افسانه غرانيق | کتابخانه مجازی الفبا

آیات 52 الی 54 سوره حج بیانگر وسوسه های شیاطین در تلاش های پیامبران دارد از آنجا که آیات قبل درباره تلاش مشرکان و کافران برای از بین بردن آئین الهی و استهزائ آنها نسبت به آن اشاره داشت در این آیات هشدار می دهد که مواظب توطئه های مخالفان باشند که این القائات شیطانی همیشه در برابر انبیا بوده و هست . نکاتی که در این آیات آمده عبارتند از :

1- تمام پیامبران قبلی هرگاه طرحی برای پیشبرد اهداف الهی خود می کشیدند شیطان القائاتی در ان طرح می کرد .2- خداوند پیامبران خود را در مقابل این القائات تنها نمی گذاشت و آن القائات را از بین می برد و آیات خود را استحکام می بخشید. 3- همواره این توطئه های شیطانی ،میدان آزمایشی برای آگاهان و مومنان و کافران بوده است و آنان که در دل هایشان بیماری بوده این القا برایشان آزمونی بوده است . و مومنان در برابر آن خاضع بوده اند.4- البته خداوند مومنان را نیز در این مسیر پر خطر تنها نمی گذارد و به صراط مستقیم هدایت می کند .

اما اینکه القائات شیطانی چیست :

برخی این القائات را پاره ای از خطورات و وسوسه های شیطانی شمرده اند که گاه یک لحظه زود گذر در میان افکار نورانی پیامبران افکنده میشده اما آنها چون دارای مقام عصمت بوده اند خدا این خطورات را از صفحه دلشان محو می کرد . اما این با آیات فوق سازگار نیست چون این خطورات را وسیله آزمایش کافران و آگاهی مومنان می شمرد در حالی که خطورات قلبی پیامبران چنین اثری نمی تواند داشته باشد . اما می توان گفت این آیات اشاره به فعالیتهای شیاطین و وسوسه های آنها در برابر برنامه های سازنده انبیا است چرا که آنها همیشه می خواستند با القائات خود این برنامه ها را بر هم بزنند اما خدا مانع می شد .

اما داستان افسانه غرانیق و نقد آن عبارت است از :

