نقش اراده در خودسازي | کتابخانه مجازی الفبا

اراده و اختيار چه نقشي در کمال انسان دارد؟

دوست گرامي. به سوال بسيار مهمي اشاره کرده ايد. اراده نقش بسيار مهم و محوري در خودسازي دارد. در اين زمينه به مواردي اشاره مي کنيم که پاسخ گوي سوال شما است.
جايگاه اراده:
اگر چه هدف نهايي خودسازي و سلوک، قرب به خداوند و معرفت شهودي خداي متعال است، ولي رسيدن به اين هدف جز از طريق زندگي ارادي و اختياري امکان پذير نيست. محور اصلي خودسازي و راه کمال انسان هم زندگي و عمل ارادي است. در حقيقت اراده و عمل است که انسان را مي سازد و در نهايت وحدت اراده انسان با اراده خداوند است که انسان را به آخرين منزل عرفان، يعني مقام توحيد و فناء في الله پيش مي برد.
در مباحث نظري آمده است که معيار اصلي انسانيت انسان اراده است، به همين خاطر موضوع اراده براي انسان اهميت ويژه اي دارد. اهل معرفت وقتي مي خواهند انسان را تعريف کنند مي گويند انسان مظهر جامع جميع صفات و کمالات الهي است اما به خصوص اراده و قدرت و علم خداوند در انسان ظهور خاصي دارد که در هيچ يک از مخلوقات و مظاهر ديده نمي شود. بنابراين يکي از مهمترين عواملي که انسان را از ساير مخلوقات و حيوانات ممتاز مي سازد اراده است.
کارهاي خداوند ارادي است، يعني کاملا از روي عقل و حکمت و مصلحت است، خداي متعال تحت فشار هيچ نيرويي تصميم نمي گيرد و عمل نمي کند، انسان نيز مظهر چنين اراده اي است، يعني مي تواند در مقابل اميال غريزي خود بايستد و تنها به فرمان عقل عمل و زندگي کند، اما ساير حيوانات چنين اراده اي ندارند و کاملا تسليم اميال غريزي هستند.
هدف داري و تلاش براي رسيدن به هدف ارکان اصلي اراده هستند، بنابراين انسان با اراده کسي است که اولا هدف دارد و ثانيا براي رسيدن به هدف تمام تلاش خود را انجام مي دهد و ثالثا اسير هوا و هوس و غرايز نيست.
هويت انساني:
به طور کلي انسان داراي دو هويت بشري و انساني است. هويت بشري يعني زندگي و عملکردن بر اساس ميل و غريزه، يعني وقتي گرسنه شد، غذا مي خورد و هنگامي که خوابش گرفت مي خوابد و هر وقت دوست داشت سخن مي گويد و هر چيزي که دلش خواست مي بيند و مي شنود و مانند آن.
اما کسي که در مسير خودسازي انساني است و هويت انساني اش شکوفا شده است اينطور نيست که هر وقت ميلش کشيد اين کارها را انجام دهد، انسان هاي واقعي بر اساس عقل و منطق و بينش و دانش خود تصميم مي گيرند و عمل مي کنند، گاهي انسان گرسنه است اما عقل و دين به او مي گويد، الان نبايد بخوري مانند زماني که بايد روزه بگيرد و مشغول انجام اطاعت الهي باشد يا غذايي که جلوي او گذاشته اند شبهه ناک است و مانند آن. در اين موقعيت ها طبيعت و هويت بشري او اقتضا مي کند که غذا بخورد اما هويت انساني او به او مي گويد: در عين حال که گرسنه اي نبايد غذا بخوري و آب بنوشي، بايد صبر کني.
انسان واقعي هر زمان که ميلش بکشد نمي خوابد و سخن نمي گويد، به هر کجا که دلش بخواهد نگاه نمي کند و هر سخني را گوش نمي دهد، هر کتابي را نمي خواند، هر جا که دلش بخواهد نمي رود و با هر کسي دوست نمي شود، او همه اين کارها را بر اساس انتخاب و اختيار انجام مي دهد، از تسلط و حکومت غريزه آزاد است، آزادانه و آگاهانه تصميم مي گيرد و عمل مي کند، اما کسي که خودسازي نکرده و مانند اغلب آدميان، بشر است، تحت حکومت نفس و شهوت و غضب تصميم مي گيرد و عمل مي کند. او تابع ميل است، هر وقت ميلش بکشد، کار مي کند و هر وقت ميل نداشته باشد، بر خلاف عقل عمل مي کند، هر چيزي را که دوست داشته باشد مي خورد و کاري ندارد که حلال است يا حرام. با هر کسي که دلش بخواهد رابطه برقرار مي کند و دوست مي شود و کاري ندارد که بر صراط مستقيم است يا نه و مانند آن. تابع هواي نفس است و اصلا تمام زندگي اش نفساني است و هر کار دلش بخواهد انجام مي دهد و کاري ندارد که خدا راضي است يا نه.
