نقد، شبهه و مغالطه، نقد دکتر سها | کتابخانه مجازی الفبا

* نقد

نقد به معني ارزيابي، بررسي، شناسايي نمودن، زير و رو کردن، عيب ها را نماياندن و پنهان ها را رو کردن است1. نقد يافتن و نشان دادن است تا اگر کسي خواست، راهش را بيابد و اگر نخواست عذري نداشته باشد2. و در اصطلاح، وارسي و بررسي نوشتار، گفتار يا رفتاري براي شناسايي و شناساندن زيبايي و زشتي، بايستگي و نبايستگي، بودها و نبودها و درستي و نادرستي آنها است3.

نقد در مورد انگيزه ها، انديشه ها و انگيخته هاي انساني؛ اهداف، روشها، عملکرده ها، آثار و نتايج کار آدمي؛ توليدات، محصولات و خدمات بشري به کار مي رود.

نقد در هر چيزي و هر کاري و در هر زمينه، مبادي، مباني، منابع، اصول و قواعد خاص خود را دارد، که متخصصين آن حوزه آنها را تعيين و بر اساس آن به نقد پرداخته مي شود.

در آموزه هاي ديني، به مقوله نقد و نقدپذيري، اهميت فراوان داده شده است. واژه هاي نصيحت، تذکر، موعظه، استماع قول، اتّباع احسن، تواصي به حق، دعوت به خير و امر به معروف و نهي از منکر، هر يک به گونه اي، اهميت و جايگاه نقد و نقدپذيري را متذکر مي شوند. همچنين، آثار و پيامدهاي سازنده و سودمند نقد، اهميت و ضرورت انتقاد و انتقادپذيري را بيان مي کنند.

نقد و انتقاد به عمومي و تخصصي، مثبت و منفي، سازنده و تخريبي تقسيم شده است.

در نقد و انتقاد مثبت و سازنده، انگيزه و هدف شناسايي حق و رسيدن به آن و نيز رسيدن به کمال مطلوب، بر پايه علم و دانش و منطق و اخلاق استوار است .

در نقد و انتقادات منفي و تخريبي، جوسازي و شايعه پراکني، خود نمايي يا نمايش، سوء استفاده ها و عقده هاي شخصي مطرح است. ناقد در اين نوع نقد و انتقاد، قصد سازندگي ندارد بلکه برعکس از حق و حقيقت دور مي شود و بدون ارزيابي درست و راهيابي دقيق گام بر مي دارد که، تخريب سرانجام آن است.

درباره نقد عمدتا به سه عنصر تکيه مي شود: سازندگي، نيت ناقد و مساله تخصص و دانش لازم4 ، 5 . * شبهه:

شبهه در لغت به معناي مشابهت و پوشيدگي است. معاني چون اشتباه، احتمال اشکال و شک نيز دارد و همچنين چيزي که حق و باطل در آن معلوم نيست را شبهه مي نامند6.

شبهه آن است که دو چيز در اثر مماثلت از همديگر تشخيص داده نشوند « و ما قتلوه و ما صلبوه و لکن شُبِّه لهم، (نساء/ سوره2، آيه 157)؛ عيسي را نکشتند و به دار نزدند ليکن کار بر آنها مشتبه شد.» تشابه، متشابه و مشتبه به ترتيب در آيات 118/ بقره [4] و 99/ انعام به کار رفته است.

شبهه يعنى هر اشكال، پرسش يا ابهامى كه در برداشت ها، تحليل ها، تصميمات و رفتارهاى مرتبط با سعادت فرد يا جامعه، منشأ خطا و اشتباه در شناخت حق از باطل گردد.

به عبارت ديگر شبهه خود را شبيه به حق مى نماياند و راه شناخت حق از باطل را مشكل و افراد را دچار شك و ترديد مى كند.نخستين شبهه

گويند نخستين شبهه كه در خلقت شد به وسيله ابليس بوده در باب خلقت آدم، او به خداوند گفته است كه آدم را از خاك بيافريدى و من را از نار، و نار را بر خاك مزيت است و در شأن من نيست كه به آدم سجده كنم7. شبهه و پرسش

شبهه و پرسش تفاوت دارند و تفاوت هاي چندي بيان شده است كه مي توان به مهم ترين آن در اين جا اشاره كرد.

پرسش در حقيقت جستجوي بشر براي شناخت است و پرسشگر با بيان پرسش و سؤال مي كوشد تا موضوع و مطلبي را بشناسد و آن را درك و فهم كند. در حالي كه هدف از شبهه، ايجاد ترديد و شک در دل مخاطب است. و شبهه گر مي كوشد تا در بنيادهاي اعتقادي و باوري شخص ترديد افكند. در حقيقت تفاوت شبهه و پرسش را بايد در كاركرد و اهداف آن دانست. كاركرد پرسش فهم و شناخت است، در حالي كه شبهه براي اين طرح مي شود تا مخاطبان خود را به چالش بكشاند. از سوي ديگر در شبهه، باطل به طور عمدي و خواسته حضور دارد و شبهه گر با آميختن حق و باطل مي كوشد كلام باطل خود را با رنگ و لعابي از حق به ديگران منتقل كند، از اين روست كه حضرت اميرمؤمنان(ع) فرمودند: «إنّما سُمّيت الشُبهةُ شُبهةً لانها شبهت بالحق؛ از آن رو شبهه را شبهه ناميده اند كه به حق شبيه و همانند است.»8 * مغالطه:

«مغالطه» در لغت، به معناى سوق دادن ديگرى به اشتباه و نيز اشتباه کارى (خود فرد) است.

