يس، آيه 81- كيفيت معاد | کتابخانه مجازی الفبا

«أَ وَ لَيْسَ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلى وَ هُوَ الْخَلاَّقُ الْعَليمُ»؛ يس (36)، آيه 81.؛ «آيا كسى كه آسمان ها و زمين را آفريده، توانا نيست كه (-(باز )-)مانند آنها را بيافريند؟ آرى، اوست آفريننده دانا».
اين بحث ممكن است ظاهرش ساده باشد؛ ولى خيلى جاى فكر دارد و در ميان عالمان (به ويژه بين فيلسوفان و متكلمان)، اختلاف نظرهاى جدى وجود دارد.
ابوعلى سينا مى گويد: «از نظر عقلى، نمى توانيم ثابت كنيم كه معاد، جسمانى است و راهى براى اثبات آن نيست؛ ولى چون صادق مصدّق، رسول اكرم صلى الله عليه وآله فرموده، از باب وحى، من قبول مى كنم». بوعلى سينا، شفا، مقاله نهم الهيات.
ظاهر آيات قرآن و روايات اين است كه معاد، جسمانى است.
خداوند در سوره قيامت مى فرمايد: «بَلى قادِرينَ عَلى أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَهُ»؛ قيامت (75)، آيه 4.؛ «آرى (-(بلكه )-)تواناييم كه (-(خطوط)-) سر انگشتانش را (-(يكا يك )-) درست (-(و بازسازى )-)كنيم».
اين تعبير، خيلى زيبا است. خداوند مى توانست از تعبيرهاى مختلفى استفاده نمايد؛ اما گفت: سرانگشتان شما را بر مى گردانيم؛ چون سرانگشت همه انسان ها با همديگر فرق مى كند و هر چه انسان ها شبيه هم باشند، ولى محال است سرانگشت دو انسان با همديگر يكسان باشند؛ به همين جهت از مجرم ها و متهم ها و براى برخى سندها، اثر انگشت مى گيرند و اين كه مى گويند: با پيشرفت علم، لطائف قرآن بيشتر معلوم مى شود، به خاطر همين نكات است. خداوند نمى فرمايد كه قيافه ها، ابروها و يا بينى هاى شما را مثل اول درست مى كنيم. گرچه بينى دو نفر يا چشم هاى دو نفر نيز هيچ وقت مثل هم نيستند و در تمام عالم نمى توانيد حتى دو عدد عدس پيدا كنيد كه كاملاً شبيه هم باشند؛ ولى در هر حال، تعبير سرانگشت، داراى ظرافت و دقت بيشترى است و ظاهر اين تعبير، آن است كه معاد، جسمانى مى باشد.
در آيه ديگرى آمده است: «إِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا بِآياتِنا سَوْفَ نُصْليهِمْ ناراً كُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَيْرَها لِيَذُوقُوا الْعَذابَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَزيزاً حَكيماً»؛ نساء (4)، آيه 56.؛ «به زودى كسانى را كه به آيات ما كفر ورزيده اند، در آتشى (-(سوزان )-)درآوريم كه هر چه پوستشان بريان گردد، پوست هاىِ ديگرى بر جايش نهيم؛ تا عذاب را بچشند. آرى، خداوند، تواناى حكيم است».
تقريباً همه آياتى كه درباره معاد است، معاد را جسمانى تصوير مى كنند؛ زيرا در آنها مطالبى مانند سوختن گوشت و پوست، شهادت دادن دست و پا بر ضد انسان و... آمده است و نيز در آيات مربوط به بهشت، مطالبى مانند جام هايى از نقره، لباس هاى حرير، حورالعين و... ذكر شده كه همه آنها حكايت از معاد جسمانى دارد.
در روايات هم مطالب فراوانى در مورد قيامت، بهشت و جهنم يافت مى شود كه ظهور اكثر قريب به اتفاق آنها در معاد جسمانى است.
