نقد بودیسم | کتابخانه مجازی الفبا

سوالم در مورد مکتب بودیسم و نقد آن است؟

سلام. تشكر از ارتباط شما با «مجموعه پرسمان». سؤال شما واضح نيست، مقصود خود را از سؤال روشن فرماييد و دوباره با اين مجموعه ارتباط برقرار كنيد. اما اگر منظور شماپيدايش و نقد بوديسم است بايد گفت:
بودا (Buddha) به معناى بيدار لقب گوتاماشاكيامونى (Gautamamuni -Sakya) بنيانگذار مكتب اصلاحى بوديسم است . به عقيده بوداييان وى كه فرزند پادشاه شهر كاپيلاوستو (vastu-Kapila) در شمال هندوستان بود، در حدود سال 563 ق .م . به دنيا آمد و در آغاز سيدارتا (Siddhartha) يعنى كامياب ناميده مى شد. ستاره شناسان پيشگويى كرده بودند كه اين شاهزاده پس از مشاهده نمونه هاى بيمارى ، پيرى و مرگ و برخورد با يك رياضت كش دنيا را ترك خواهد كرد و به رياضت روى خواهد آورد. بدين سبب پدرش دستور داده بود وى را به دور از ناملايمات زندگى بشرى و در ناز و نعمت پرورش دهند و مراقب رفتار و كردار او باشند. شاهزاده با دختر عمويش يشودهرا (Yasodhara) ازدواج كرد و داراى پسرى به نام راهولا (Rahula) شد. وى در 29 سالگى پس از مشاهده بيماري، پيري و مرگ، شبانه از كاخ و تنعمات آن گريخت و تحت ارشاد فردى به نام آلارا (Alara) زندگى راهبان را برگزيد و پس از شش سال رياضتهاى سخت و سنگين در جنگلها سرانجام هنگامى كه از وصول به حقيقت از طريق رياضت نوميد شد، رياضت را كنار گذاشت و به تأمل و تفكر و مراقبت معنوى روى آورد. جهاد اكبر او نيز شش سال طول كشيد و پس از آن با هفت هفته توقف زير درختى كه بعدا درخت بيدارى ناميده شد، با مارا (Mara) يعنى شيطان ويرانگر مبارزه كرد و در نهايت به حقيقت دست يافت و بوداى دوره كنونى شد. به عقيده بوداييان در دورانهاى پيشين جهان نيز تعدادى بودا آمده اند. هر يك از اين بوداها قبل از ظهورشان بودى ستوه (sattva-Bodhi) خوانده مى شود، يعنى كسى كه به معرفت كامل دسترسى دارد يا بوداى بالقوه است .
بودا در مدت 40 سال با مسافرتهاى فراوان ، آيين خود را در سراسر هندوستان تبليغ كرد و بر اثر ملاقات با افراد مختلف ، به اصلاح نفوس و تربيت شاگردانى همت گماشت كه برجسته ترين آنان پسر عمويش آنندا (Ananda) بود. وى سرانجام در هشتاد سالگى در حدود سال 483 ق .م. به نيروانا پيوست.
داستان زندگى شگفت آور بودا از قديم الايام جذابيت داشته و به همين دليل اين داستان دينى به زبانهاى گوناگون ترجمه و در سراسر جهان منتشر شده است . نقل عربى آن با اضافاتى از فرهنگ سريانى، به عنوان داستان بلوهر و يوذاسف بين مسلمانان رواج پيدا كرد.
تأسيس نظام
انديشه هاى اصلاحى بودا در مخالفت با تعصب هاى برهمنان بود و اختلافات طبقاتى را باطل مى شمرد. تعاليم اخلاقى وى در مجموعه هايى مانند ترى پيتكا (pitaka-Tri) يعنى سه سبدگرد آمده است . اين تعاليم كه بر آيين هندو پايه گذارى شده است، ترك دنيا، تهذيب نفس، تأمل، مراقبه و تلاش براى رهايى از گردونه زندگى پر رنج اين جهان را توصيه مى كند و براى وصول به نيروانا اهميت زيادى قائل است و مفهوم آن را توسعه مى دهد. آيين بودا در قرون بعدى بخش عمدمه اى از خاك هندوستان را تسخير كرد و در كشورهاى همسايه نيز گسترش يافت . در قرون هشتم و نهم ميلادى ، دو تن از دانشمندان آيين هندو را نوسازى كردند و بر اثر آن، آيين بودا اندك اندك از هندوستان برچيده و آيين هندو جانشين آن شد، اما اشكال گوناگون آن در خاور دور و مناطق ديگر گسترش يافت.
