احكام خمس در قران | کتابخانه مجازی الفبا

وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَالْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى‏ عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ (انفال-41) و بدانيد هر گونه غنيمتى به شما رسد خمس آن براى خدا و براى پيامبر و براى ذى القربى و يتيمان و مسكينان و واماندگان در راه است، اگر شما به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدايى حق از باطل، روز درگيرى دو گروه (با ايمان و بى ايمان يعنى روز جنگ بدر) نازل كرديم، ايمان آورده‏ايد، و خداوند بر هر چيزى قادر است.درپاسخ این سوال توجه به چند نکته لازم است
1.ادله وجوب خمس
نظريه فقهي, علما بيان‏كننده حكم شرعي است و به وسيله دليل, از منابع اصلي فقه استنباط مي‏شود. بنابراين, نظريه فقهي نتيجه استنباط است و فرق آن با حكم صادر شده از معصوم, همين است. استنباط يعني استخراج حكم فقهي از منابع آن به وسيله دليل. بنابراين, هر نظريه فقهي نيازمند دليل است, دليلي كه استناد آن نظريه را به منابع اصلي دين گواهي كند. منابع اصلي دين نيز چهار موردند: كتاب و سنت و اجماع و عقل, كه اجماع و عقل نيز به كتاب و سنت باز مي‏گردند, يعني كاشف از حكم كتاب و سنت‏اند كه در نتيجه, منابع اصلي دين در كتاب و سنت خلاصه مي‏شودولذاآنچه فقها بيان مى‏ کنند، تنها بر اساس فهم آن ها از كتاب و سنت است .. باتوجه به این مطلب می توان برای وجوب خمس ولزوم پرداخت آن ازقران کریم وروایات ایمه(ع) که درواقع ترجمان کلام الهی است دلیل آورد.
الف) خمس درقران
«خمس» يكى از فريضه‏هاى اسلامى است و قرآن مجيد آن را در كنار جهاد قرار داده و هر دو را از ريشه ايمان دانسته است ؛ چه اينكه نشانه صداقت ايمان، مبارزه با مال اندوزى و تطهير نفس است. قران کریم درآیه 41 سوره انفال می فرماید:«وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَىْ‏ءٍ فَأنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِى الْقُرْبى‏ وَ الْيَتامى‏ وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ ، بدانيد كه هر چه غنيمت گرفتيد، يك پنجم آن براى خدا و رسول و از آن خويشاوندان (او) و يتيمان و بينوايان و در راه ماندگان است».براساس این ایه، تمام مذاهب اسلامى (شيعه و سنى) در اصل وجوب خمس، اتفاق نظر دارند. تنها اختلاف ميان آنان، موارد و مصارف آن است؛ لذا بيشتر اهل سنت بر اين باورند كه تنها به غنايم جنگى و گنج خمس تعلق مى‏گيرد.ر.ك: مغنيه، محمدجواد، الفقه على المذاهب الخمسة، ص 186 و خويى، سيدابوالقاسم، مستند العروة الوثقى، كتاب الخمس، ص 197. امّا فقيهان شيعى معتقدند: خمس در هفت چيز واجب است: 1. غنايم جنگى، 2. غواصى (اشيايى كه با فرورفتن در آب درياها به دست مى‏آيد)، 3. گنج، 4. معدن، 5. سود تجارت، 6. مال حلال مخلوط به حرام، 7. زمينى كه كافر ذمى از مسلمان بخرد. پنج قسم اول مورد اتفاق شيعه و دو قسم اخير نظر مشهور آنان مى‏باشد.
آنچه كه اكنون مورد بحث و پژوهش است، خمس سود و درآمد كسب مى‏باشد. خداوند متعال مى‏فرمايد: «و اعلموا انما غنمتم من شى‏ء فان لله خمسه و للرسول و ...». اين آيه - كه به آيه خمس معروف است - به نظر فقيهان شيعى نه تنها بر وجوب خمس غنايم جنگى دلالت مى‏كند؛ بلكه شامل هر گونه درآمد كسب نيز مى‏باشد. واژه «غنيمت» از نظر لغت معناى گسترده‏اى دارد و به هرگونه درآمد و فايده‏اى كه به انسان مى‏رسد، گفته مى‏شود.ر.ك: مجمع البحرين، لسان العرب، تاج العروس، ماده «غنم».
