اسلام‏ و علوم دانشگاهي | کتابخانه مجازی الفبا

من در مورد اخلاق دانشجويي تحقيق مي كنم. در همه احاديث فقط از علوم اسلامي صحبت شده و حرفي از ساير علوم نشده. اگر ساير علوم بي فايده هستند پس چرا در دانشگاه هاي ايران اسلامي تدريس مي شوند. اگر اين رشته هاي غير اسلامي (مثل رياضي، اقتصاد، حقوق و ...) مفيد هستند؟ رابطه آنها با علوم اسلامي چيست و چرا حرفي از آنها زده نمي شود؟

در ابتدا لازم است نکاتي بيان شود:
الف. علم ديني چيست؟ يقينا مراد از علم ديني فقط علوم اختصاصي رايج در حوزه ها نيست بلکه علوم دانشگاهي که براي جامعه بشريت مفيد است در بر مي گيرد. براي اثبات اين مدعا، شواهدي وجود دارد که به برخي از آنها اشاره مي شود:
1- به دنبال علم سودبخش باشيد:
ازامام هفتم(ع) نقل شده است که روزي پيامبر اکرم(ص) وارد مسجد شد ديد جماعتي گرد مردي جمع شده اند، حضرت فرمود: چه خبر است [و اين مرد کيست]؟ گفتند: علامه اي است فرمود: علامه يعني چه، گفتند: داناترين انسان است نسبت به نسب عرب و حوادث دوران جاهليت و اشعار آن زمان. حضرت فرمود: اين علم سودي ندارد و دانستن آن زيان نمي رساند. سپس فرمود: علم سودمند عبارت است از:
آيه محکمه: يعني اعتقادات و مسائل اعتقادي و معرفتي.
فريضه عادله: يعني فراگيري علم اخلاق (اخلاق فردي و اجتماعي).
سنه قائمه: يعني علم به احکام شريعت و مسائل حلال و حرام.»(اصول کافي، محمد بن يعقوب کليني، عليمه اسلاميه، ترجمه سيد جواد مصطفوي، ج 1، ص 37)
نکته اي که از روايت فوق استفاده مي شود اين است که در اسلام آن علمي مورد نظر است که مفيد به حال جامعه و افراد باشد، آن چه هم در روايت ذکر شده مصداق هايي از علم مفيد است. در روايت ديگر علم مفيد را خداشناسي، انسان شناسي، فرجام شناسي (هدف خلقت هستي و انسان) گناه شناسي شمرده است.(همان، صص 63-64، روايت 11)
2- علم پزشکي
علي(ع) فرمود: «العلم ثلاثه: الفقه للأديان، و الطب للأبدان و النحو للسان؛ علم [مفيد و لازم] سه علم است: علم فقه و احکام براي [حفظ دين و عمل نمودن به دستورات] دين و علم پزشکي براي [حفظ جسم و] بدن ها و علم ادبيات [نحو و صرف ... ] براي حفظ زبان [از خطا و اشتباه].»
در بعضي نقل ها علم نجوم براي زمان شناسي نيز اضافه شده است.(محمد باقر مجلسي، بحارالانوار، دارالکتب الاسلاميه، ح 78، ص 45)
در روايت ديگر نيز به علم پزشکي براي سلامتي بدن سفارش و توصيه شده است.(اثنا عشريه، سيد محمد حسين عاملي، از علماي قرن 11 هـ ، چاپ قديم، ص 27)
3- هندسه و رياضيات
علم ديگري که جزء علوم اسلامي و لازم و ضروري شمرده است در روايات هندسه و رياضيات و شناخت اوقات (علم نجوم) است.
از علي(ع) نقل شده است که فرمود: «هر کس هيئت را (علم نجوم، رياضي) نشاسد (و فرا نگرفته باشد) در معرفتش لنگ است.»(در منابع اصلي يافت نشد، ر.ک: شهيد دستغيب شيرازي، سراي ديگر، صص 4 و 80)
4- علوم سياست و زمان شناسي
علم ديگي که جزء علوم ديني شمرده مي شود علم سياسي و زمان شناسي به معناي وسيع است (دشمن شناسي و ... ) علي(ع) فرمود: «آن کس که زمان را بشناسد از برخورد با رويدادهاي آن غافل (و عاجز نمي ماند) بلکه براي رويارويي با آن ها، آمادگي پيدا مي کند.»(علي بن شعبه، تحف العقول، ص 98)
و فرمود: «کسي که ناآگاهانه [در مسائل سياسي و زمان] قدم بردارد مي لغزد.»(برادران حکيمي، الحياه، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ هفتم، ج 1، ص 157)
و امام صادق(ع) فرمود: «انساني ه زمان شناس [و مردم شناس و جامعه شناس] باشد لغزش ها و اشتباهات بر او هجوم نمي آورد.»(همان، ج 1، ص 157)
5- علوم و فنون که قرآن صريحا دستور مي دهد از تمام امکانات نظامي و قدرت تسليحاتي براي مقابله با دشمنان استفاه کنيد.(انفال، آيه 60)
6- فيزيک نجومي، ستاره شناسي و ... (علم نجوم): به صورت وسيع حتي در کتب درسي حوزه ها مطرح است درباره بحث تحقيق مي شود.(شيخ مرتضي انصاري، کتاب المکاسب، چاپ قديم، ص 29، بحث نجوم)
ب. راز گستردگي علوم ديني در مکتب اسلام اين است که اسلامي ديني جامع و همه جانبه است ديني است که تنها به يک سلسله پندها و اندرزها بسنده نکرده است ديني است جامعه ساز آن چه را که يک جامعه بدان نيازمند است از پزشکي، فن سياسي، تجارت، انواع و اقسام ضايع و تمام علوم بشري بايد مسلمانان فرا بگيرند.
