مشيت الهي-هدايت و ضلالت | کتابخانه مجازی الفبا

چرا خداوند به دل بعضي ها مُهر مي زند و گوشهايشان رامي بندد تا حقيقت را درنيابند؟ مگرخدا نمي خواهد تا ايمان بياورند؟

فهم اين نكته مبتنى بر شناخت دقيق اقسام هدايت و ضلالت، شرايط هر يك و گونه‏هاى تعلق مشيت و اراده حكيمانه الهى است.
اقسام هدايت در قرآن: در قرآن مجيد از چهار نوع هدايت سخن رفته است:
1) هدايت تكوينى عام:وآن همان نظام و مكانيسمى است كه خداوند موجودات را طبق آن آفريده به طورى كه تمام هستى هماهنگ و منسجم به سوى غايتى در حركت و تكاپويند. «رَبُّنَا اَلَّذِي أَعْطى‏ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‏)
در برابر اين گونه هدايت هيچ گونه ضلالتى وجود ندارد.
2) هدايت تكوينى اولى خاص: و آن هدايت همه انسان‏ها از طريق عقل و فطرت به سمت يكسرى از حقايق و اصول و ارزش‏هاست كه از آن جهت به «حجت باطن» تعبير شده است. چنين هدايتى چند خصوصيت دارد: الف) منحصر به انسان‏ها است. ب ) در ميان انسان‏ها عمومى و استثنا ناپذير است. ج ) ذاتى و درون بود است. د ) در برابر آن هيچ گونه ضلالتى نيست. يعنى خداوند هيچ كس را با فطرت خداگريز و عقلى گمراه كننده نيافريده است.
3) هدايت تشريعى عام:اين گونه هدايت مخصوص انسان‏ها و طايفه جن مى‏باشد. زيرا تشريع و قانون گذارى در ظرف اختيار و توان كنش‏هاى انتخابى و گزينش موضوعيت دارد و بدون آن بى معناست. چنين هدايتى نيز از نظر قرآن در ظرف خود فراگير و همگانى است. يعنى خداوند پيامبران را براى همه انسان‏ها فرستاده و كتاب آسمانى خود را براى جميع بشر نازل فرموده است. (وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ) و براى هر قومى رهبرى است‏ (رعد، آيه 7) و ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ كَافَّةً لِلنَّاسِ‏؛ و ما ترا جز بشارتگر و هشداردهنده براى تمام مردم نفرستاديم‏(سباء، آيه 28). در برابر اين گونه هدايت نيز هيچ ضلالتى نيست. زيرا ضلالت تشريعى به اين معناست كه - نعوذ بالله - خداوند پيامبرانى را هم براى گمراه‏سازى برخى از مردم مبعوث سازد و معارف و احكام و قوانين گمراه كننده‏اى بر آنان نازل فرمايد در حالى كه خداوند هرگز چنين نمى‏كند و از او جز سخن حق نازل نمى‏گردد حَقِيقٌ عَلى‏ أَنْ لا أَقُولَ عَلَى اَللَّهِ إِلاَّ اَلْحَقَ(اعراف، آيه 105).در اين‏جا چند نكته مهم وجود دارد: الف) اولا خداوند به عنوان هادى و شارع خواستار هدايت همه انسان‏ها مى‏باشد و از همين‏رو دين حق را براى همگان نازل كرده است. ب ) اراده الهى در اين زمينه اين است كه انسان‏ها با اختيار خود راه درست را برگزينند نه جبرا وگرنه مى‏توانست همه را جبرا به راه راست كشاند و نيازى هم به بعثت و رسالت نبود. از اين رو فرمود: «إِنَّا هَدَيْناهُ اَلسَّبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً
ج ) انسان‏ها در برابر هدايت تشريعى عام - با توجه به اختيارى كه دارند - دوگونه موضع اتخاذ مى‏كنند: برخى در برابر آن راه تسليم و انقياد پيش مى‏گيرند و برخى به سرپيچى وطغيان مى‏پردازند. دقيقا از همين‏جاست كه به مرحله بعد و نوع ديگرى از هدايت گذر مى‏كنيم.
4) هدايت تكوينى پاداشى(ثانوى):اين هدايت مخصوص موءمنان است. يعنى كسانى كه با اختيار خويش در برابر هدايت رسولان الهى و نورافشانى‏هاى عقل و فطرت تسليم گشتند خداوند باب هدايت ديگرى برتر از هدايت‏هاى قسم پيشين مى‏گشايد. به عبارت ديگر چون آنان با اختيار خود از هدايت‏هاى مراتب پيشين استفاده كردند لذا اين نوع هدايت را پاداشى و ثانوى (يعنى مترتب برپذيرش هدايت‏هاى اولى) مى‏نامند. فرق اساسى اين هدايت با مراتب قبلى آن است كه وجه غالب آنها جنبه راهنمايى «ارائه‏الطريق» داشت ولى اين مرتبه افزون بر آن خاصيت راهبردى «ايصال الى المطلوب» نيز دارد. در برابر اين نوع هدايت ضلالتى نيز هست كه از آن تعبير به «اضلال كيفرى» مى‏شود. يعنى همان طور كه پذيرش هدايت‏هاى نخستين تكوينا شرايط و قابليت راهيابى به مراتب و مدارج بالاترى را در انسان ايجاد مى‏كند مخالفت و سرپيچى در برابر حقايق الهى و هدايت‏هاى او رفته رفته ديد حق بين را از انسان مى‏ستاند و كسى كه كرارا با علم و عمد و آگاهى با حق بستيزد رفته رفته گويى در برابر حق و نورافشانى‏هاى الهى كرو كور و لال مى‏شود: لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها(اعراف 179)و به جايى مى‏رسند كه «نرود ميخ آهنين در سنگ». اين همان اثر تكوينى حق ستيزى و حق گريزى عامدانه و اختيارى آنان است. ليكن چنين مكانيسم و تأثير تكوينى بر اساس نظام آفرينش الهى است. بنابراين گمراهى فقط در اين مرحله است و آن از يكسو به خود شخص وابسته است. زيرا او با اختيار خود با حق ستيز كرده و از سوى ديگرى نيز به خدا استناد دارد ولى نه به اين معنا كه از اول او گمراهش كرد بل چون تعمدا راه خلاف را برگزيد و بر آن پاى فشرد همان را ملكه او ساخت: فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اَللَّهُ مَرَضاً(بقره، آيه 10).
