خودسازى موفق | کتابخانه مجازی الفبا

براى موفقیت در خودسازى از کجا و چگونه باید شروع کرد؟

نخست بايد دانست كه كسب هر موفقيتى آميخته با تلاش و تحمل سختى است. اما سختى ها وقتى قابل تحمل و حتّى شيرين مى شوند كه پاداش هاى فراوان در برابر سختى ها داده شود. خدواند نويد داده است كسانى كه توبه كنند نه تنها گناهان گذشته آنان آمرزيده مى شود بلكه حسنات و پاداش هايى جايگزين آن مى شود.

«إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحًا فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللّهُ غَفُورًا رَحيمًا»[1]؛ «مگر كسى كه توبه كند و ايمان  آورد و كار شايسته كند. پس خداوند بدى هايشان را به نيكى ها تبديل مى كند و خدا همواره آمرزنده مهربان است».

رسيدن به چنين آرمان بلند و گران سنگى درگرو تلاش و جهادى پر دامنه و دراز آهنگ است. بدون شك مبارزه جدى و بى امان با هواها و خواهش هاى نفسانى، بيرون راندن حبّ دنيا و تعلقات دنيوى از دل، عبوديت مطلقه پروردگار، پالودن نفس از رذايل و آراستن آن به فضايل را مى طلبد.

 

اسباب توفيق و سلب آن

هيچ كارى بدون علت نيست. هم موفقيت، ناشى از علل و عوامل است و هم عدم آن. براى موفق شدن ابتدا بايد اسباب و علل آن را شناخت و از راه اسباب آن وارد شد. اگر كسى با شناخت كافى وارد اين ميدان شود و شايسته عمل نمايد، به طور قطع شاهد موفقيت خواهد بود.

البته زمينه هاى تربيت خانوادگى و محيطى افراد، در موفقيت و عدم آن، نقش فراوانى دارد و هر كسى، در حقيقت، به لحاظ شخصيتى، تا حد زيادى از خانواده و محيط اطراف خود رنگ مى گيرد و آموزش هاى تربيتى كه از اوايل كودكى تا سن بلوغ و اختيار، به او داده مى شود، نقش اساسى در موفقيت او دارد، ولى در عين حال اينطور نيست كه آثار تربيتى قبل از بلوغ، قابل تغيير نباشد. كسانى كه در سنين جوانى و بزرگ سالى هستند، مى توانند با استفاده از روش هاى اختيارى كه آگاهانه و از روى انتخاب اتخاذ مى شوند، زمينه هاى موفقيت خويش را فراهم آورند.

 در برنامه ريزى نيز توجه به امور زير بايسته است:

1. واقع گرايى

سالك و رهرو، توان واقعى خود را مى سنجد، حال و روز خود را مى نگرد و بر اساس آن به تنظيم برنامه خودسازى مى پردازد. انسان ها داراى تفاوت هاى فردى روحى و جسمى و شرايط مختلف اند و هر يك بايد براى خود برنامه اى برگزينند كه سنگين و طاقت فرسا نباشد؛ بلكه پيوسته حال و نشاط ايشان در طول برنامه، محفوظ بماند و به عنوان يك دستورالعمل كلى، بايد نشاط را پيوسته در خود نگه داشته و از اجبار و اكراه - به ويژه در مراحل ابتدايى - پرهيز كنند.

2. جذابيت

در برنامه ريزى بايد به كيفيت، بيش از كميت اهتمام ورزيد؛ به عنوان مثال به جاى اين كه شخص تصميم بگيرد هر صبحگاهان يك جزء قرآن بخواند، مى تواند آن را حتّى به يك صفحه تقليل دهد. اما كوشش كند تلاوتش در جاى خلوت، با حال و توجّه كامل و تدبّر و ژرف انديشى در معانى باشد. همچنين بكوشد نمازهايش را با حضور قلب و توجّه بخواند.

3. تدريج

از حداقل شروع كند؛ ولى در انديشه افزون سازى تدريجى باشد براى مثال اگر از اول خواندن نماز شب سخت است، بنا داشته باشد كه فقط يك ركعت «وتر» بخواند. پس از يك هفته دو ركعت «شفع» را هم اضافه كند و پس از مدتى كم كم هشت ركعت نافله شب را هم بخواند.

4. رعايت مراتب حال

 در روند خودسازى، بايد مرحله به مرحله پيش رفت. از اول نمى توان تمام مدارج كمال را يك مرتبه طى كرد. بهتر است انسان ابتدا از عمل به واجبات و رعايت شرايط و جزئيات آنها شروع كند و در كنار آنها به ترك محرمات بپردازد و همواره بر نيفتادن در دام هاى شيطان و هواى نفس، جديت كند. پس از مدتى كه سراسر وجودش تسليم شد و ايمان در روح و جسم او نفوذ كرد، به انجام دادن مستحبات و ترك مكروهات بپردازد. از اين مرحله به بعد، عنايات ربوبى، او را راهنمايى خواهد كرد:

«وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ»[2]؛ «و آنان كه در راه ما به جان و مال جهد و كوشش كردند، به تحقيق آنان را به راه خويش هدايت مى كنيم و هميشه خدا، يار نكوكاران است».