هنگامى كه بودا به حقيقت دست يافت، ابتدا به شهر بنارس رفت تا پنج تن از راهبان را كه از وى روى برتافته بودند، بيابد. او مى انديشيد كه اين پنج تن مانند وى در جستجوى حقيقتند و تعليم دادن ايشان از ساير مردم آسانتر است.
و چون به بنارس پا نهاد آن پنج تن را ديد كه در ميان بيشه اى نزديك شهر نشسته اند و با هم سخن مى گويند.
هنگامى كه چشم آنان به بودا افتاد، به يكديگر گفتند: « اين سيدارتاست كه مى آيد؛ همان كه دست از رهبانيت كشيد؛ خوب است به او كارى نداشته باشيم.» اما چون بودا به آنان نزديك شد به وى سلام كردند و از او خواستند در كنارشان بنشيند. آنگاه از وى پرسيدند: « سرانجام ، حقيقتى را كه مى جستى ، يافتى ؟ » بودا گفت : « آرى ، آن را يافتم . » راهبان گفتند: « پس به ما بگو حقيقت و حكمت و راز هستى چيست ؟ » بودا پرسيد: « آيا شما به كارما يعنى قانون كردار ايمان داريد؟ » گفتند: « آرى . » بودا گفت : « پس بدانيد كه همان سرآغاز حكمت و آگاهى از حقيقت است . از نيكو نيكو پديد مى آيد و از بد بد. اين نخستين قانون زندگى است و همه چيزهاى ديگر بر اين قانون استوار است . » گفتند: « اين كه تازگى ندارد. » گفت : « اگر چنين است قربانى ، دعا و تضرع به درگاه خدا عاقلانه نيست . » راهبان پرسيدند: « چگونه ؟ » بودا پاسخ داد: « زيرا آب هميشه سراشيبى مى رود، آتش هميشه داغ است و يخ همواره سرد. اگر براى همه خدايان هندوستان هم دعا كنيم ، آب هرگز سربالا نمى رود و آتش سرد و يخ گرم نمى شود. زيرا در زندگى قانونهايى يافت مى شود كه همه چيز بر آنها استوار است . از اين رو، كارى كه انجام گرفت ، قابل ابطال نيست و دعا و قربانى براى خدايان نيز سودى ندارد. » آنان با اين سخن موافقت كردند و بودا افزود: « اگر اين سخن درست است ، كتاب وداها كه به مردم راه و رسم دعا و قربانى را مى آموزد، درست نيست و برخلاف گفته پيشوايان دينى ، من اعلام مى كنم كه وداها مقدس نيستند. » راهبان از اين جرأت بسيار شگفت زده شدند و از بودا پرسيدند: « تو مى گويى برهما هنگام آفريدن جهان مردم را به طبقات گوناگون تقسيم نكرده است ؟ » پاسخ داد: « اصلا من باور ندارم برهما چيزى را آفريده باشد تا جهان آفريده او باشد. » آنان پرسيدند: « پس جهان ساخته كيست ؟ » بودا پاسخ داد: « به نظر من جهان ابدى است و آغاز و انجامى ندارد. دو چيز است كه بايستى از آن پرهيز كرد: يكى زندگانى پر از لذت كه زاييده خودخواهى و فرومايگى است و ديگر زندگى پر از رنج و خود آزارى كه آن نيز سودى ندارد و هيچ يك از اين دو به نيكبختى منجر نمى شود. »
آمده است بودا در پاسخ به راهبان كه از بودا پرسيدند: « پس راه درست كدام است ؟» پاسخ داد: «راه ميانه ، ميان لذت و رنج است كه از راه هشتگانه به دست مى آيد. راه هشتگانه هشت قانون بزرگ زندگى را مى آموزد:
1. پرهيز از آزار جانداران ؛
2. پرهيز از دزدى ؛
3. پرهيز از بى عفتى ؛
4. پرهيز از دروغ ؛
5. پرهيز از مستى ؛
6. پرهيز از بدگويى ؛
7. پرهيز از خودخواهى ؛
8. پرهيز از نادانى ؛
9. پرهيز از دشمنى.