غنيمت جنگى و سود تجارت، هر دو غنيمت شمرده مى‏شوند و مشمول آيه مى‏گردند. البته هر چند شأن نزول آيه در مورد غنايم جنگى است، ولى اين سخن معروف است كه شأن نزول، هيچ گاه مخصص نيست و نمى‏تواند آيه را به آن محدود كند. و دانشمندان اهل سنت هم - كه خمس را در غير غنايم جنگى انكار نموده‏اند - در اين آيه، مورد را تخصيص دهنده و محدود كننده ندانسته‏اند، در حالى كه آيه در غزوه بدر نازل شده، آن را شامل تمامى جنگ‏ها شمرده‏اند و اگر قرار بود مورد خاص، در آيه مخصص باشد، بايد آن را محدود به جنگ بدر بدانند.زبدة المقال، ص 5.
گذشته از همه اينها، در روايت معتبرى (معروف به صحيحه على بن مهزيار)، امام جوادعليه السلام غنيمت در آيه را به معناى گسترده‏اى در نظر گرفته و آن را به درآمد كسب تفسير نموده است. در بخشى از آن آمده است: «فاما الغنائم و الفوائد فهى واجبة عليهم فى كل عام قال الله تعالى: و اعلموا انما غنمتم من شى‏ء فان لله خمسه...».وسائل الشيعه، ج 6، باب 8، ابواب ما يجب فيه الخمس، ح 5.
در اين حديث امام‏عليه السلام واژه «الفوائد» را در كنار «الغنائم» جاى داده و هر دو را مصداق آيه قلمداد نموده است و ترديدى نيست كه منظور از «فوايد» هر گونه سود و درآمدى است كه به انسان مى‏رسد. بنابراين از مجموع موارد و قراين ياد شده، به دست مى‏آيد كه خمس درآمد در قرآن، به صراحت از آن ياد شده و بر وجوب آن دلالت مى‏كند؛ به ويژه آنكه حضرت‏عليه السلام نيز از آن معناى وسيعى را دريافته و براى ما تبيين و تفسير كرده است. چنانچه كسى در تمام آنچه كه بيان شد، اشكال كند و آيه را در خمس غنايم جنگى منحصر كند، در پاسخ خواهيم گفت: به جز قرآن، روايات متعددى از ائمه‏عليهم السلام وارد شده است كه به خوبى بر وجوب خمس درآمد دلالت مى‏كند.ر.ك: وسائل الشيعه، ابواب ما يجب فيه الخمس و ابواب الانفال. و تمامى فقيهان شيعى نيز به آنها استناد جسته و در كتاب‏هاى فقهى خود ذكر كرده‏اند. بنا براين اين آيه كه براى بيان وجوب خمس نازل گرديده، با تأكيداتى همراه است كه كاملاً اهميت خمس را مى‏رساند.ونمى توان گفت : خمس را چون يك بار مطرح كرده , پس درجهء وجوبش كمتر از درجهء وجوب زكات است زیرا حكم الهى و دستور و قانون خدا چه یك بار گفته شود و چه چند بار, در وجوب آن فرقى نیست
ب) خمس درروایات
روایات درمورد وجوب خمس فراوان است . ازباب مثال به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
حضرت باقر(ع) فرموده است: « لا يَحِلُّ لِاَحَدٍ أنْ يَشْتَرى‏ مِنَ الْخُمْسِ شَيْئَاً حَتى‏ يَصِلَ اِلَيْنا حَقَّنا، براى هيچ كس جايز نيست از مالى كه خمس به آن تعلق گرفته، چيزى بخرد ؛ مگر اينكه حق ما را به ما برساند». ( وسائل الشيعه، ج 6، باب 1، ح 4.):
- حضرت صادق(ع) فرمود: »من با این كه نیازمند نیستم، از شما درهم (خمس) را مى‏گیرم، به خاطر آن كه مى‏خواهم با دریافت خمس، مال شما را پاكیزه گردانم«.( وسایل الشیعه،ج 6، 338)