5. عزم و استوارى

پس از تنظيم برنامه، با اراده قاطع، بايد بر انجام دادن آنها ايستادگى كرد و نفس خود را از طفره رفتن و كسالت ورزيدن، با جديت تمام باز داشت.

6. استعانت و توسّل

براى موفقيت در جهاد اكبر، بايد از خداوند بزرگ، استمداد جست و به ائمه اطهار عليهم السلام متوسل شد.

7. اسوه گزينى

افزايش معرفت و پيروى از الگوهاى راستين (ائمه اطهار عليهم السلام و بزرگان اخلاق) همواره بايد مدّ نظر باشد.[3]

8. سخت كوشى و تحمل سختى ها

 اگر طالب موفقيت هستيم بايد بپذيريم كه همه چيز با كار و كوشش سخت، بردبارى و مقاومت در مقابل دشوارى ها به دست مى آيد. كسى با خوش گذرانى و راحت طلبى به جايى نرسيده كه ما دومين آن باشيم.

امام رضا عليه السلام مى فرمايند: «و من سأل الله التوفيق و لم يجتهد فقد استهزأ بنفسه»[4]؛ «هر كس از خدا توفيق را مسئلت كند در حالى كه كوشا و تلاش گر نيست خود را به استهزاء گرفته است».

در بحث دين دارى و عبوديت حق تعالى نيز كوشش و صبر در مقابل ناهموارى ها و ناملايمات زندگى، چه زندگى مادى و چه معنوى، از شرايط اصلى موفقيت محسوب مى شود.

قرآن كريم در مورد سختى نماز مى فرمايد: نماز خواندن، جز براى خاشعين، كار ساده و آسانى نيست.

«وَ إِنَّها لَكَبِيرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخاشِعِينَ»[5].

و در قيامت نيز به كسانى كه صبورند، وعده بهشت بى حساب مى دهد.

«إِنَّما يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ»[6].

در مورد روزه، حج، جهاد، خمس، زكات، امر به معروف و ساير وظايف شرعى و عبادى نيز وضعيت به همين منوال است. انجام تمامى اينگونه تكاليف نياز به صبر و مقاومت فراوان دارد. نابرده رنج گنج ميسر نمى شود.

موفقيت در به دست آوردن گنج مقصود كه در لقاى الهى، قرب به خداوند  و اولياى او خلاصه مى شود، كارى است كه با عمل و تحمل دشوارى هاى آن حاصل خواهد شد.

دست از طلب ندارم تا كام من برآيد / يا تن رسد به جانان يا جان زتن برآيد

 

9. برنامه، نظم، تداوم

هدف خويش را در زندگى و رسيدن به قرب الهى مشخص نماييد و براى رسيدن به آن، برنامه ريزى كنيد و بر آن برنامه پاى بفشاريد. نظم و برنامه ريزى از لوازم ضرورى موفقيت در دين دارى و يا هر كار ديگر است. امكان ندارد يك آدم بى انضباط و ولنگار در رسيدن به اهداف زندگى خود موفق باشد.

اين برنامه كه در حقيقت يك دستورالعمل خودسازى و قرب الهى است بايد از روى دقت، مطالعه و مشورت با متخصصين متعهد و علماى دين باشد تا هم قابل عمل و هم از افراط و تفريط به دور باشد.

موفقيت در عمل و عبادت خدا در گرو تداوم در آن است. عبادت خداوند، نورى است كه به تدريج تمام دل انسان را مى گيرد و آدمى را سراسرنورانى مى كند.

اگر روزى در برنامه هاى عبادى خود كوتاهى كرديد بدانيد، كه به همان اندازه از توفيقات شما كاسته مى گردد، كوشايى و استقامت شرط توفيق است. حضرت على عليه السلام در روايتى فرموده است: «من طلب شيئاً ناله او بعضه»[7]؛ «هر كس طالب چيزى باشد و واقعاً بخواهد به آن برسد، به تمام يا قسمتى از آن، حتما خواهد رسيد».

 10. تأمين اقتصادى

از نظر اسلام هم فقر مفرط مانع انجام وظايف بندگى است و هم ممكن است ثروت فراوان حالت غرور و طغيان آورد. بهترين حالت براى ايجاد فراغت و تمركز در بندگى خداوند، حالت توسط و تأمين اقتصادى است. كسى كه فقير است دايم بايد به فكر آب و نان خانواده خود باشد و در روايت از رسول اكرم صلى الله عليه و آله است كه: «كاد الفقر ان يكون كفرا»[8]. نزديك است كه فقر آدم فقير را به كفر بكشاند.