قديمى ترين كتاب مقدس بوداييان ترى پيتاكا يعنى سه زنبيل ناميده مى شود كه داراى سه بخش است:
1. قواعد رهبانيت ؛
2. وسيله رستگارى ؛
3. مفهوم فلسفى و روانشناسى .
فرقه هاى مختلف بودايى نيز كتابهاى مخصوص به خود دارند.
منبع: كتاب آشنايي با اديان بزرگ، حسين توفيقياما جهت نقد مكتب بودا بايد گفت:آيين بودا به‏رغم اين كه دين نام گرفته‏است آييني است الحادي؛ يعني مفهومي به نام خدا ( به عنوان خالق هستي) در قاموس اين آيين وجود ‏ندارد[1].
از سوي ‏ديگر بودا بسياري از سوالات را كه مربوط به هستي‏شناسي و معرفت‏شناسي است، بدون پاسخ گذاشته‏است. در مورد نيروانه مي‏گفت حالتي است كه به رنج جهان پايان ‏مي‏دهد و نوعي خاموشي است كه از حوزه دانش بيرون است.[2] به هر حال او با اين توجيه كه كنجكاوي در مورد بسياري از سوالات باعث اتلاف وقت و بيهودگي است، ديگران را مكرر به دوري از انديشه‏ورزي فلسفي دعوت‏ كرده و بحث و فحص را جايز نمي‏شمرد[3]و اثبات اين امور را به درك باطن سپرده‏است.
همين طور در نگاه بودا هيچ جوهر ثابت و پابرجايي در عالم وجود‏ ندارد و همه ‏چيز درتغيير و دگرگوني است.[4]در كتب كهن بوديسم، «وجود» به صورت ناپايدار، بي‏جوهر و متغير توصيف شده‏است. ولي اين موضوع قبل از آن‏كه عقلي و برهاني مطرح شود و با ترازوي استدلال به محك ارزيابي برود، براي اثبات آن از پشتوانه‏اي به نام مكاشفه و مشاهده دروني كمك گرفته شده‏است.[5]
گزارش‏هاي تاريخي از بودا حكايت‏گر سكوت بودا در برابر سؤالات بنيادين در باب خلقت است. وقتي از امور متافيزيكي از بودا مي‏پرسيدند؛ نظير اين كه «آيا روح جداي از بدن است؟» «آيا روح بعد از مرگ باقي است؟» «آيا جهان حادث است يا قديم؟»، «آيا كسي كه به حقيقت رسيده دوباره بعد از مرگ به جهان بازخواهد گشت؟» پاسخ او فقط سكوت بود. اين دسته از سؤالات كه در كتاب‏هاي كهن بودايي به «پرسش‏هاي نامتعين» مشهورند[6]؛ شامل زيربنايي‏ترين مسائل جهان‏بيني است كه به ظاهر، بودا دربارۀ آن‏ها قضاوتي نداشته است.
حال بايد پرسيد در پسِ سكوت بودا، سخني بوده كه نيازي به گفتن نداشت يا اين‏كه بودا بي‏‏طرف بوده‏است؟
به عبارت ديگر، سكوت بودا آيا به اين لحاظ بوده كه بودا موضعي نداشته و مرام او با هر باوري مي‏ساخت يا اين‏كه اقتضاي جهان‏بيني و نگرش بودا لب ‏فرو‏بستن بوده‏است؟
منابع بودايي هر‏چند بودا را يك معلم اخلاق و حداكثر يك اصلاح‏گر معرفي كرده‏است؛ اما نبايد از نظر دورداشت كه سكوتِ بودا برآمده از نگرش وي در باب انسان‏شناسي بوده‏است. بودا باور‏داشت كه مهم‏ترين وفوري‏ترين مشكل انسان پايان‏بخشيدن به دردها و محنت‏هاست.[7] اين‏كه انسان چيست و نيازهايش كدام است و مهم‏ترين نياز روحي و معنوي او چيست در اين دستور عملي بازگو شده‏است. بودا از قضا اصولي را كه به عنوان اصول چهارگانه بيان نموده خود بيان‏گر يك نظام فكري و فلسفي است. هر چند بودايي‏ها تلاش مي‏كنند سكوت بودا را بدين گونه پاسخ گويند كه وي فيلسوف نبوده‏است؛ اما اصول چهارگانه و راه‏هاي هشت‏گانه بودايي و تفسيرهايي كه درباره كارما[8]، ارهت، نيروانه، تولدهاي مجدد، وجودِ مشروط و غيرمستقل، آنيّت و لحظه‏اي بودن بيان‏كرده‏اند خود بيان‏گر يك نظام فلسفي و مدلي خاص از جهان‏بيني و هستي‏شناسي است.
