حجّیّت عقل | کتابخانه مجازی الفبا

ما همه چیز را با عقل اثبات می كنیم، اگر حجّیّت خود عقل راهم با عقل اثبات كنیم آیا دور پیش نمی آید؟

1ـ این عبارت که « ما همه چیز را با عقل اثبات می كنیم » عبارتی است مبهم. ما چه چیز « همه چیز » را با عقل اثبات می کنیم؟! وجودشان را ؟ یا درستی آنها را ؟ یا چگونگی آنها را؟ یا... . البته هر معنایی که از این عبارت در ذهن حضرت عالی باشد ، به نحو کلّی سخنی است نادرست ؛ اگر چه به صورت غیر کلّی و به اصطلاح ، فی الجمله درست می باشد. چون ما نه وجود همه چیز را با عقل اثبات می کنیم ، نه درستی همه ی قضایا را با عقل اثبات می نماییم ؛ نه چگونگی آنها را. برای مثال اینکه ما می دانیم رنگ آسمان آبی است یا صدای بلبل زیباست ربطی به عقل ندارد. حیوانات هم که فاقد عقل می باشند ، همین امور را می دانند ؛ چون این امور با حسّ ادراک می شوند نه با عقل. همینطور ما می دانیم که خودمان وجود داریم یا می دانیم که گرسنه یا شادیم ؛ امّا هیچکدام اینها را با عقل ادراک نمی کنیم ؛ بلکه درک این امور با علم حضوری است. چون در چنین مواردی ، علم و عالم و معلوم متّحد می باشند. همچنین ما می دانیم که عقل داریم ، ولی این حقیقت را با تعقّل و تفکّر نمی فهمیم ؛ بلکه از آنجا که عقل ما متّحد با وجود ماست ، آن را به نحو وجودی و اتّحاد عالم و معلوم ادراک می کنیم.
2ـ از مطالب فوق معلوم شد که انسان دو گونه ادرکات دارد ؛ ادراکات حضوری مثل ادراک هر کسی ذات خویش را و ادراک هر کسی آثار ذات خویش را ، و ادراکات حصولی که عبارتند از ادراکات حسّی و عقلی ، که ادراک با واسطه می باشند.
ادراکات حضوری از آنجا که به نحو اتّحاد وجودیِ عالم (درک کننده) و معلوم (درک شونده) است ، خطاپذیر نمی باشد. لذا انسان به ذات خود و آثار ذاتی خود از قبیل عقل داشتن خود ، حسّ داشتن خود ، علم داشتن خود ، شاد بودن خود و ... یقین زوال ناپذیر دارد. اموری چون وجود ، وحدت ، حیات ، اختیار ، شعور و دیگر آثار ذاتی وجود نیز از طریق عقل به دست نمی آیند ؛ بلکه هر کسی با ادراک وجود خویش ، این امور را هم ادراک می نماید ؛ چرا که این امور اوصاف ذاتی وجود می باشند.
پس یکی از راههای برون رفت از این بن بست آن است که بگوییم: سلسله ی گزاره های عقلی در نهایت به گزاره های حضوری ختم می شوند. مثلاً گزاره های زیر همگی حضوری بوده بند به ادراک حصولی عقلی نیستند.
« من هستم» ، « من می اندیشم » ، « من شکّ می کنم » ، « من غیر از اندیشه و شکّ خویشم » ، « اندیشه و شکّ من قائم به وجود من می باشند» ، « من واحدم » ، « من حیات دارم » ، « حیات و علم و شکّ و وحدت غیر همند» و ... .
حقیقت امر نیز این است که در مقام واقع ، ما انسانها بسیاری از معارف خویش را از همین گونه گزاره های حضوری غیر قابل شکّ به دست می آوریم و دانسته یا نادانسته آنها را مقدّمات آشکار و پنهان استدلال های عقلی خویش قرار می دهیم.