- امام باقر(ع) فرمود: »خمس بسیار مهم است. عمل نمى‏كند به آن مگر كسى كه قلبش با ايمان مورد آزمايش قرار گرفته باشد«.( همان، ص 350)
حضرت صادق(ع) فرمود: »خداوند صدقه (زكات) را بر ما حرام نموده و به جايش خمس را حلال فرموده است«.( همان،باب 29، از ابواب مستحققين زكات، حدیث 7)
پس مسئله خمس به عنوان يك واجب دينى در قرآن و حديث مطرح شده، آن هم به گونه‏اى كه كاملاً حكايت از عنايت شرع مقدس به اين واجب الهى دارد
-در مكاتبه امام رضا(ع) به يكى از يارانش آمده است: «اِنَّ اِخْراجَهُ (خمس ) مِفْتاحُ رِزْقِكُم و تَمْحيصُ ذُنُوبِكُم» ؛ «پرداخت خمس كليد جلب روزى و وسيله آمرزش گناهان است»: همان، ابواب الانفال، باب 3، ح 2.
ج) فلسفه وجوب خمس
1-. ترديدى نيست كه اسلام به صورت يك مكتب اخلاقى، فلسفى و يا اعتقادى محض ظهور نكرد؛ بلكه به عنوان يك آيين جامع - كه تمام نيازمندى‏هاى مادى و معنوى در آن پيش‏بينى شده - پا به عرصه ظهور گذاشت. از سوى ديگر، اين مكتب از همان عصر پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله با تأسيس حكومت همراه بود؛ در نتيجه براى اداره آن نياز به يك پشتوانه مالى غنى و منظم داشت كه بتواند در سايه تشكيل حكومت اسلامى از بينوايان، بيماران، بى‏سرپرستان، معلولان و يتيمان جامعه دستگيرى نمايد و اين خلأ اقتصادى را پر كند. خداوند متعال با نزول آيات زكات، دست يارى و رحمت بى‏پايانش را به كمك نبى اكرم‏صلى الله عليه وآله فرستاد و با واجب ساختن زكات، اين نقص و كاستى را برطرف كرد. اين فريضه الهى از ماليات‏هايى است كه در حقيقت جزو اموال عمومى جامعه اسلامى محسوب مى‏شود و نيز به غير بنى هاشم (سادات) اختصاص دارد و لذا مصارف آن عموماً موارد ياد شده است. ولى امام‏عليه السلام به عنوان رئيس حكومت نيز هزينه‏هايى دارد كه بايد تأمين شود. او براى پيشبرد نظام اسلامى و اداره جامعه، به بودجه فراوانى نياز دارد. فريضه خمس براى تأمين اين منظور، بر متمكنان جامعه واجب گرديده است.مكارم شيرازى، ناصر، يك صد و هشتاد پرسش و پاسخ، ص 423 - 425 و تعليقات على العروة، كتاب الخمس، ص 392. لذا در روايت از خمس به عنوان «وجه الاماره» ياد شده است. (ر.ك: وسائل‏الشيعه، ج 6، كتاب‏الخمس، باب 2، ح 12 )
2-. خداوند متعال براى حفظ كرامت و عزت پيامبر اسلام، محل تأمين بودجه فقرا از بنى‏هاشم و منسوبان به آن حضرت را از خمس قرار داد و سهم آنان را قرين سهم خود و رسول فرمود تا زمينه تحقير نسبت به آنان را از بين ببرد؛ چون ممكن است برخى از مردم در پرداخت زكات به فقيران، يك نوع برترى براى خود و حقارتى نسبت به گيرنده احساس كنند. در حالى كه در پرداخت خمس و آنچه كه به عنوان «وجه الاماره» تلقى مى‏شود، قضيه عكس آن است و برترى براى گيرنده مى‏باشد.ر.ك: وسائل الشيعه، ج 6، ابواب قسمة الخمس، باب 1، ح 4 و 8.