سكوت بودا باعث شد كه برخي از پيروانش فلسفه او را اثبات‏گرايي (پوزيتويسم) تفسير كنند و برخي ديگر شك‏گرايي. چنان‏كه چاترجي و داتا گفته‏اند:
مكافات غفلت از متافيزيك توسط بودا بلافاصله پس از رحلت بنيادگذار، دامن آن مكتب را گرفت و موجب زايش حداقل سي مكتب اصلي گرديد و برخي از اين مكتب‏ها بي‏اعتنا به هشدارها و انذارهاي پيشوا، در عمق متافزيك غوطه مي خوردند.[9]
به هرتقدير مهم‏ترين اشكال در باور بودا و به دنبال آن در انديشه دالايي‏لاما، انكار دو عنصر مهم در خداشناسي و انسان‏شناسي، يعني خدا و روح است. البته هرچند بودا روح را نپذيرفت، اما وجود حالات پي‏در‏پي در انسان را كه در مجموع زندگي يك انسان را مي‏سازد انكار نكرد. قابل ذكر اين‏كه بودا رهبري است كه خود را صرفاً يك انسان معمولي دانسته و ادّعاي خدايي، تجسد الوهي، پيامبري و الهام گرفتن از خداوند را نداشته است. بنابراين جايگاهي كه پيروان بودا براي او قائلند و نوعي از الوهيت و جاودانگي كه به او نسبت مي‏دهند با توصيف بودا از خويش سازگاري ندارد.
پي نوشت:
[1] . دانشنامه فشرده اديان زنده، رابرت چالز‏زينر، ص 418.
[2] . تاريخ فلسفه شرق، رادا كريشنان، ص 169
[3] . مكتب‏هاي فلسفي هند، صص 266 و 268
[4]ـ زندگي در راهي بهتر، دالايي لاما ص 60
[5] . تاريخ فلسفه شرق، راداكريشنان، ص 193
[6] . مكتب‏هاي فلسفي هند، صص 266 و 268
[7] . همان، ص 267
[8] . قابل ذكر اين‏كه بعضي تصور مي‏كنند قانون كارما همان اصل عليت در فلسفه اسلامي است؛ درحالي‏كه كارما هرچند كه نوعي عليت است، اما بر طبق اين آموزه وجود فعلي شخص معلول وجود گذشته اوست و وجود آينده او معلول وجود او در زمان حال است؛ به عبارت ديگر كارما با نظريه تناسخ و اصل رنج پيوند خورده و با عليت اسلامي كه عليت فاعلي براي خداوند قائل است، تفاوت ماهوي دارد. (ر.ك: مكاتب فلسفي هند؛ ص 295)
[9] . همان، ص 306
آيين بودا از شاخه هاى كيش هندوست. اين آيين از هندوستان بيرون آمده و سراسر مناطق خاورى را در نورديده است و به علت داشتن انديشه هاى عرفانى لطيف و گسترش در مناطق پرجمعيت جهان ، پيروان زيادى دارد و اخيرا به اروپا و آمريكا نيز سرايت كرده است.
جهت مطالعه بيشتر مراجعه كنيد به:
كاوشي در معنويت‏هاي نوظهور نوشتۀ حمزه شريفي دوست انتشارات صهباي يقين، موسسه بهداشت معنوي.

پرسمان دانشجویی