اما در اصطلاح منطق، «مغالطه» نوعى قياس (استدلال) است که مواد آن شبيه مواد برهان يا مواد جدل( مركب از وهميات يا مشتبهات)9 و صورت آن شبيه صورت قياس منتج بوده و براى اثبات ادعايى و ابطال ادعايى ديگر اقامه مى شود.

در صورتى که مواد يا صورت قياس به صورت واضح و آشکار، ناقص و فاسد باشد، هيچگاه مخاطب دچار اشتباه نمى شود و مغالطه کننده به هدف و مطلوب خود نمى رسد (و استدلال کننده يا خود دچار اشتباه نمى شود.) بدين روى، وقتى مغالطه محقق مى شود که مواد و صورت قياس شبيه مواد و صورت قياس صحيح باشد و همين شباهت است که سبب تحقق و رواج مغالطه مى گردد10.

مغالطه اهداف، انواع و اقسامي دارد و در علم منطق و فلسفه به آن پرداخته مي شود11. هدف اصلي در مغالطه به اشتباه انداختن طرف و رسيدن به هدف خود است.ملاحظه:

همان طور که عالم هستي کتاب تکوين و فعل خدا و معجزه است. وحي و قرآن هم کتاب تدوين و تشريع و قول خالق بي همتا و معجزه است. و همان طور که در مورد کتاب هستي و تکوين نقد معنا ندارد در مورد وحي الهي و کتاب تدوين و تشريع و قرآن هم به کار نمي رود، بلکه تفکر، تدبر، پرسش، تفسير، تبيين و تأويل استفاده مي شود، که نشانه شناخت، ادب و اخلاق است. تفکر، تدبر، پرسش، تفسير، تبيين و تأويل همان چيزهايي است که از اول قرآن انسان ها را بدان ها براي فهم خود فرا خوانده است.

کاربرد نقد در مورد وحي و قرآن بيانگر اين است که ناقد، وحي را که راه ارتباطي براي ارسال پيام خالق به مخلوق است را نشناخته يا شناخته اما نخواسته به تفسير و تبيين درست آن و عمل به مقتضاي آن اعتنا کند لذا توفيق هدايت تشريعي و پاداشي از او سلب شده است 12.

دکتر سها کتاب خود را«نقد قرآن» نام گذاري کرده است!

با توجه به مطالب مذکور در مورد نقد ، شبهه و مغالطه، و صرف نظر از اين که آيا قرآن و وحي خداي جهانيان نقد پذير است يا تفکر، تدبر، پرسش، تفسير، تبيين و تأويل پذير؟! آنچه از مقدمه و مطالب کتاب «نقد قرآن» و دو فصل آخر آن به دست مي آيد اين است که، دکتر سها با آوردن کلمه «نقد » - که در مورد انگيزه ها، انديشه ها و انگيخته هاي انساني کار برد دارد - در عنوان کتاب خود به قرآن به نقد عمومي(غير تخصصي)، منفي و تخريبي، با استدلال نادرست، و مباني، منابع و اصول ناقص و اسرائيليات پرداخته و از ابتدا تلاش براي القا تفکر زميني و بشري بودن قرآن کرده و با جمع آوري عمده ي مغالطات و شبهات آميخته با نسبت ها و تهمت هاي نارواي هزار و پانصد ساله در حوزه هاي انديشه و اعتقاد، اخلاق و احکام، و در ابعاد مختلف(ساختاري، علمي، ادبي، فکري، سياسي، حقوقي ، اقتصادي، ...)، در يک کتاب، که به بسياري از آنها در کتاب هاي علوم قرآن و تفاسير معتبر به خصوص شيعي پاسخ داده شده، سعي در احيا و جان دادن به آن مغالطات، شبهات، نسبت ها و تهمت ها با اهداف و انگيزه هاي پيدا و پنهان در قالب ادبيات امروزي با ظاهر دلسوزانه و در سطح عمومي و وسيع نموده است.

و معمولا هدف و انگيزه اصلي از آن مغالطات، شبهات، نسبت ها و تهمت ها اين است که مردم را از اعتقاد به ارتباط انسان با خدا، غيب و وحي الهي و باورهاي راستين فطري و معاد باز داشته و آنها را در برداشت ها، تحليل ها، تصميمات و رفتارهاى مرتبط با سعادت فرد يا جامعه، در خطا و اشتباه بيفکنند. به عبارت ديگر راه شناخت حق از باطل را مشكل و افراد را دچار شك و ترديد كنند. و نسخه اي که براي ادامه حيات فرد و جامعه مي پيچند بي ديني است که عملا در آن خدا و دستورات او حضور ندارد لذا اين گونه افراد نه خود به قوانين خود ساخته پايبندي درست دارند و نه مي توانند ديگران را بدان رهنمون و سعادتمند سازند.

و به اجمال و به صورت کلي مي توان گفت: نقد دکتر سها، نقد بي جا، مغالطات و شبهات آميخته با تهمت ها و نسبت هاي ناروا درباره قرآن کريم براي ناديده گرفتن وحي، حجيت زدايي از آن، دين گريزي و افتادن در دام ايده آليسم (امور غير واقعي به جاي واقعيت و حقيقت)، امانيسم(انسان محور به جاي خدا محوري)، سکولاريسم(سياست بي ديني به جاي سياست با ديانت) و کاپيتاليسم (اقتصاد سرمايه داري به جاي اقتصاد دين مدارانه)، و ... است، که نقد، نقص و ضعف ذاتي آنها براي اهلش معلوم و بررسي آن مجال خاص خود را مي طلبد.