3-. خمس براى تأمين بودجه هر كار خيرى است كه امام بخواهد انجام دهد و براى هر موردى كه صلاح بداند، مصرف كند }«فما كان للّه فهو لرسوله يضعه حيث شاء»؛ «آنچه خاص خدا است، براى پيامبر اسلام است، هر جا صلاح بداند قرار مى‏دهد»: همان، ابواب الانفال، باب 1، ح 12.
4-. خمس وسيله‏اى براى رشد و كمال انسان محسوب مى‏شود. همچنان كه هر فرد با انجام دادن هر وظيفه‏اى، مرحله‏اى از كمال را مى‏پيمايد؛ با اداى خمس به قصد قربت و بريدن از دنيا نيز وظيفه‏اش را انجام داده و خود را از گناهان پاك نموده و به سوى كمال ترقى مى‏كند. در مكاتبه امام‏رضاعليه السلام به يكى از يارانش آمده است: «ان اخراجه (خمس) مفتاح رزقكم و تمحيص ذنوبكم»؛ «پرداخت خمس كليد جلب روزى و وسيله آمرزش گناهان است»: همان، ابواب الانفال، باب 3، ح 2.
5-. تحقق احياى دين خدا و پياده كردن حكومت اسلامى - كه هدف اصلى اين مكتب است . در همان مكاتبه آمده است «انّ الخمس عوننا على ديننا»؛ «خمس، كمك ما در پياده كردن دين خداست»: همان، ابواب‏الانفال، باب 3، ح 2 نياز به بودجه مستقل و جداى از بودجه زكات دارد. خمس ثروت بسيار عظيمى براى تأمين هزينه‏هاى يك انقلاب جهت رسيدن به حكومت عدل الهى است. «قدرت» موجوديت دينى تشيع و زنده ماندن اين مكتب در طول عصر حضور و غيبت، بر اساس خمس استوار بوده است و به اهل‏بيت‏عليهم السلام و علما - كه وارثان آنان هستند - اين توانايى را داد تا با فشار و اختناق دستگاه ظلم در راه خدا ايستادگى كنند.
درتفسیر نمونه پیرامون این موضوع در ذیل آیه 41 سوره انفال که در بالا بیان شد توضیحاتی دکر شده که در پاسخ به پرسش شما مفید است : موضوع مهمى كه در اين آيه بايد مورد بررسى دقيق قرار گيرد و در حقيقت قسمت عمده بحث در آن متمركز مى‏گردد، اين است كه لفظ غنيمت كه در آيه آمده است تنها شامل غنائم جنگى مى‏شود يا هر گونه در آمدى را در بر مى‏گيرد؟!.
در صورت اول آيه تنها خمس غنائم جنگى را بيان مى‏كند و براى خمس در ساير موضوعات بايد از سنت و اخبار و روايات صحيح و معتبر استفاده كرد و هيچ مانعى ندارد كه قرآن به قسمتى از حكم خمس و به تناسب مسائل جهاد اشاره كند و قسمت‏هاى ديگرى در سنت بيان شود.
مثلا در قرآن مجيد نمازهاى پنجگانه روزانه صريحا آمده است، و همچنين به نمازهاى طواف كه از نمازهاى واجبه است اشاره شده، ولى از نماز آيات كه مورد اتفاق تمام مسلمانان اعم از شيعه و سنى است ذكرى به ميان نيامده است، و هيچكس را نمى‏يابيم كه بگويد چون نماز آيات در قرآن ذكر نشده و تنها در سنت پيامبر آمده نبايد به آن عمل كرد، و يا اينكه چون در قرآن به بعضى از غسل‏ها اشاره شده و سخن از ديگر غسل‏ها به ميان نيامده است بايد از آن صرف نظر كرد، اين منطقى است كه هيچ مسلمانى آن را نمى‏پذيرد.