از نظر منطقي جنس حيوان انواعي دارد، يک نوع آن شير است و يک نوع آن فيل است و يک نوع هم اسب و شتر است و يک نوع آن هم بشر است. بشريت نوعي از حيوانيت است. امروز اکثر مردم دنيا بشري زندگي مي کنند و تابع هواي نفس خود و اسير غرايز هستند، انسان در اين دنيا نيامده است تا زندگي بشري را تجربه کند، براي شکوفا شدن حيوانيت به دنيا نيامده است، براي اين آمده تا انسان شود، تا از بشريت ارتقا پيدا کند و انسانيت يابد.
تفاوت عمده بشر و انسان در اراده داشتن و نداشتن است. بشر يعني کسي که از خودش اراده انساني ندارد و مانند ساير حيوانات تحت حکومت شهوت و غضب زندگي مي کند، غربي هاي سکولار و ليبرال امروزه اينطوري زندگي مي کنند، در فرهنگ آن ها نفس حاکم است و غريزه فرمان مي دهد، عقلي هم که آنها از آن دم مي زنند، عقل ابزاري است که در اختيار نفس است. اما انسان واقعي يعني کسي که اراده آزاد دارد، يعني کسي که آگاهي دارد و بر اساس آگاهي و آزادي تصميم مي گيرد و زندگي خود را با اختيار به پيش مي برد.
اسلام از انسان مي خواهد که انسان شود و اراده قوي داشته باشد و زندگي اش را انساني کند. احکام نوراني اسلام انسان ساز است، يعني اراده انساني را احيا مي کند. تمام دين و آموزه هاي عقلاني و وحياني آن براي اين است که انسانيت و اراده انساني را شکوفا نمايد و آدمي را از بشريت و حيوانيت نجات دهد.
اصولا خودسازي براي همين است، براي اين است که انسان اراده پيدا کند، از مرتبه بشريت ارتقا پيدا کند و به مقام انسانيت برسد. تمام دستورات ديني چه احکامي و چه اخلاقي براي اين است که انسان تربيت کند، تمام انبياي الهي آمده اند تا انسانيت انسان را آشکار کنند، تا آدمي را از حيوانيت و بشريت نجات دهند.
کمال انسان به اين است که انسان واقعي شود. بيشتر مردم دنيا فقط صورت انساني دارند، حقيقت آنها از انسانيت تهي است. اين همه جرم و جنايت و جنگ و خون ريزي که انجام مي شود و در طول تاريخ اتفاق افتاده است، حاصل اميال و هويت بشري انسان است، وگرنه انسان واقعي که مجرم و جنايت کار نمي شود. کسي که تابع عقل و فطرت است، جنگ و خون ريزي به راه نمي اندازد، ماموريت انسان در اين دنيا اين است که از طريق عمل به آموزه هاي ديني و اسلامي انسان شود. يعني علاوه بر صورت انساني، صيرت انساني پيدا کند.
جهاد اکبر، يعني در درون انسان يک نبرد دائمي ميان هويت بشري و هويت انساني انسان هميشه درگير است. همواره اين دو در تضاد و کشمکش هستند، انسان مي خواهد تابع عقل و منطق و فطرت خود باشد اما بشريت و حيوانيت او را وادار مي کند تا از هواي نفس و شهوت و غضب و غريزه پيروي کند. انسان واقعي کسي است که در اين جهاد اکبر پيروز شود و بر نفس خود غلبه نمايد و از عقل و منطق تبعيت کند. انساني که در مسير کمال است، صاحب اراده است، صاحب اختيار است، اما اکثر مردم اينطور نيستد، اراده ندارند، اختيار ندارند و اسير غرايز خود هستند. قدرتي براي مبارزه با نفس ندارند و شکست خوردگان جهاد اکبراند. خودسازي و تزکيه نفس، به انسان کمک مي کند تا اراده پيدا کند، و از اسارت نفس رها شود و زندگي انساني داشته باشد.
