رابطه روح و عقل | کتابخانه مجازی الفبا

رابطه عقل و روح چگونه است؟

عقل به گفته لسان العرب و مفردات راغب در اصل از عقال به معناي طنابي است كه بر پاي شتر مي‏بندند تا حركت نكند. از آن جا كه نيروي خرد، انسان را از كارهاي ناهنجار باز مي‏دارد، اين واژه بر آن اطلاق شده است.بعضي ديگر از كتب لغت مانند صحاح عقل را به معناي حَجْر و منع تفسير كرده‏اند و بعضي مانند قاموس به معناي علم به صفات اشيا از حُسن و قبح و كمال و نقصان گفته‏اند.روح انسان يک حقيقت فوق مادي و مجرد است و موجود مجرد نمي تواند از حيث وجود خارجي مرکب باشد؛ لذا روح يک حقيقت بسيط و يکپارچه است؛ لکن در عين بسيط بودن داراي شئون و قواي متعددي سات برخي از شئون آن عبارتند از سمع، بصر، لمس، ادراک کليات و جزئيات، حفظ مفاهيم، دخل و تصرف در مفاهيم، احساس و عاطفه و ... روح در برخي از اين شئون محتاج به ماده است و در برخي از اين شئون محتاج به ماده است و در برخي ديگر بي نياز از ماده است. روح از آن جهت که مي شنود، سميع است و از آن جهت که مي بيند بصير است و گوش و چشم صرفا ابزار و معدند لذا گاه روح انسان در خواب(رؤيا) بدون چشم و گوش نيز مي بيند و مي شنود؛ همچنين روح از آن جهت که مفاهيم را حفظ مي کند، داراي شأن حافظه است و مغز معد اين شأن است و همچنين روح از آن جهت که معاني جزئي و صور جزئي را ادراک مي کند داراي قوه واهمه و خيال است و از آن جهت که مي تواند در صور خياليه تصرف کند داراي قوه متخليه است و از آن حيث از اموري متأثر شده و منقلب مي شود داراي قلب است و بالاخره از آن جهت که مي تواند حقايق و مفاهيم کلي را ادراک کند و داراي قوه عقل است. بنابراين عقل قوه اي از قواي روح است. قواي روح عين روحند و تمايز آنها به اعتبار متعلق آنهاست. لذا حکما گفته اند «النفس في وحدتها کل القوي و ليس بشيء منها» يعني روح به تنهايي و در بساطت خود جامع همه کمالات قواي خود است ولي هيچ کدام آنها نيست. لذا قواي روح و از جمله عقل کمالات او هستند که متناسب با موردي که روح با آن سرو کار دارد، ظاهر مي شود.فرق بين عقل و روح توضیح بیشتر اینکه در تعريف عقل و روح گفته شده كه روح جوهري است كه ذاتاً مجرد است ولي در فعل مجرد نيست يعني با استخدام بدن كار انجام مي‏دهد ولي عقل جوهري است كه ذاتاً و فعلاً مجرد است. در قرآن كريم نيز به اينكه روح از امر خداست و علم كمي در اين باره به شما داده شده اكتفا شده است. در حالي كه از عقل به عنوان قدرت سنجش و ارزيابي نام برده مي‏شود. و در گفته ديگري از معصومين«عليه السلام»آمده است عقل آن چيزي است كه با آن، خداوند عبادت شود و بهشت با آن كسب گردد. شايد بتوان گفت عقل يكي از خواص روح مي‏باشد. در مجمع البحرين در تفسير عاقل مي‏گويد: كسي است كه مي‏تواند نفس خويش را كنترل كند و از هوي‏ و هوس باز دارد.به نظر مي‏رسد عقل ريشه اصلي، منع و باز داشتن است. در قرآن از عقل و خِرد تعبيرهاي بسيار متنوعي وجود دارد كه هر كدام به يكي از ابعاد اين گوهر نفساني اشاره مي‏كند. به تعبير ديگر هر كدام از اين واژه‏ها به يكي از ابعاد عقل و خرد آدمي مربوط است.از آن جا كه اين قوّه مرموز الهي انسان را از زشتي‏ها باز مي‏دارد، به آن عقل گفته مي‏شوداز آن جا كه دائما در حال دگرگوني است، به آن قلب و از آن جا كه قسمت اعلاي وجود انسان است، به آن صدر گفته‏اند، نيز از آن جا كه رابطه نزديك با حيات دارد، روح و نفس و هنگامي كه به مرحله خلوص برسد و خالص گردد، به آن لُبّ مي‏گويند و سرانجام هنگامي كه پخته شود، به آن فؤاد اطلاق مي‏شود.(1)بنابراين مراد از عقل، عقل نهاد انسان مي‏باشد كه به وسيله آن آدمي خوبي را از بدي تشخيص داده و به تفكر و انديشه در مسائل گوناگون مي‏پردازد. در واقع يكي از نيروهاي روح و نفس انسان است، نه خود آن.در آيات و روايات عقل از طريق آثار و خصوصيّات معرفي شده است. شخصي از امام ششم(ع) پرسيد: عقل چيست؟ حضرت فرمود: چيزي كه به وسيله آن خدا پرستش شود و بهشت به وسيله آن به دست آيد.(2)توضيح آن كه:روح انساني حقيقتي است مجرّد از ماده و براي تدبير بدن، قوا و نيروهايي در اختيار دارد. نيروهاي ادراكي كه براي درك و فهم امور گوناگون به كار مي‏رود چند گونه است:1- نيروي حس كه حواس پنج گانه مي‏باشد.2- نيروي خيال.3- نيروي وَهْم.4- نيروي عقل، كه نيروي ادراك و تعقّل مي‏باشد و ابزاري است براي درك و تصوّر معاني مجرّد به صورت كلي. عقل به عنوان نيروي تعقّل جزئي از نفس نمي‏باشد و به عنوان ابزاري در دست نفس انجام وظيفه مي‏كند.حكماي اسلامي دو نوع عقل در وجود انسان ثابت دانسته‏اند: عقل نظري كه به شناخت حقايق جهان هستي مي‏پردازد و عقل عملي كه خوب و بد و امور اخلاقي را درك كرده و قواي عمل كننده در انسان را به تحريك وا مي‏دارد.عضوي كه درون سر قرار داشته و توسط پوسته سختي محافظت مي‏شود، جزئي از جسم آدمي است كه فعل و انفعالات شيميايي يا غير شيميايي در آن انجام شده و ادراكات حواس پنجگانه از طريق اعصاب به آن منتقل مي‏شود كه اين جزئي از فعّاليّت مغز مي‏باشد. كيفيت اين اعمال به طور دقيق بر ما مجهول است، ولي دانشمندان تحقيقات فراواني در مورد فعّاليّت‏هاي مغز انجام داده و به كشف‏هاي فراواني رسيده‏اند.پس اين جزء مادي به نام مغز، كه وسيله تعقّل است، جزئي از جسم است اما فرايند تعقّل و تفكّر نيرويي در دست روح انسان براي اداره بدن مي‏باشد.پي نوشت‏ها: 1. پيام قرآن، ناصر مكارم شيرازي، ج 1، ص 144 - 148.2. اصول كافي، ج 1، ص 11، ح 3 (مترجم) مي‏توانيد براي اطّلاع بيشتر به كتاب اصول كافي، باب كتاب العقل و الجهل رجوع نماييد.

پرسمان دانشجویی