بنا بر اين هيچ اشكالى ندارد كه قرآن تنها قسمتى از موارد خمس را بيان كرده باشد و بقيه را موكول به سنت نمايد و نظير اين مسئله در فقه اسلام بسيار زياد است.
ولى با اين حال بايد ببينيم كه غنيمت در لغت و در نظر عرف چه معنى مى‏دهد؟! آيا راستى منحصر به غنائم جنگى است و يا هر گونه در آمدى را شامل مى‏شود؟
آنچه از كتب لغت استفاده مى‏شود، اين است كه در ريشه معنى لغوى اين كلمه عنوان جنگ و آنچه از دشمن به دست مى‏آيد، نيفتاده است، بلكه هر در آمدى را شامل مى‏شود، به عنوان شاهد به چند قسمت از كتب معروف و مشهور لغت كه مورد استناد دانشمندان و ادباى عرب است اشاره مى‏كنيم:
در كتاب لسان العرب جلد دوازدهم مى‏خوانيم و الغنم الفوز بالشى‏ء من غير مشقة ... و الغنم، الغنيمة و المغنم الفي‏ء ... و فى الحديث الرهن لمن رهنه له غنمه و عليه غرمه، غنمه زيادته و نمائه و فاضل قيمته ... و غنم الشي‏ء فاز به ...
: غنم يعنى دسترسى يافتن به چيزى بدون مشقت، و غنم و غنيمت و مغنم به معنى فى‏ء است (فى‏ء را نيز در لغت به معنى چيزهايى كه بدون زحمت به انسان مى‏رسد ذكر كرده‏اند ...)
و در حديث وارد شده كه گروگان در اختيار كسى است كه آن را به گرو گرفته، غنيمت و منافعش براى اوست و غرامت و زيانش نيز متوجه اوست و نيز غنم به معنى زيادى و نمو و اضافه قيمت است، و فلان چيز را به غنيمت گرفت يعنى به او دست‏رسى پيدا كرد.
و در كتاب تاج العروس جلد نهم مى‏خوانيم و الغنم الفوز بالشي‏ء بلا مشقة: غنيمت آن است كه انسان بدون زحمت به چيزى دست يابد.
در كتاب قاموس نيز غنيمت بهمان معنى فوق ذكر شده است.
و در كتاب مفردات راغب مى‏خوانيم غنيمت از ريشه غنم به معنى گوسفند گرفته شده و سپس مى‏گويد ثم استعملوا فى كل مظفور به من جهة العدى و غيره يعنى: سپس در هر چيزى كه انسان از دشمن و يا غير دشمن به دست مى‏آورد به كار رفته است حتى كسانى كه يكى از معانى غنيمت را غنائم جنگى ذكر كرده‏اند انكار نمى‏كنند كه معنى اصلى آن معنى وسيعى است كه به هر گونه خيرى كه انسان بدون مشقت به آن دست يابد گفته مى‏شود.
در استعمالات معمولى نيز غنيمت در برابر غرامت ذكر مى‏شود، همان طور كه معنى غرامت معنى وسيعى است و هر گونه غرامت را شامل مى‏شود غنيمت نيز معنى وسيعى دارد و به هر گونه در آمد قابل ملاحظه‏اى گفته مى‏شود اين كلمه در نهج البلاغه در موارد زيادى به همين معنى آمده است، در خطبه 76 مى‏خوانيم اغتنم المهل: فرصت‏ها و مهلت‏ها را غنيمت بشماريد.
و در خطبه 120 مى‏فرمايد
من اخذها لحق و غنم‏
: كسى كه به آئين خدا عمل كند به سر منزل مقصود مى‏رسد و بهره مى‏برد در نامه 53 به مالك اشتر مى‏فرمايد:
و لا تكونن عليهم سبعا ضاريا تغتنم اكلهم‏
: در برابر مردم مصر همچون حيوان درنده‏اى مباش كه خوردن آنها را غنيمت و در آمدى براى خود فرض كنى.