قدرت واقعي انسان در قوت اراده ظاهر مي شود. کسي که اراده قوي و تاثير گذار دارد، انسان بزرگي است و صاحبان اراده هاي ضعيف کوچک و حقير هستند. همت که اوج اقتدار عارف است، همان قوت اراده است که در او ظاهر مي شود. ولايت تکويني و اقتدار عملي و قدرت تسلط به طبيعت و کرامت که در اولياي الهي ظهور مي کند، همه از شئونات اراده انساني است.
مرتاضان هندي از طريق قدرت اراده مي توانند کارهاي خارق عادت انجام دهند. آنها با انجام کارهاي سخت و رياضت هاي دشوار اراده خود را قوي مي کنند و توانايي تسلط بر طبيعت را پيدا مي نمايند. البته اين راه مشروع نيست و راه مشروع آن اين است که انسان از طريق عمل به شريعت و ياري طريقت اسلامي به اين قدرت دست يابد.
انسان مظهر علم و قدرت و اراده خداوند است و همين مظهريت است که او را از ساير موجودات و جان داران ممتاز مي سازد و انسان کامل کسي است که مظهر فعلي اراده الهي شده باشد. کمال انسان به شکوفايي اراده الهي در او است.
معيار انسانيت:
معيار انسانيت، تسلط انسان بر خود است ، بر نفس خود، بر اعصاب خود، بر غرائز خود، بر شهوات خود، به طوري که هر کاري که از انسان صادر مي شود بحکم عقل و اراده باشد نه به حکم ميل. فرق است ميان ميل و اراده. ميل در انسان يک کشش است، يک جاذبه است، جنبه بيروني دارد يعني رابطه اي است بين انسان و شيئي خارجي که آن شيء انسان را به سوي خودش مي کشد، مثل آدم گرسنه که ميل به غذا دارد، اين ميل يک جاذبه است که انسان را به طرف خود مي کشد، يا مثلا تمايل جنسي يک جاذبه است، يک ميل است که انسان را بسوي خود مي کشد. حتي خواب هم همينطور است، خواب انسان را بسوي خودش مي کشاند، انسان به سوي آن حالتي که نامش خواب است کشيده مي شود. ميل به جاه و مقام، شهوت جاه و مقام، انسان را به سوي خودش مي کشاند و امثال اينها.
ولي اراده بيشتر جنبه دروني دارد. بر عکس ميل است، انسان را از کشش اميال آزاد مي کند. يعني اميال را در اختيار انسان قرار ميدهد. هر طور که اراده مي کند، کار مي کند نه هر طور که ميلش بکشد. تابع تصميم و فکر بودن غير از تابع ميل بودن است. اين، نوعي تسلط بر اميال است. اگر توجه کرده باشيد، علماي اخلاق، اخلاقيون قديم ما بيشتر تکيه شان روي مسئله اراده بوده است. اراده حاکم بر ميل هاي انسان. مي گفتند معيار و ميزان انسانيت، اراده است.
حيوان، موجودي است تابع جبر غريزه که همان ميل ها باشد ولي انسان موجودي است که مي تواند به حکم اراده و به حکم اختيار از جبر غريزه آزاد باشد، مي تواند اراده بکند که بر ضد ميل خودش رفتار و عمل بکند. پس آن کسي انسان است که بر خودش مسلط باشد و به هر اندازه که انسان بر خودش مسلط نباشد، از انسانيت بدور است. درباره تسلط بر نفس اماره در اسلام تأکيد فراوان شده است.عامل شکوفايي:
انسان داراي قدرت هاي عجيب نهفته اي است . آدميت نه به ثروت است ، نه به زيبايي ، نه منزل ، نه ماشين ، اين موجود دوپا ، يک شخصيت طبيعي دارد ، همراه با يک دنيا امکانات بالقوه که در وجودش نهفته است . اگر اين امکانات به ظهور برسد ، ارزشش و مقامش از فرشتگان نيز فراتر مي رود و به آن جا مي رسد که در وهم نايد . به تعبير زيباي علي (ع) ، اتزعم انک جرم صغير- و فيک انطوي العالم الاکبر. اي انسان گمان نکن که جرم کوچکي هستي ، در تو جهاني بزرگ نهاده شده است .