بنابراين ضلالت كيفرى كه مورد بحث آيه هفتم سوره مباركه بقره و آيات مشابه ديگر است، نسبت به كسانى است كه اولاً، با عقل و فطرت از درون به سوى حق هدايت شده‏اند، ثانياً، به وسيله پيامبران و اولياء الهى به جاده حق و صراط مستقيم رهنمون شده‏اند، ثالثاً؛ پس از گناه و دورى از حق، فرصت توبه و بازگشت داشته‏اند و على‏رغم اين امور سه‏گانه باز بيراهه رفته‏اند و به سوء اختيار خود كفر را بر ايمان و كورى را بر بينايى و تاريكى را بر روشنايى ترجيح داده‏اند. اين افراد در برابر مؤمنانى كه از هدايت پاداشى حق‏تعالى برخوردارند، از اين نوع هدايت محروم هستند. به عبارت ديگر خداوند متعال در وجود آنها قلبى شفاف و پاك قرار داده است كه به وسيله آن هدايت شوند. اما اينها براساس (بَلْ رانَ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ‏)؛ بلكه اعمالشان چون زنگارى بر دلهايشان نشسته است}، (مطففين، آيه 14).
دل‏هاى خود را برخلاف فطرت و عقل سياه كرده‏اند. على‏رغم فرصتى كه براى توبه داشته‏اند، با وجود تذكر و موعظه و اتمام حجت و وجود بنيه‏ها و شواهد فراوان، باز به راه نيامدند و بيراهه رفتند، در چنين صحنه‏اى كه قلبشان از گناهان سياه شده و خداوند متعال مى‏فرمايد: خَتَمَ اَللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ‏ يعنى؛گويي تنها جاى امضاء خالى مانده بود كه ما اين امضاء را بر دل آنها زديم و مى‏دانيد كه امضاء پس از اين است كه نامه تمام شود و اين گروه با اعمال سياه خود، نامه را كاملاً سياه كردند، فقط جاى امضاء باقى مانده كه اين امضاء نيز به واسطه اعمال بد خود آنها بر صحيفه دل آنها زده شد امضاي الهي تاييد تكويني همان چيزي است كه خود در پي آن بودند و نتيجه كارشان بر اساس سنت و قانون الهي حاكم بر هستي چيزي جز اين نمي تواند باشد. بنابراين اين نوع آيات اولا هيچ منافاتى با اراده و اختيار انسان ندارند. و ثانيا با خواست خدا مبني بر ايمان آوردن آنها منافات ندارد . زيرا خدا مي خواهند آنان با ميل و اختيار خويش ايمان آورند , نه به طور جبري . ولي آنان به كلي از اين مسير فاصله گرفته و اين راه را به روي خود بسته اند و خدا آنان را با همان چيزي كه خود خواسته اند وا مي گذارد و سپس به كيفرشان مي رساند.
از زاويه ديگرى نيز مى‏توان به اين مسأله نگاه كرد و آن اين است كه خواسته‏ها دو گونه است: 1) خواست و مطلوب بالذات، 2) خواست و مطلوب بالعرض. در مَثَل نجارى كه در مى‏سازد غرض او از بريدن چوب‏ها ساختن در است و لاجرم مقدارى از آنها به صورت خاك اره بر زمين مى‏ريزد. حال آيا مى‏توان گفت: نجار خواسته است كه خاك اره‏ها بر زمين بريزند؟ اگر بگوييم نه گفته آيد كه: پس چرا آنها را اره كرد؟ بنابراين به تعبيرى مى‏توان گفت: بلى او چنين خواسته است ليكن اين نه مقصود بالذات وى بوده. بلكه مقصودش درسازى است و لازمه آن پيدايش چنين ذراتى است. خداوند نيز خواسته است انسان‏ها به اختيار خويش راه هدايت را گزينند و لازمه اختيار آن است كه بالاخره كسانى هم مسير باطل را بپويند. حال آيا مى‏توان گفت: خدا خواسته كه آنان گمراه شوند؟ و اگر نمى‏خواست چرا آنان را آفريد و آزادى داد؟ جواب آن است كه غرض اصلى خداوند هدايت يا بى اختيارى است و چون پاى اختيار به ميان آيد لاجرم سروكله سرپيچى و طغيان نيز آشكار گردد. بنابراين چون او آزادى داده چنان است كه گويى بالتبع گمراهى را نيز اراده كرده است. (دقت شود كه اين اراده نتيجه اختيار است و هرگز نافى آن نيست و از همين رو هيچ سلب مسؤوليتى از انسان نمى‏كند. زيرا همين انسان گمراه مى‏توانست در مسير هدايت قرار گيرد كه مطلوب بالذات الهى است و در رتبه متقدم مى‏باشد.) نتيجه اين كه انسان يا با حسن اختيار خود به راه درست مى‏رود و به هدايت نهايى مى‏رسد يا به سوء اختيار خود از هدايت الهى سرباز مى‏زند و به ضلالت كيفرى - عدم هدايت ثانوى - مى‏رسد.

پرسمان دانشجویی