و همچنين كسى كه مال و منال فراوان دارد، همواره بايد وقت و نيروى خود را در جهت سامان دادن و حفظ و حراست اموال خود به هدر بدهد و ممكن است احساس بى نيازى نسبت به خداوند در او پديد آيد، اين دو گروه معمولاً در دين دارى و عبوديت خداوند موفق نيستند.

قرآن كريم نسبت به ثروتمندى فراوان مى فرمايد:

«إِنَّ الاْءِنْسانَ لَيَطْغى. أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى»[9]؛ «انسان همين كه خود را ثروتمند و بى نياز احساس كند، سر به شورش و طغيان گرى مى گزارد».

در مقابل افرادى كه از يك زندگى آبرومند و ساده و كافى برخوردارند، فكرى راحت و فرصتى مناسب براى بندگى خداوند و قرب به او در اختيار خواهند داشت و در اين زمينه موفقيتشان بيشتر است.

11. رفق و مدارا

يكى از شرايط موفقيت در خودسازى، رفق و مدارا با خود است. حتّى عبادت را نبايد به خود تحميل نمود، عبادت تحميلى باعث زدگى انسان  مى شود و حال بندگى را زايل و خود عمل را بى ثمر مى نمايد. در روايات اسلامى، تأكيد فراوان شده است كه در عبادت، ميانه رو باشيد و اقبال و ادبار قلب خويش را در نظر بگيريد. در حالتى كه ميل و اقبال داريد، بيشتر عبادت كنيد و در زمان بى حالى و ادبار، تنها به انجام واجبات اكتفا نماييد.

اميرمؤمنان حضرت على عليه السلام فرمود: «ان للقلوب اقبالا و ادبارا، فاذا اقبلت فاحملوها على النوافل، و اذا ادبرت فاقتصروا بها على الفرائض»[10]؛ «به درستى كه قلب انسان را اقبال و ادبارى است. پس چون در حال پذيرش بود، آن را به مستحبات و نوافل وابداريد و هنگامى كه در حالت روى گردانى بود، به انجام واجبات اكتفا نماييد».

12. طلب توفيق از خداوند

دعا و درخواست مخصوصا با تضرع، حال، اشك چشم و دل شكسته، علاوه بر آثار مادى و معنوى استجابت و موفقيت در رسيدن به اهداف، دل را بر انجام اوامر الهى رقيق و آماده مى سازد و آن را از كدورت ها و تعلق و تشويش و اضطراب هاى ناشى از وسوسه هاى يأس آور شيطان و نفس اماره پالايش مى دهد.

در روايتى از امام جواد عليه السلام آمده كه مؤن نياز به سه چيز دارد: «المؤن يحتاج إلى توفيق من الله، و واعظ من نفسه، و قبول ممن ينصحه»[11]؛ «توفيق الهى و كسى كه از درون او را نصيحت كند و پذيرش نصيحت از كسى كه او را نصيحت كرده».

 حضرت على عليه السلام فرموده است: «كما أن الجسم والظل لايفترقان، كذلك الدين والتوفيق لا يفترقان»[12]؛ «همان گونه كه جسم و سايه آن جدا نمى شوند، دين و توفيق الهى از هم جدا شدنى نيستند».

و در روايت ديگرى فرمود: «لا ينفع اجتهاد بغير توفيق»[13]؛ «حتّى كوشش بدون توفيق از جانب خداوند، نافع نخواهد بود».

از امام باقر عليه السلام درباره معناى جمله «لا حول ولا قوة إلا بالله» سؤال شد، حضرت فرمود: «معناه لاحول لنا عن معصية الله إلا بعون الله، ولا قوة لنا على طاعة الله إلا بتوفيق الله عزوجل»[14]؛ «معنايش اين است كه بدون كمك الهى، هرگز كسى را ياراى اجتناب از هيچ گناهى نيست و بدون توفيق الهى نيز كسى را نيروى اطاعت نمى باشد».

بنابراين بايد از راه توسل به ذات اقدس اله و واسطه قرار دادن ارواح پاك معصومين عليهم السلام به درگاه او از خداوند طلب توفيق نمود. البته جديت و كوشش خود انسان هم لازم است و بايد از خوردن غذاهاى شبهه ناك پرهيز نموده و از مجالست با رفقايى كه مقيد به آداب و مقررات اسلامى نيستند دورى كرد تا به تدريج كارهاى خوب در انسان عادت و به صورت ملكه درآيد و توفيق الهى شامل حال شود.

اى خداى پاك بى انباز و بار / دست گير و جرم ما را درگذار

درس ده ما را سخن هاى رقيق / تا تو را رحم آورد بر ما شفيق

هم دعا از تو اجابت هم زتو / ايمنى از تو مهابت هم زتو

 

اميد است در اين امر حساس و حياتى با دقت كافى عمل نموده و ضمنا از هرگونه حساسيت بيش از اندازه و وسواس گونه نيز اجتناب كنيد و با خوب انديشيدن، خوب مشورت كردن به انتخاب شايسته دست يابيد و پايه هاى زندگى معنوى را پايه ريزى كنيد.