ظهور اين امکانات روحي و معنوي بستگي به اراده ي خود انسان دارد و اراده مجري آن چيزي است که عقل آن را صحيح مي داند . به راستي اگر انسان « چه بايد کرد » را بداند ، اما به داناييش عمل نکند ، هرگز به مطلوبش نايل خواهد شد؟ . همانطور که اگر در کشوري مترقي ترين قوانين از طرف مجلس قانونگذاري به تصويب برسد، اما اين قوانين در حد مکتوبات و نوشته ها باقي بماند ، هرگز هيچ امري در آن مملکت اصلاح نخواهد شد و آن جامعه هيچ گاه به سعادت نخواهد رسيد . همانگونه که دولت مجري قانون در يک کشور است، اراده نيز در کشور وجود انسان مجري فرمان عقل و خداوند است . با نيروي اراده است که فرد مي تواند به اهدافش دست يابد ، وگرنه همواره انسان در هاله اي از گمان و وهم به سر خواهد برد ؛ دقيقا مانند کسي که دوست دارد قهرمان شود، ولي براي رسيدن به آن هيچ تلاشي نمي کند و تنها به اين که در خيال ، خود را قهرمان ببيند ، اکتفا مي کند ، چنين آدمي لذت قدرت را هيچ گاه درک نخواهد کرد .
اراده ، قوه و نيرويي است وابسته به عقل و فطرت، بر خلاف تمايلات که وابسته به طبيعت انسان مي باشد . ميل ، جاذبه اي است که انسان را به سوي نيازهايش مي کشاند و هر اندازه که شديدتر باشد ، اختيار از انسان بيشتر سلب مي شود ، مانند ميل به غذا ، چاي ، سيگار و … در اينجا انسان در اختيار نيرويي بيروني از خود است . هر قدر ميل ها در انسان شديدتر باشد ، آزادي او محدودتر و اسارتش افزونتر خواهد شد . در حالي که اراده به عکس يک نيروي دروني است و موجب رها شدن از هر چيز خارجي که قصد تملک و اسارت انسان را دارد، مي باشد .
انسان با اراده، خودش را از تأثير نيروهاي خارجي ، آزاد و مستقل مي کند . هر قدر اراده ، قويتر باشد ، دايره ي اختيار انسان وسيع تر است، هنگامي که هوس ها و خواهش ها به انسان فشار مي آورد و عقل حکم خلافي صادر مي کند ، اين اراده است که هوس ها را پس مي زند و به حکم عقل عمل مي کند ، اينجاست که وقتي « عقده هاي هيجاني مثل غرائز جنسي ، ترس ، جاه طلبي تحت اطاعت و انقياد اراده درمي آيند نفس به تدريج قوي تر مي گردد .قوت و کمال روح انسان به قوت اراده است. پس داشتن اراده به انسان قدرت مي دهد . آدم با اراده ، با قدرت است چون تحت نفوذ محرکات يا عقده ها قرار نمي گيرد و خود شخصا راه صحيح را برمي گزيند . نقل شده که روزي حضرت رسول (ص) از راهي در مدينه ديدند ، در حالي که سنگي را به علامت وزنه برداري برمي داشتند و هر يک به ديگري افتخار مي کرد که وزنه بزرگتري را برداشته است پيامبر اکرم ص ايستادند و فرمودند که آيا دلتان مي خواهد که من داور اين مسابقه باشم . همه خوشحال شدند و پذيرفتند . فرمودند بسيار خوب ، اما احتياجي نيست که سنگ برداريد . سنگ برنداشته من برايتان معيار مي دهم که کدام يک از شما قوي تر هستيد .
فرمود: آن کسي که نفسش او را ترغيب کند به سوي يک گناهي و ميل گناهي در او باشد، ولي در مقابل آن ميل گناه ايستادگي کند، او از همه قوي تر است .
البته اين داستان ، قدرت عضلات را نفي نمي کند ، و در جاي خودش خوب است ، اما بالاتر از قدرت عضلاني قدرت اراده است. قدرت اراده اين است که انسان در مقابل خواسته هاي نفسش ايستادگي و مقاومت بکند و بتواند با تلاش به اهداف عقلاني خود برسد .
از نظر اسلام گناهکار ، داراي شخصيتي ضعيف ، زبون ، کم جنبه ، و ناتوان و بي اراده است، ولي آن کس که اطاعت خدا را برگزيده چون صاحب اراده است و به منبع قدرت متکي است ، داراي قوت و استقامت فوق العاده اي مي باشد و اين قدرت فوق العاده است که موجب مي گردد تا انسان در مسير گناه قدم نگذارد .

پرسمان دانشجویی