و در نامه 45 به عثمان بن حنيف مى‏فرمايد:
فو اللَّه ما كنزت من دنياكم تبرا و لا ادخرت من غنائمها وفرا
: به خدا سوگند از دنياى شما طلايى نياندوختم و از غنائم و در آمدهاى آن اندوخته‏اى فراهم نكردم.
و در كلمات قصار، در جمله 331 مى‏فرمايد
ان اللَّه جعل الطاعة غنيمة الاكياس‏
: خداوند اطاعت را غنيمت و بهره هوشمندان قرار داده است.
و در نامه 41 مى‏خوانيم
و اغتنم من استقرضك فى حال غناك‏
: هر كس در حال بى‏نيازيت از تو قرضى بخواهد غنيمت بشمار.
و نظير اين تعبيرات بسيار فراوان است كه همگى نشان مى‏دهد غنيمت منحصر به غنائم جنگى نيست.
و اما مفسران:
بسيارى از مفسران كه در زمينه اين آيه به بحث پرداخته‏اند صريحا اعتراف كرده‏اند كه غنيمت در اصل معنى وسيعى دارد و شامل غنائم جنگى و غير آن و به طور كلى هر چيزى را كه انسان به دون مشقت فراوانى به آن دست يابد مى‏شود حتى آنها كه آيه را به خاطر فتواى فقهاى اهل تسنن مخصوص غنائم جنگى دانسته‏اند باز معترفند كه در معنى اصلى آن اين قيد وجود ندارد بلكه به خاطر قيام دليل ديگرى اين قيد را به آن زده‏اند.
قرطبى مفسر معروف اهل تسنن در تفسير خود، ذيل آيه چنين مى‏نويسد غنيمت در لغت خيرى است كه فرد يا جماعتى با كوشش به دست مى‏آورند ...
و بدانكه اتفاق (علماى تسنن) بر اين است كه مراد از غنيمت در آيه (و اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ) اموالى است كه با قهر و غلبه در جنگ به مردم مى‏رسد، ولى بايد توجه داشت كه اين قيد همانطور كه گفتيم در معنى لغوى آن وجود ندارد، ولى در عرف شرع، اين قيد وارد شده است «1».
فخر رازى در تفسير خود تصريح مى‏كند كه: الغنم الفوز بالشي‏ء غنيمت اين است كه انسان به چيزى دست يابد و پس از ذكر اين معنى وسيع از نظر لغت مى‏گويد: معنى شرعى غنيمت (به عقيده فقهاى اهل تسنن) همان غنائم جنگى است «1».
و نيز در تفسير المنار غنيمت را به معنى وسيع ذكر كرده و اختصاص به غنائم جنگى نداده اگر چه معتقد است بايد معنى وسيع آيه فوق را به خاطر قيد شرعى مقيد به غنائم جنگى كرد «2».
در تفسير روح المعانى نوشته آلوسى مفسر معروف سنى نيز چنين آمده است كه: غنم در اصل به معنى هر گونه سود و منفعت است .
در تفسير مجمع البيان نخست غنيمت را به معنى غنائم جنگ تفسير كرده، ولى به هنگام تشريح معنى آيه چنين مى‏گويد: قال اصحابنا ان الخمس واجب فى كل فائدة تحصل للانسان من المكاسب و ارباح التجارات، و فى الكنوز و المعادن و الغوص و غير ذلك مما هو مذكور فى الكتب و يمكن ان يستدل على ذلك بهذه الاية فان فى عرف اللغة يطلق على جميع ذلك اسم الغنم و الغنيمة «4» علماى شيعه معتقدند كه خمس در هر گونه فايده‏اى كه براى انسان فراهم مى‏گردد واجب است اعم از اينكه از طريق كسب و تجارت باشد، يا از طريق گنج و معدن، و يا آنكه با غوص از دريا خارج كنند، و ساير امورى كه در كتب فقهى آمده است، و مى‏توان از آيه بر اين مدعى استدلال كرد، زيرا در عرف لغت به تمام اينها غنيمت گفته مى‏شود.