3ـ گزاره های عقلی بر دو گونه اند ؛ گزاره های نظری و گزاره های بدیهی. گزاره های نظری آن قضایایی می باشند که صدق آنها باید از طریق استدلال عقلی اثبات گردد. لذا هر کدام از این گونه گزاره ها همواره نتیجه ی یک استدلال عقلی می باشند. مقدّمات چنین استدلالی نیز یا از قضایای بدیهی تشکیل می شوند یا قضایایی نظری هستند. اگر مقدّمات آن بدیهی بودند که هیچ و الّا باز باید با استدلالی اثبات شوند. در هر گزاره ی عقلی این عقب گرد معرفتی تا آنجا ادامه می یابد که مقدّمات ، ختم به قضایای بدیهی شوند. لذا تمام گزاره های نظری با یک یا چند واسطه از قضایای بدیهی به دست آمده اند.
امّا گزاره های بدیهی ، قضایایی می باشند که نیازی به اثبات ندارند ؛ بلکه تصوّر موضوع و محمول آنها کافی است تا عقل گواهی بر درستی آنها دهد. مثلاً وقتی گفته می شود: « هر کلّی از جزء خویش بزرگتر است » ، عقل بدون نیاز به هیچ استدلالی می یابد که این قضیّه درست می باشد. البته باید توجّه داشت که جز یک قضیّه ی بدیهی ، باقی قضایای بدیهی از طریق استدلال نیز قابل اثبات می باشند ؛ لکن استدلال آنها به قدری نزد عقل روشن است که نیازی به استدلال نمی بیند. بنا بر این تمام قضایای بدیهی نیز در نهایت به یک قضیّه ی بدیهی ختم می شوند ؛ که آن قضیّه ذاتاً صادق می باشد ؛ به نحوی که از انکار آن نیز اثباتش لازم می آید.
پس گزاره های عقلی در یک سلسله ی بی نهایت یا در یک سلسله ی دوری قرار نمی گیرند ؛ بلکه در نهایت به یک قضیّه ی ذاتاً درست می رسند. امّا آن گزاره ی ذاتاً درست که آن را اصل استحاله ی تناقض می نامند ، عبارت از این قضیّه است که: « هر قضیّه ای یا درست است یا نادرست» ؛ یعنی محال است یک قضیّه هم درست باشد ، هم نادرست ؛ کما اینکه محال است یک قضیّه نه درست باشد و نه نادرست. بیان دیگر این قضیّه چنین است که: « هر قضیّه ای یا خودش درست است یا نقیضش » یعنی محال است هم خود یک قضیّه درست باشد ، هم نقیض آن ؛ کما اینکه محال است نه خود قضیّه درست باشد نه نقیض آن. لذا هم اجتماع دو نقیض محال می باشد ، هم ارتفاع آنها. برای مثال یک چیز نمی تواند هم انسان باشد هم غیر انسان ؛ کما اینکه یک چیز نمی تواند نه انسان باشد و نه غیر انسان ؛ بلکه هر چیزی یا انسان است یا غیر انسان.
به این طریق انسان اوّلین قضیّه ی بدیهی خود را به دست می آورد که انکار درستی آن ممکن نیست. چون از انکار آن نیز اثباتش لازم می آید. اگر کسی گفت که: « گزاره ی « یک قضیّه یا درست است یا نادرست.» نادرست می باشد » ، به او گفته می شود که آیا خود این ادّعا درست است یا نادرست؟ هر گونه جواب دهد ، تأیید درستی این قضیّه خواهد بود که: « یک قضیّه یا درست است یا نادرست.»
حتّی خود همین قضیّه هم که « تحقّق دور در علل محال است» ، متّکی بر قضیّه استحاله تناقض می باشد. چون لازمه ی تحقّق دور در علل این است که یک چیز هم معلول چیز دیگر باشد هم علّت آن ؛ و لازمه ی این امر نیز آن است که شیء قبل از موجود شدنش ، وجود داشته باشد ؛ یعنی در همان حال که معدوم است موجود بوده باشد ؛ که تناقض بودن این امر واضح است.

پرسمان دانشجویی