پاسخ تفصیلی:
گر چه خداوند دعاي همه را هر گاه شرائطش جمع باشد اجابت مي كند ولي در آيه فوق مخصوصاً روي عنواني «مضطر» تكيه شده است .
به اين دليل كه يكي از شرائط اجابت دعا آن است كه انسان چشم از عالم اسباب بكلي بر گيرد و تمام قلب و روحش در اختيار خدا قرار دهد ، همه چيز را از آن او بداند و حل هر مشكلي را به دست او ببيند و اين درك و ديد در حال اضطرار دست مي دهد .
آري اگر انسان به اين مرحله برسد مهمترين شرط اجابت دعا را فراهم ساخته است . جالب اينكه در بعضي از روايات اين آيه تفسير به قيام حضرت مهدي (عج) شده .
در روايتي از امام باقر (ع) مي خوانيم كه فرمود : «به خدا سوگند گويا من مهدي (عج) را مي بينيم كه پشت به حجر الاسود زده و خدا را به حق خود مي خواند سپس فرمود : به خدا سوگند مضطر در كتاب الله در آيه امن يجيب المضطر او است »
و حديث ديگري از امام صادق (ع) چنين آمده : «اين آيه در مورد مهدي از آل محمد (ص) نازل شده به خدا سوگند مضطر او است ، كه در مقام ابراهيم دو ركعت نماز بجا مي آورد و دست به درگاه خداوند متعال بر مي دارد دعاي او را اجابت مي كند ، ناراحتي ها را برطرف مي سازد و او را خليفه روي زمين قرار مي دهد . « (2-همان مدرك قبلي )
بدون شك منظور از اين تفسير همان گونه كه نظائر آن را فراوان ديده ايم – منحصر ساختن مفهوم آيه به وجود مبارك حضرت مهدي (عج) نيست ، بلكه آيه مفهوم گسترده اي دارد كه يكي از مصداقهاي روشن آن وجود مهدي (عج) است كه در آن زمان ، همه جا را فساد گرفته باشد ، درها بسته شد ، بشريت در بن بست سختي قرار گرفته ، و حالت اضطرار در كل عالم نمايان است و در آن هنگام در مقدس ترين نقطه روي زمين دست به دعا بر مي دارد و تقاضاي كشف سوء (و يكشف السوء) مي كند و خداوند اين دعا را سرآغاز انقلاب مقدس جهاني او قرار مي دهد . و به مصداق « و يجعلكم خلفاء الارض او و يارانش را خلفاي روي زمين مي كند ، (ادامه آيه امن يجيب مي باشد ) با توجه به روايات ، حال اضطرار در انسان ، از شرائط حتمي و قطعي استجابت دعا بوده و همين طور امام عصر (عج) از مصاديق اين آيه شريفه مي باشند . پس تلاوت اين آيه شريفه در هنگام دعا پرفايده مي باشد و ثواب آنرا به امام عصر (عج) هديه كنيم .
انسان بايد پيوسته در حال دعا و راز و نياز باشد چه گرفتار باشد و چه نباشد امام محمدباقر(ع ) مي فرمايند: ((ينبغي للموئمن ان يكون دعامه في الرخائ نحوا" من دعائه في الشده ; سزاوار است براي موئمن كه دعايش در وقت راحتي همان گونه باشد كه در وقت سختي است )), (ميزان الحكمه , ج 3, ص 251, ر 5564) پس نبايد دعا كردن را منحصر در وقت گرفتاري كرد. از طرفي پافشاري در دعا كردن خودش ذاتا" مطلوب و باعث قرب انسان مي شود چه دعا استجابت بشود چه نشود. رسول اكرم (ص ) مي فرمايند: ((رحم الله عبدا" طلب من الله عز و جل حاجه فالح في الدعائ, استجيب له او لم يستجب له ; خدا بيامرزد بنده اي را كه از خداي عز و جل حاجتي را طلب كند پس در دعائ كردن پافشاري كند, چه (دعايش ) استجابت بشود و چه نشود)), (همان , ص 268, ر 5666). به قدري اصل دعا كردن خوب و مطلوب است كه رسول اكرم (ص ) مي فرمايند: ((ترك الدعائ معصيه ; ترك دعا خود معصيت است )), (همان , ص 245, ر 5518). دعا جزئ رسوم عبوديت و از بهترين عبادت ها است حضرت مي فرمايند: ((الدعائ مخ العباده ...; دعا مغز عبادت است )), (همان , ر 5519). اما گاهي دعا يا اصلا" استجابت نمي شود و يا استجابت آن به تائخير مي افتد و اين عللي دارد كه پاره اي از آن اين ها است : 1- تضييع حق الهي : از مولا علي (ع ) درباره اين آيه شريفه ((ادعوني استجب لكم )) سوئال شد پس چرا دعا مي كنيم ولي اجابت نمي شويم (و دعايمان مستجاب نمي شود)؟ حضرت فرمودند: قلب هاي شما به سبب هشت خصلت خيانت مي كند اولش اين است كه شما خدا را شناختيد ولي حق او را آنچنان كه بر شما واجب كرده ادا نكرديد پس اين شناخت تان بدردتان نمي خورد... با اين خيانت كدامين دعا براي تان مستجاب شود؟ اين خود شما بوديد كه درها و راه هاي استجابت را مسدود ساختيد, (همان , ص 255, ر 5593). 2- خوردن مال حرام : شخصي به رسول اكرم (ص ) عرض كرد: ((احب ان يستجاب دعائي ; دوست دارم دعايم مستجاب شود)) حضرت فرمودند: ((طهر مائكلك و لا تدخل في بطنك الحرام ; خوردن خود را پاكيزه كن و حرام را در شكم خود داخل نكن )), (همان , ص 256, ر 5599). 3- قساوت قلب : امام صادق (ع ) مي فرمايند: ((ان الله لا يستجيب دعائ بظهر قلب قاس ; خداوند مستجاب نمي كند آن دعايي را كه از پشت قلب سنگدل برخيزد)), (همان , ص 257, ر 5610). 4- غفلت قلب : رسول اكرم (ص ) مي فرمايند: ((اعلموا ان الله لا يقبل دعائا عن قلب غافل ; بدانيد كه خداوند دعائي را كه از قلب شخص غافل برخيزد, نمي پذيرد)), (همان , ر 5606). 5- گناه : امام محمدباقر مي فرمايند: ((ان العبد يسائل الحاجه فيكون من شائنه قضاوئها الي اجل قريب او الي وقت بطي ئ, فيذنب العبد ذنبا" فيقول الله تبارك و تعالي للملك : لا تقضي حاجته و احرمه اياها, فانه تعرض لسخطي و استوجب الحرمان مني ; بنده (از خدا) حاجت (خود) را مسائلت مي كند و اين صلاحيت را هم دارد كه حاجتش زود يا (كمي ) دير برآورده شود, بعد گناهي مرتكب مي شود خداوند تبارك و تعالي به ملك مي فرمايد: حاجتش را برآورده نكن و او را از (رسيدن به ) آن حاجت محروم گردان زيرا خود را در معرض سخط من قرار داد و خود محروم كردن من را بر خود واجب ساخت )), (همان , ص 258, ر 5614). 6. مناقضت با حكمت الهي : علي (ع ) مي فرمايند: ((ان كرم الله لا ينقض حكمته فلذلك لا تقع الاجابه في كل دعوه ; همانا كرم خدا حكمتش را نمي شكند پس به همان دليل است كه در هر دعايي اجابت قرار نمي گيرد (بلكه بعضي از دعاها چون مطابق حكمت الهي است به اجابت مي رسد), (همان , ص 259, ر 5619). بنابراين اگر خداوند تعالي كريم است , حكيم هم هست وقتي كرم با حكمت در تناقض نبود دعا مستجاب مي شود و گرنه به اجابت نمي رسد. خلاصه از طرفي بايد پافشاري بر دعا داشت و از طرفي نبايد برآوردن حاجت را حتم دانست به قول قرآن : ((عسي ان تكرهوا شيئا" و هو خير لكم و عسي ان تحبوا شيئا" و هو شر لكم ...; چه بسا چيزي را خوش نداشته باشيد در حالي كه همان برايتان بهتر است و چيزي را دوست داشته باشيد در حالي كه همان برايتان بدتر است )), (بقره , آيه 216).Jدرباره اهميت دعا و شرائط اجابت آن و اينكه چرا گاهي بعضي از دعاها به اجابت نمي رسد ، مي توانيد به كتابهاي معرفي شده مراجعه كنيد :
1-تفسير نمونه – جلد اول – ذيل آيه 186-سوره بقره .
2-چگونه دعاهايمان به استجابت مي رسد ؟ احمد لقماني.
3-اسرار عبادات – آيت ا... جوادي آملي .
4-سرالصلوه – امام خميني .
5-معراج السعاده و جامع السعاده – ملا احمد و ملا مهدي نراقي .
6-به محبت عارفان – نكات اخلاقي و تربيتي آيت ا... بهجت .
7-آسماني – شرح حال آيت الله شاه آبادي .
8-عطش – شرح حال آيت الله آقا سيدعلي قاضي .
9-نشاني از بي نشانيها – شرح حال و كرامات آيت ا... نخودكي اصفهاني .
10-سيماي فرزانگان – رضا استادي .
11-بر قله پارسائي – شرح حال آيت الله كوهستاني .
12-توصيه ها ، پرسش ها و پاسخ ها – آيت الله جوادي آملي .
13-پرسش ها و پاسخ ها – آيت الله مكارم شيرازي .
14-تفسير نمونه ج پانزدهم – ذيل آيه 62-سوره نمل .
به نقل از اداره پاسخگويي آستان قدس رضوي (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها، كد: 63/400008)