عمرو بن لحي، رئيس قبيله خزاعه اولين کسي است که بر کعبه بت نصب کرد و اولين بتي که او در داخل کعبه نهاد بتي به نام هبل بود و پس از آن بت هاي ديگري در داخل خانه خدا قرار دادند. همين عمرو بن لحي بود که مردم مکه را براي عبادت بت دعوت کرد و او بت هبل را در زماني که متولي کعبه بود از شام آورد (الميزان، ج 3، ص 362 - سيره ابن هشام، ج 1، ص 79 - بحارالانوار، ج 51، ص 291، ح 5). بت منات را هم عمرو بن لحي از شام آورد (بحار، ج 51، ص 291، س 9). عمرو بن لحي در ميان قبيله خود محترم و مطاع بود و مردم سخن او را مي پذيرفتند (البدايه والنهايه، ج 2، ص 187) و براي همين عمل او در ميان قبيله مورد پذيرش بود. عمرو بن لحي اولين کسي است که دين حضرت اسماعيل(ع) را تغيير داد و در ميان مردم بت پرستي را رواج داد (سيره ابن هشام، ج 1، ص 79). اهل هر خانه از عرب بتي داشت که آن را در منزل عبادت مي کردند، هنگامي که به سفر مي رفتند خود را براي تبرک به آن مي چسباندند و وقتي که از سفر برمي گشتند، اول آن بت را مسح مي کردند (سيره ابن هشام، ج 1، ص79). يکي از بت هاي معروف عرب جاهلي بت عزي است. اين بت متعلق به قريش و بني کنانه بود و در محلي در مسير مکه به عراق نزديک «ذات عرق» قرار داشت. بت عزي نگهبانان و خادماني از بني شيبان داشت (سيره ابن هشام، ج 1، ص 86 و بلوغ الارب في معرفه احوال العرب، ج 2، ص 202). قبيله ثقيف بتي به نام لات داشت و در طائف قرار داشت. لات نگهباناني از بني معتب داشت و بني معتب شاخه اي از ثقيف هستند (سيره ابن هشام، ج 1، ص 87 - بحار، ج 9، ص 157). قبيله هاي اوس و خزرج بت منات را مي پرستيدند. محل بت منات ساحل درياي سرخ در ميان مکه و مدينه بود (سيره ابن هشام، ج 1، ص 87) عرب جاهليت پيش از اسلام به بت هاي لات، منات و عزي اهميت خاصي قائل بودند. آنان به هنگام طواف خانه خدا از آن بت ها به اين صورت ياد مي کردند:«واللات والعزي و مناه الثاله الاخري فانهن الغرانيق العلي و ان شفاعتهن لترتجي؛ لات، عزي و منات پرندگان زيبا و والامقامي هستند که ما اميد شفاعت آنان را داريم» (بلوغ الارب في معرفه احوال العرب، ج 2، ص 202 و 203). در قرآن اين سه بت ذکر شده و مورد نکوهش و مذمت قرار گرفته است. در قرآن مي خوانيم: «أفرأيتم اللات والعزي. و مناه الثاله الاخري. ألکم الذکر و له الانثي. تلک اذا قسمه ضيزي. ان هي الا اسماء سميتموها انتم و آبائکم ما انزل الله بها من سلطان؛ آيا بت هاي لات، عزي و منات، تمثال دختران خدا هستند و منشأ سود و زيان براي شما مي باشند؟ آيا سهم شما پسر است و سهم خدا دختر؟! اين که تقسيمي غيرعادلانه است. اين بتها فقط نام هايي هستند که شما و پدرانتان ساخته ايد و خداوند دليل و حجتي بر آن نازل نکرده است» (نجم، آيات 19 - 23 - ترجمه از تفسير نمونه، ج 22، ص 516 ). همانطوري که ملاحظه مي کنيد خداوند با اين آيات بت هاي سه گانه لات، عزي و منات را نکوهش مي کند و مي گويد که اينها نام هاي بي محتوا هستند و قرآن مي گويد: «ان يتبعون الا الظن و ما تهوي الانفس و لقد جائهم من ربهم الهدي؛ اين کافران پيرو گمان و هواهاي نفساني خود هستند در حالي که خداوند براي هدايت اينها پيامبر فرستاده است و بايد گوش به حرف او بدهند». [اين آيه در ادامه همان آياتي است که بتها را محکوم مي کند]. افسانه غرانيق مربوط به همين آيات است واصل افسانه به اين صورت است که وليد بن مغيره، عاص بن وائل، اسود بن مطلب، و اميه بن خلف با پيامبر خدا ملاقات کردند و گفتند: اي محمد! بياييد خدايان يکديگر را عبادت بکنيم، ما خداي تو را و تو هم خدايان ما را و ما تو را در همه کارهاي خود شريک مي کنيم. در اين صورت اگر آنچه تو آورده اي بهتر از دين ما باشد ما هم در اين امر خير شريک شده ايم و اگر آنچه ما داريم بهتر از دين تو باشد، تو در اين امر خير شريک شده اي». وقتي که مشرکان چنين پيشنهادي مطرح کردند از سوي خدا سوره کافرون نازل شد و جواب مشرکان را داد.«قل يا ايها الکافرون. لا اعبد ما تعبدون. ولا انتم عابدون ما اعبد. ولا انا عابد ما عبدتم. ولا انتم عابدون ما اعبد. لکم دينکم ولي دين؛ بگو اي کافران! آنچه را که شما مي پرستيد من نمي پرستم. شما نيز پرستنده معبود من نيستيد. من نيز پرستنده معبود شما نيستم. شما را دين خود و مرا دين خودم». وقتي پيامبر اسلام اين سوره را خواند کافران نااميد شدند و رفتند. سازندگان افسانه غرانيق مي گويند: پيامبر اسلام علاقه زيادي به خير و صلاح قوم خود داشت و آرزو مي کرده که به هر وسيله اي شده قومش به او نزديک شوند و فرار نکنند. وقتي پيامبر اعراض قوم خود را ديد بر او خيلي سخت آمد و در دل خود آرزو مي کرد کاش آيه اي نازل شود و بين او و قومش را اصلاح کند. به دنبال اين آرزو، آيه هاي سوره نجم نازل شد و پيامبر اسلام سوره نجم را براي مردم مشرک مي خواند. از اول سوره نجم شروع به خواندن کرد تارسيد به اين آيات:«أفرأيتم اللات والعزي. و مناه الثاثه الاخري» وقتي که پيامبر اين آيات را خواند شيطان فوري دو جمله معروف ميان بت پرستان را به زبان پيامبر جاري ساخت و از دهان پيامبر آن دو جمله توسط شيطان خارج شد و آن دو جمله اينها هستند: «تلک الغرانيق العلي و ان شفاعتهن لترتجي» اين جمله ها را بت پرست ها درباره بت هاي سه گانه لات، عزي و منات مي گفتند. وقتي مشرکان مکه اين دو جمله را شنيدند فکر کردند که پيامبر پيشنهاد آنان را پذيرفته و به بت هاي آنها احترام مي کند. به اين جهت آنان بسيار خوشحال شدند. رسول خدا آيات سوره نجم را خواندند تا به آيه سجده رسيدند، همه مسلمانان و مشرکان به سجده افتادند و وليدبن مغير در اثر پيري نتوانست خم شود تا سجده کند بلکه مشتي از خاک را برداشت و بر آن سجده کرد. قريش شادمان شدند و گفتند: محمد خدايان ما را به نيکي ياد کرده است. جبرئيل نازل شد و گفت: يا محمد! چه کار کردي؟! چرا آنچه را که از سوي خدا نياورده بودم براي مردم خواندي؟! پيامبر بسيار ناراحت شد و ترسيد و خداوند آيه اي نازل کرد و پيامبر از ترس رها شد (تاريخ طبري، هشت مجلدي، ج 2، ص 75 و 77). داستان غرانيق طولاني است و ما همين قدر را آورديم. اين داستان را مخالفان پيامبر و اسلام ساخته اند تا بلکه از امواج گسترش دين اسلام بکاهند و هيچ محقق و دانشمندي در ساختگي بودن آن ترديدي ندارد. برخي از دلايل ساختگي بودن به اين صورت است:

1. قرآن مي گويد:«ان عبادي ليس لک عليهم سلطان؛ خداوند به شيطان مي گويد: تو بر بندگان من هيچگونه سلطه اي نداري» (اسراء، آيه 65). اين آيه مي رساند که شيطان نمي تواند در دل بندگان کامل خدا نفوذ کند و خداوند همواره حافظ دل آنان است. 2. در قرآن آمده است: «انه ليس له سلطان علي الذين آمنوا و علي ربهم يتوکلون؛شيطان بر بندگان مؤمن و آنان که بر خدا توکل مي کنند، هيچگونه سلطه اي ندارد» (نحل، آيه 99). براساس اين آيه آنان که در مرحله ايمان به خدا و توکل هستند از دسترس شيطان دور هستند و شيطان نمي تواند در آنها نفوذ داشته باشد. 3. قرآن از زبان شيطان چنين نقل مي کند: «لأغوينهم اجمعين. الا عبادک منهم المخلصين؛ خدايا همه انسانها را گمراه مي کنم جز بندگان مخلص تو» (حجر، آيه 39 و 40). اين آيه هم مي رساند که شيطان نمي تواند بندگان مخلص خدا را گمراه کند و در دل آنان نفوذ کند. در ميان انسان ها کسي در بندگي خدا، ايمان به خدا، توکل بر خدا و اخلاص به مقام پيامبر اسلام نمي رسد پس او که کاملترين انسان است، از فريب شيطان محفوظ است. 4. آيات اول همين سوره به صراحت اين داستان را رد مي کند. چون اين آيات مي گويد:«و ما ينطق عن الهوي. ان هو الا وحي يوحي؛ پيامبر بر اساس هواي نفس سخن نمي گويد او فقط آنچه را که به او وحي مي شود مي گويد» (نجم، آيه 3 و 4). اين آيه هم نشان مي دهد که پيامبر جز وحي چيز ديگري نمي گويد. 5. آيات اول اين سوره، در نکوهش بت هاي لات، عزي و منات است و اين سه بت را محکوم مي کند و اين آيات که نکوهش بت هاي سه گانه است با آن دو جمله که در مدح اين بتهاست نمي سازد و به سخن ديگر سياق سوره با اين دو جمله نمي سازد (حياه محمد، ص 128، محمد حسين هيکل). کدامين انسان عاقل مي تواند چنين بگويد: «اين بت هاي سه گانه، ساختگي هستند، ارزش و اعتباري ندارند، بي محتوا و بي واقعيت هستند، اين بتها زاييده گمان شما و پدران شماست. اين بت ها والا مقام مي باشند وما را به بهشت مي برند» آيا هيچ عاقلي به اين صورت سخن مي گويد؟! اگر آن دو جمله (فانهن الغرانيق العلي و ان شفاعتهن لترتجي) به آيات سوره نجم اضافه شود، آن آيات، مانند اين جمله ها مي ماند. پيامبر فصيح ترين انسان است و به آن صورت سخن نمي گويد و شنوندگان، سخن شناسان قوي و ماهر بودند و اگر آنان از پيامبر چنين سخني مي شنيدند پيامبر را محکوم مي کردند. 6. راستي و درستي حضرت محمد(ص) زبانزد خاص و عام بود و اگر کسي پيامبر اسلام را بشناسد يقين مي کند که پيامبر اسلام هيچ گاه به خدا دروغ نمي بندد و آنچه از خدا نرسيده به خدا نسبت نمي دهد. اصلا کمالات پيامبر اجازه صدور چنين نسبتي را نمي داد. 7. پيامبر اسلام دست از همه چيز برداشت، همه منصب ها و ثروت هايي را که به او پيشنهاد مي شد، رد کرد، آزار و اذيت بي حد مشرکان را به جان خريد، شکنجه ها را تحمل کرد و در برابر همه کافران ايستاد، آيا چنين فردي مي شود يک مرتبه از بت پرستي ترويج کند و بت ها را مدح کند؟! 8. راويان داستان ضعيف و خود داستان از سوي دشمنان اسلام پخش شده است همان طوري که خود محمد بن اسحاق گفته است (تفسير کبير، ج 23، ص 50 - حياه محمد، ص 125).

جهت مطالعه بیشتر به منابع زیر مراجعه شود :1.ترجمه تفسیر المیزان ج 14 ص 550-557- 2.تفسیر نمونه ج14 ص 140-144- 3.ترجمه تفسیر مجمع البیان ج 17 ص 7 و مجموعه کتاب هایی که درباره افسانه غرانیق نوشته شده است . (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها، كد: 1/100101675)

پرسمان دانشجویی