«ترس از مرگ»، علتهاى گوناگون دارد. در يك نگاه كلى مىتوان انسانها را از اين جهت به سه گروه - ناقصان، متوسّطان و كاملان تقسيم كرد.
دليل وحشت از مرگ در انسانهاى ناقص، اين است كه انسان به حكم فطرت خود، حب به بقا و ميل به جاودانگى دارد و از فنا، زوال و نيستى متنفر است و از آنجا كه مرگ را نيستى مىپندارد، از مرگ تنفر دارد.
خداوند متعال، عقيده اين گروه از انسانها را چنين بيان مىكند:
«إِنْ هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ»؛
مؤمنون (23)، آيه 37.؛ «جز اين زندگانى دنياى ما چيزى نيست، مىميريم و زندگى مىكنيم و ديگر برانگيخته نخواهيم شد».
متوسطان - كه ايمانشان به عالم آخرت كامل نيست به دليل غفلت از حيات اخروى و توجّه به امور دنيوى و تلاش در آبادانى آنها، از مرگ مىترسند. امام صادقعليه السلام مىفرمايد: «روزى مردى به سوى ابوذر آمد و پرسيد: چرا ما از مرگ كراهت داريم؟ ابوذر در پاسخ گفت: به دليل آنكه شما دنيا را آباد كرديد و آخرت را خراب؛ پس مىترسيد كه از آبادانى به سوى خرابى انتقال يابيد»
بحارالانوار، ج 6، ص 137، ح 42..
ريشه اين غفلت، پيروى از خواستههاى نفسانى، مخالفت با حضرت حق يا آرزوهاى دراز است. اميرمؤمنانعليه السلام در كلام گران سنگى مىفرمايد: «... آيا كسى نيست كه از گناه توبه كند، پيش از آنكه مرگش فرا رسد؟... شما را فرمودهاند كه بار بربنديد و توشه برگيريد. من بر شما از دو چيز بيشتر مىترسم: به دنبال هواى نفس رفتن و آرزوى دراز در سر پروريدن».
نهج البلاغه، خطبه 28، ص 29. | اُستُن اين عالم اى جان غفلت است | هوشيارى اين جهان را آفت است |
| هوشيارى زان جهان است و چوآن | غالب آيد پست گردد اين جهان |
مثنوى معنوى، دفتر اول، ابيات 2066 - 2067. اين متوسطان و غافلان، به حدى از مرگ غافلاند كه به تعبير حضرت علىعليه السلام «گويا مرگ را در دنيا، براى غير ما نوشته و حق را بر عهده جز ما هشتهاند و گويى آنچه از مردگان مىبينيم، مسافراناند كه به زودى نزد ما باز مىآيند و آنان را در گورهايشان جاى مىدهيم و ميراثشان را مىخوريم! پندارى ما پس از آنان، جاودان به سر مىبريم!»
نهج البلاغه، كلمات قصار 122، ص 382. اما گروه سوم، انسانهاى كامل و مؤمنان وارستهاند و ترسشان، مثبت وارزشى است. در حقيقت آنان از عظمت خداوند متعال مىترسند. هراس آنان همانند وحشت وابستگان به دنياى مادى و دل دادگان به تعلّقات آن نيست. حضرت حق در قلب اولياى الهى، تجلّى كرده و موجب هيبت آميخته به شوقشده است. بنابراين تجلّى الهى و عظمت ادراك و شهودشان، آنان را به هيبت و خوف مبتلا كرده است. درست مانند زمانى كه عاشق دل داده، پس از سالها دورى و رنج، اجازه ملاقات با معشوق را پيدا مىكند؛ تمام وجود او آكنده از ترس و اضطراب است كه نكند پس از سالها هجران، عملى از او سر بزند و او از ديدار محبوب خود محروم شود.
دل عاشقان خداوند متعال، در هنگام ملاقات با حضرت حق - كه با مرگ سرفصلى از آن آغاز مىشود مىتپد و وحشتناك و ترسناك مىشود؛ ولى اين خوف غير از ترسهاى معمولى است.
امام خمينى، چهل حديث، صص 303 - 307 (مركز نشر فرهنگى رجاء، چاپ اول، تابستان 1368). هراس انسانهاى آن سويى، از طول سفر، توشه كم و بزرگى و عظمت مقصد است.
نهج البلاغه، كلمات قصار 77، ص 372. ايشان، به تبع قرآن كريم، مرگ را چون زندگى، امتحان بزرگ الهى مىدانند
ملك (67)، آيه 2. و مىترسند كه از اين آزمون، سربلند بيرون نيايند و به حقيقت آزمون انسانهاى كامل، بسيار سخت است كه حتى درك آن نيز براى ما مشكل مىنمايد.