شگفت‏آور اين كه بعضى از مغرضان كه گويا براى سم‏پاشى در افكار عمومى ماموريت خاصى دارند در كتابى كه در زمينه خمس نوشته‏اند دست به تحريف رسوايى در عبارت تفسير مجمع البيان زده، قسمت اول گفتار او را كه متضمن تفسير غنيمت به غنائم جنگى است ذكر كرده ولى توضيحى را كه در باره عموميت معنى لغوى و معنى آيه در آخر بيان كرده است، به كلى ناديده گرفته و يك مطلب دروغين به اين مفسر بزرگ اسلامى نسبت داده‏اند، مثل اينكه فكر مى‏كرده‏اند تفسير مجمع البيان تنها در دست خود آنها است و ديگرى آن را مطالعه نخواهد كرد، و عجيب اين است كه اين خيانت را تنها در اين مورد مرتكب نشده، بلكه در موارد ديگر نيز آنچه به سود بوده گرفته، و آنچه به زيان بوده است ناديده گرفته‏اند.
در تفسير الميزان نيز با استناد به سخنان علماى لغت تصريح شده كه غنيمت هر گونه فايده‏اى است كه از طريق تجارت يا كسب و كار و يا جنگ به دست انسان مى‏افتد و مورد نزول آيه گرچه غنائم جنگى است ولى مى‏دانيم كه هيچ گاه مورد عموميت مفهوم آيه را تخصيص نمى‏زند «1».
از مجموع آنچه گفته شد چنين نتيجه گرفته مى‏شود كه:
آيه غنيمت معنى وسيعى دارد و هر گونه در آمد و سود و منفعتى را شامل مى‏شود زيرا معنى لغوى اين لفظ عموميت دارد و دليل روشنى بر تخصيص آن در دست نيست.
تنها چيزى كه جمعى از مفسران اهل تسنن روى آن تكيه كرده‏اند اين است كه آيات قبل و بعد در زمينه جهاد وارد شده است و همين موضوع قرينه مى‏شود كه آيه غنيمت نيز اشاره به غنائم جنگى باشد.
در حالى كه مى‏دانيم شان نزول‏ها و سياق عموميت آيه را تخصيص نمى‏زنند
و به عبارت روشن‏تر هيچ مانعى ندارد كه مفهوم آيه يك معنى كلى و عمومى باشد و در عين حال مورد نزول آيه غنائم جنگى كه يكى از موارد اين حكم كلى است بوده باشد و اينگونه احكام در قرآن و سنت فراوان است كه حكم كلى است و مصداق جزئى است:
مثلا در آيه 7 سوره حشر مى‏خوانيم ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا: هر چه پيامبر براى شما مى‏آورد بگيريد و هر چه از آن نهى مى‏كند خود دارى كنيد.
اين آيه يك حكم كلى در باره لزوم پيروى از فرمانهاى پيامبر ص بيان مى‏كند در حالى كه مورد نزول آن اموالى است كه از دشمنان بدون جنگ به دست مسلمانان مى‏افتد (و اصطلاحا به آن فى‏ء گفته مى‏شود).
و نيز در آيه 233 سوره بقره يك قانون كلى به صورت لا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَها: هيچ كس بيش از آنچه قدرت دارد تكليف نمى‏شود بيان شده در حالى كه مورد آيه در باره اجرت زنان شيرده است و به پدر نوزاد دستور داده شده است به اندازه توانايى خود به آنها اجرت بدهد، ولى آيا ورود آيه در چنين مورد خاصى مى‏تواند جلو عموميت اين قانون (عدم تكليف به ما لا يطاق) را بگيرد؟! خلاصه اينكه: آيه در ضمن آيات جهاد وارد شده ولى مى‏گويد: هر در آمدى از هر موردى عايد شما شود كه يكى از آنها غنائم جنگى است خمس آن را بپردازيد مخصوصا ما موصوله و شي‏ء كه دو كلمه عام و بدون هيچ گونه قيد و شرطند اين موضوع را تاييد مى‏كنند.
تفسير نمونه، ج‏7، ص: 176 (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها، كد: 3/100113020)

پرسمان دانشجویی