توشه آن سفر را پيش از رسيدن زمان مرگت بدست آور . از آنجاييکه سفر آخرت سفري است بسيار طولاني و ترسناک و داراي منزلگاههاي سخت و عقبات شديد , بنابراين احتياج به زاد و توشه بسيار دارد که نبايد لحظه اي از آن غافل شد و مي طلبد که شب وروز در فکر آن بود. بنابراين يکي از عوامل ضرورت خودسازي آماده شدن براي مرگ و لقاي الهي است. تنها ماموريت انسان:
خودسازي تنها ماموريت انسان در زندگي خود در اين دنيا است. قرآن كريم مي فرمايد: و ما امروا الا ليعبدوا الله مخلصين له الدين حنفاء 17مردم هيچ ماموريتى ندارند جز اين که دستورهاى دين را مخلصانه براى‏ خدا انجام دهند; يعنى فهمشان و عملشان و روابط شان همه براى خدا باشد و محصول چنين عبادت خالصانه اي لقاى خداوند و بهشت است. خلاصه پيام اين آيه شريفه آن است كه ما جز خودسازي و عبادت خداي متعال و قرب به او كاري در اين دنيا نداريم.
چه قدر اين آيه زيبا تكليف انسان را روشن مي كند. دليل آن هم اين است كه ما مخلوق و مظهر خداوند هستيم و مظهر خدا كاري جز شناخت خدا و كسب رضايت خدا و ارتباط با خدا و قرب به خداوند ندارد. البته كمال و سعادت او هم در رابطه با خداوند است و انسان از همين طريق به همه چيز مي رسد. حتي ارتباط با خود و ارتباط با طبيعت و جامعه نيز در همين راستا، يعني در راستاي ارتباط با خدا و پرستش او توجيه مي شود؛ بنابراين هدف نهايي انسان رسيدن به «قرب الى اللّه» عبوديت و «بندگى» است: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ. 18 و وصول به اين جايگاه بدون خودسازي و داشتن برنامه امکان پذير و موفقيت آميز نيست.
------------------
پانوشت:
1- وسائل الشيعة، ج 11، ص 123.
2- سوره الشمس، آيات 10 - 9.
3- گفتار فلسفى, اخلاق از نظر همزيستى, ج2, ص162.
4- كنز العمال، حديث 52175 (جلد3، صفحه‏16.
5- سوره جمعه، آيه 2.
6- سوره الشمس، آيات 10 - 9.
7- حشر، 19.
8- مائده، آيه 105
9- شعراء:89.
10- عيون الحكم و المواعظ، ص 314
11- سوره مريم، آيه 95
12- وسائل الشيعة، ج 11، ص 123.
13- بحار الانوار، كتاب الايمان و الكفر، باب مراتب النفس عدم الاعتماد عليها، حديث 1.
14- رعد، 11.
15- انشقاق، 6 .
16- کفایه الاثر خزار قمی.
17- سوره بينه، آيه 5.
18- ذاريات, 56.

پرسمان دانشجویی