شبهه آكل و مأكول
برخى درباره معاد جسمانى اشكال كرده اند و اصل مسئله را زير سؤال برده اند. «ابن كمونه»، شبهه اى را مطرح كرده و گفته است: يك قبر بياوريد و خاك آن قبر را وزن كنيم؛ مثلاً صد كيلو خاك داشته باشد و دورش را هم به تعبير ما، بتون كنيم كه فرسايشى نداشته باشد و در اين قبر، مردگان متعددى دفن كنيد؛ مثلاً هر پنجاه سال، يك مرده در اين قبر دفن كنيد و از اين قبر، گياهانى برويد و انسان بعدى از آن تعذيه كند و بعد از مرگش، در همان قبر دفنش كنند و در مجموع كه حساب كنيم، مى بينم پانصد كيلو بدن آدمى در اين قبر دفن كرده ايم؛ ولى در مجموع، پانصد كيلو خاك نداريم. چطور خدا مى خواهد از اين صد كيلو خاك، پانصد كيلو آدم درست كند؟ علاوه بر اين، چه بسا از اين خاك، گياهى سبز شود و مقدارى از اجزاى بدن آن مرده، جذب گياه شود و آن گياه را انسان بعدى بخورد و جزء بدن او شود و در واقع، يك جزء در دو بدن يا بيشتر قرار مى گيرد. حال در روز قيامت، آن جزء با كدام بدن ظاهر مى شود و پاداش يا عذاب مى بيند؟ اين، شبهه «ابن كمونه» است.
جواب هاى متعددى به اين شبهه داده شده كه برخى عبارتند از:
پاسخ اول:
برخى مى گويند در انسان سلول هاى لايتجزايى وجود دارد كه سلول هاى اصلى جسم هستند و آنها تجزيه نمى شود و اين سلول ها، جزء اعضاى بدن هيچ كس نمى شوند و در نتيجه، اين سلول ها مى مانند و انسان مورد نظر، از همان سلول هاى بنيادى بازآفرينى مى شود. اگر قضيه سلول هاى غيرقابل تجزيه درست باشد و بپذيريم كه همه بدن از تكثير آن سلول يا سلول ها تشكيل مى شود، اين پاسخ، قابل قبول است.
پاسخ دوم:
خداوند، قدرت دارد زيرا خودش مى فرمايد: «...أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَديرٌ»؛ بقره (2)، آيه 106.؛ «...مگر ندانستى كه خدا بر هر كارى تواناست»؟
بنابراين، خداوند، قدرت دارد و مى تواند اين كار را هم انجام دهد. در قرآن آمده است: «وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِيَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ يُحْيِ الْعِظامَ وَ هِيَ رَميمٌ»؛ «و براى ما مَثَلى آورد و آفرينش خود را فراموش كرد؛ گفت: چه كسى اين استخوان ها را كه چنين پوسيده است، زندگى مى بخشد»؟
بعد خداى متعال جواب اين اشكال را مى دهد؛ «قُلْ يُحْييهَا الَّذي أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَليمٌ»؛ يس (36)، آيه 79.؛ «بگو: همان كسى كه نخستين بار آن را پديد آورد و اوست كه به هر (-(گونه )-)آفرينشى، داناست». پس همان كسى كه اولين بار اين انسان را خلق كرد، مى تواند دوباره او را بازآفرينى كند.
مورد دوم، داستان ابراهيم خليل عليه السلام است كه عرض كرد: «...رَبِّ أَرِني كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبي قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتينَكَ سَعْياً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ»؛ بقره (2)، آيه 260.؛ «و (-(ياد كن )-)آن گاه كه ابراهيم گفت: پروردگارا! به من نشان ده چگونه مردگان را زنده مى كنى؟ فرمود: مگر ايمان نياورده اى؟ گفت: بله، ولى تا دلم آرامش يابد. فرمود: پس، چهار پرنده برگير و آنها را پيش خود، ريز ريز گردان؛ سپس بر هر كوهى، پاره اى از آنها را قرار ده، آن گاه آنها را فرا خوان؛ شتابان به سوى تو مى آيند و بدان كه خداوند، توانا و حكيم است»؛ امّا ظاهراً اين پاسخ، فقط قدرت خداوند را بر معاد جسمانى فى الجمله ثابت مى كند؛ يعنى در صورتى كه موجودات مرده باشند؛ ولى مواد اوليه آنها موجود باشد و نمى تواند پاسخ شبهه ابن كمونه باشد؛ زيرا در فرضى كه او تصوير كرده، خاك، كمتر از وزن انسان هاى مرده است و حتى اگر بتوان يك مورد از مثال او را درست كرد، به عنوان نقض بر امكان معاد جسمانى، كافى است.