| هيچ مرده نيست پرحسرت زمرگ | حسرتش آن است كش كم بود برگ |
| ورنه از چاهى به صحرا اوفتاد | در ميان دولت و عيش و گشاد |
| زين مقام ماتم و تنگين مُناخ | نقل افتادش به صحراى فراخ |
| مقعد صدقى نه ايوان دروغ | باده خاصى نه مستيى زدوغ |
| مقعد صدق و جليسش حق شده | رسته زين آب و گل آتشكده |
| ورنكردى زندگانيى منير | يك دو دم ماندست مردانه بمير |
مثنوى معنوى، دفتر پنجم، ابيات، 1771 - 1766. با اين توضيحات اجمالى و مختصر، روشن مىشود كه هر ترس و وحشتى از مرگ، بد و منفى و هر خوفى از آن هم خوب و مثبت نيست. اگر ترس از مرگ، بر اثر غفلت و محدوديت نظر باشد، وحشتى منفى و نابخردانه است كه بايد عامل آن (دنيادوستى) را از بين برد. اما اگر وحشت از مرگ، براساس خوف از عظمت حق تعالى و ترس از چگونگى رويارويى با خداوند باشد، ترسى مثبت و از سر شوق و عشق است.
گفتنى است اگر چه اولياى الهى در برخى حالات، با درك عظمت حق و توجه به سنگينى مسئوليت خويش، از مرگ هراسناكاند؛ اما از سوى ديگر شوق ديدار يار، حالتى براى آنان به وجود مىآورد كه اعلام مىدارند: «علاقه ما به مرگ، از علاقه كودك به پستان مادر بيشتر است».
در پايان، توجه به امور زير در باور مرگ و يادآورى آن و پند گرفتن از آن، مؤثر و مفيد است:
يكم. انديشه درباره مرگ به ويژه در خلوت و اينكه مرگ تنها پلى است كه ما را از خانه عمل، به خانه پاداش و جزا منتقل مىسازد. همچنين تفكر در اين نكته كه انسان براى اين دنياى فانى و زندگى زودگذر، آفريده نشده؛ بلكه آفرينش او براى زندگانى ابدى است كه مرگ آغاز سفر بدان جا است.
دوّم. زيارت اهل قبور و تماشاى قبرهاى پوسيده و سنگ متلاشى شده و انديشه در اين مسئله كه چه انسانهايى روزگارانى زندگى مىكردند و اكنون همگى در اين گورستانها خوابيدهاند و هيچ يادى از آنان نيست. جسم آنها اگر چه خاك شده و غذاى مورچگان گرديده است؛ اما آنان همگى در محضر پروردگار عالم حاضرند و پاداش رفتار نيك يا كيفر كردار بد خود را مىبينند و اين سرنوشتى است كه دير يا زود ما نيز بدان خواهيم رسيد.
سوّم. شركت در تشييع جنازه و تدفين اهل ايمان و يادآورى اين نكته كه روزى ما نيز همانند آن فرد، بر روى دوش آشنايان و بستگان به گور سپرده خواهيم شد. پس كردار، رفتار و گفتار خود را بر اساسى تنظيم كنيم كه مرگ ما، موجب آسايش ابدى ما بشود.
چهارم. تلاوت و تدبر در آياتى كه در مورد مرگ و قيامت است (به ويژه نگاه انديشمندان به آيات عذاب) و مطالعه و تفكر در روايات فراوانى كه در اين باره وارد شده است.
پنجم. توجه به اين نكته كه مرگ نيستى و نابودى نيست؛ بلكه دريچهاى براىورود به عالمى بزرگتر و گسترده است. مرگ ما را از خانه عمل و امتحان، به خانه ابدى محاسبه و پاداش مىبرد و هر چه در دنيا كاشتهايم، در قبر ظهور پيدا مىكند و برداشت مىشود. كسى كه در دنيا با ايمان و عمل صالح سپرى كرده، قبر او «روضة من رياض الجنة» است و آن كه دنيايش را با بى ايمانى و بدكردارى سپرى كرده، قبرش «حفرة من حفر النيران» است. آرى قبر همه انسانها، ظاهرى مشابه دارد؛ اما باطن آن متفاوت است: يا بهشت است يا جهنم. آن كه دنيا را با ايمان و عمل صالح سپرى كرده، هم اكنون در بهشت است و مرگ او را به اين سعادت ابدى مىرساند. پيك مرگ براى چنين فردى، پيك بشارت و سعادت است. زندگى بهشتمدار او در دنيا، موجب شده كه باطنش، بهشت گشته و مرگ او را به بهشت ببرد (قبرش بهشت است). اما آن كه با سوء اختيار خود، در دنيا بدكردار بوده، هم اكنون در جهنم است؛ منتها همانند مردم مست و بىهوش، مىسوزد و ادراك نمىكند. آنگاه كه پيك مرگ آمد، در حقيقت او به هوش مىآيد و آنگاه جهنمى كه خود براى خود، فراهم كرده بود، به چشم جان مىبيند و با همه وجود مىچشد.
براى آگاهى بيشتر ر.ك:
الف. عبدالحسين، دستغيب شيرازى، معاد ؛
ب. محمد حسين، حسينى تهرانى، معاد شناسى؛
پ. مرتضى، مطهرى، معاد ؛
ت. ناصر، مكارم شيرازى، معاد. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها، كد: 27/500009)