پاسخ سوم:
ظاهر آيات و روايات، دلالت دارند كه در قيامت و بهشت و جهنم، انسان ها داراى بدن هستند و نمى توان تنها به معاد روحانى اعتقاد داشت؛ ولى نيازى به اين جسم كه در دنيا بوده، نيست. خداوند براى روح هر انسان، جسمى شبيه همان جسمى كه در دنيا داشته، خلق مى كند؛ به طورى كه قابل شناخت و قابل تطبيق است و به عبارت ديگر، «صورت» و شخصيت هر كس، ثابت است؛ اگرچه ماده او متفاوت باشد و اصلاً نيازى نيست كه همين جسم باشد؛ زيرا اولين اشكالش اين است كه خداوند، جسم چند سالگى را مى آورد؟ هفت سالگى؛ بيست سالگى يا هفتاد سالگى؟ چون جسم انسان، حتى در اين دنيا، تغيير مى كند و پس از چند سال، سلول هاى بدن عوض مى شوند؛ بنابراين، بايد جسم متناسب با نعمت هاى بهشتى و عذاب هاى جهنمى، آفريده شود.
مگر نه اين است كه در روايت داريم: زبان غيبت كننده در قيامت، دراز مى شود؛ پس با ظاهر روايت، سازگار نيست كه همين جسم باشد. بنابراين، لازم نيست همين سلول ها و همين مولكول ها موجود شوند؛ بلكه شبيه آنها خلق مى شود و حتى با اثر انگشت در دنيا هم مطابقت دارد و از نظر «صورت»، شبيه آن است؛ اما از نظر «ماده»، با آن متفاوت مى باشد.
حال اشكال ديگرى مطرح مى شود و آن اين كه چطور خداوند مى خواهد يك جسم ديگر را بسوزاند؛ در حالى كه او با جسم و سلول هاى ديگرى كه در دنيا داشته گناه كرده است؟
جوابش اين است كه جسم گناه نكرده؛ بلكه روح و حقيقت انسان گناه كرده است و تمام شادى ها، غم ها، سختى ها و عذاب ها، متعلق به روح است و جسم، فقط ابزار انتقال درد و شادى به روح مى باشد؛ يعنى با ديدن صحنه اى فرح انگيز، روح شاد مى شود و نيز در هنگام سوختن با آتش، اين روح است كه درد مى گيرد.
سؤال: اگر بنا باشد روح عذاب شود يا لذت ببرد، پس چه نيازى به بدن هست؟ آيا همان معاد روحانى كفايت نمى كند.
جواب اين است كه ما دو نوع عذاب و دو نوع شادى داريم؛ برخى غم و شادى ها، درونى هستند؛ مانند محبتى كه از تصور محبوب در قلب ما ايجاد مى شود و احساس شادى و خوشى درونى پيدا مى كنيم و يا غمى كه از احساس درونى و يا اندوه قلبى نسبت به پوچى و بى هدفى در زندگى، براى ما ايجاد مى شود. گاهى نيز غم ها و شادى هاى روحى، از عوامل بيرونى سرچشمه مى گيرند؛ مانند شادى اى كه بر اثر ديدن صحنه اى زيبا يا ناراحتى اى كه بر اثر سوختن بدن، به روح وارد مى شود و در هر دو نوع، روح، نيازمند جسم است. در نوع اول، اگر مغز نباشد، تصور محبوب يا هدف، ممكن نيست و در نوع دوم، اگر چشم يا پوست نباشد، آن حس و درك، ممكن نيست. اگر كسى كور مادر زاد باشد، امكان ندارد بفهمد سرخى گل سرخ يعنى چه؛ چون از طريق چشم كه ابزار ديدن رنگ هاست، آن روح آگاه مى شود و اگر بخشى از اين ابزارهاى جسمى نباشد، بخشى از آگاهى هاى روح قطع مى شود و امكان رسيدن به آن، به طور شفاف و كامل، ممكن نيست. در نتيجه، به جهت اين كه لذت ها و عذاب ها در قيامت، به طور كامل به انسان ها برسند، لازم است علاوه بر معاد روحانى، معاد جسمانى نيز باشد؛ اگرچه «بدن قيامتى»، متناسب با نظام قيامت مى باشد. (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها، كد: 20/500037)

پرسمان دانشجویی