پيامبر اکرم(ص) فرمود: «داناترين مردم کسي است که علم مردم را با دانش خرد جمع کند و ارزش مند ترين انسان کسي است که علمش افزون باشد و کم ترين ارزش براي کسي است که دانشش کمتر از ديگران است.»(شيخ عباس قمي، سفينه البحار، ج 2، ص 219 به نقل از تفسير نمونه، ناصر مکارم شيرازي، دارالکتب الاسلاميه، ج 13، ص 314)
توجه داريد که در حديث فوق سفارش اين است که دانش ديگران، و دانش بشري را بر علم خود بيفزايي و آن را فرا گيريد.
با توجه به نکات پيش گفته اولا بايد گفت خيلي از علومبشري علم ديني به حساب مي آيند تمام علومي که بر طرف کننده نيازهاي جامعه بشري است يا مستقيما ريشه در کلام انبياء و امامان و معصومان دارند و يا مورد سفارش اکيد آنها قرار گرفته است.
ثانيا: تمامي علوم بشري علوم الهي است يعني علمي است که يا خداوند مستقيما در نهاد بشر قرار داده و يا ابزار يادگيري آن را در اختيارش نهاده، همه اين علوم از همان تعليم الهي حضرت آدم ريشه مي گيرد که خداوند تحت عنوان تعليم (اسماء) به او آموخت.(بقره، آيات 31-32؛ «سپس علم اسماء (= علم اسرار آفرينش و نامگذاري موجودات) را همگي به آدم آموخت بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت فرمود: اگر راست مي گوييد، اسامي اين ها را به من خبر دهيد. [فرشتگان] عرض کردند: منزهي تو! ما چيزي به ما تعليم داده نمي دانيم تو دانا و حکيمي»)
شاهد اين ادعا سخن امام صادق(ع) اس وقتي از آيه «علم الآدم الاسماء» سؤال شد فرمود: «منظور [علم] زمينها، کوه ها، دره ها و بستر رودخانه (و خلاصه تمامي موجودات) مي باشد سپس امام(ع) به فرشي که زير پايش گسترده بود (اشاره و) نظر افکند فرمود: حتي اين فرش هم از اموري بوده است که خدا به آدم تعليم داد.»
از اين گذشته تمام علوم بشري به نوعي نمونه در طبيعت و مخلوقات الهي دارد و بشر در واقع در نوعي پيشرفت ها از آن تقليد نموده، رايانه را از مغز انسان و ... موبايل و رادار از شاخک مورچه تقليد کرده است.
ثالثا: متن حديث مورد پرسش گويايي دارد که مراد تمام علوم بشري است و تمام علوم ديني و بشري از ناحيه خداوند، خوب است. متن حديث را مرور کنيم.
اما صادق(ع) فرمود: «العلم سبعه و عشرون حرفا فجميع ما جائت به الرسل حرفان فلم يعرف الناس حتي اليوم غير الحرفين فأذا قام قائمنا اخرج الخمسه و العشرين صرفا فبثها في الناس و ضم اليها الحرفين حتي يبثها سبعه و عشرين حرفا؛ علم و دانش بيست و هفت حرف (شعبه و شاخه) است. تمام آن چه پيامبران الهي [براي مردم] آوردند دو حرف بيش نبد و مردم تا کنون جز دو حرف را نشناخته اند اما هنگامي که قائم ما قيام کند بيست و پنج حرف (بيست و پنج شاخه يا شعبه) ديگر را آشکار مي سازد و دو حرف ديگر را به آن ضميمه مي کند تا بيست و هفت حرف کامل و منتشر گردد.»(کوراني، موسوعه احاديث الامام المهدي، قم: مؤسسه المعارف الاسلاميه، 1411، ج 4، ص 53)
دقت در حديث فوق به همه پرسش هاي مطرح شده جواب مي دهد:
1- مراد از «العلم» تمامعلوم است هم علوم بشري و هم علوم ديني.
2- نقش انبياء و در ادامه راه انبياء امامان معصوم اين است که علم ديني را مستقيما و علوم بشري را نيز يا مستقيما و يا با اشاره و راهنمايي به بشريت منقل نموده است. به عنوان نمونه امام صادق(ع) علاوه بر فقه و کلام و تفسير و ... تمامي علوم بشري (از فيزيک و شيمي گرفته تا رياضيات و ... ) به شاگردانش تعليم داده و حتي علوم غريبه مثل جفر و ... را نيز به برخي شاگردان آموخت.(ر.ک: اعلام الهدايه، المجمع العالمي لاهل البيت، قم: اول، ج 1، صص 21-25)
به همين جهت است که علوم بشري ريشه در تعليم الهي انبياء و امامان دارد توسعه حيرت انگيزي در صنايع و تکنولوژي در دوران آن حضرت(عج) به وقوع خواهد پيوست و با وسايل پيشرفته به هفت آسمان و هفت زمين دست خواهد يافت.(بحارالانوار، محمد باقر مجلسي، بيروت: دار احياء التراث العربي، ج 52، ص 321، ح 27)
رابطه علم و دين:
1. بين ديدگاه هاي گوناگون ميان دين و علم، از جمله"تباين"، "تعارض" و "مکمل" يکديگر بودن، مي توان گفت بهترين گزينه مورد سوم است. در اين رويکرد، ديگر سخن از زير مجموعه بودن يکي از ديگري، بي معناست.
2. درک نوع پيوند ميان علم و دين به شناخت جايگاه هر يک و نيز مشخص کردن منظور ما از علم باز مي گردد. دين، مجموعه اي از باورها درباره جهان هستي و ارزش هاي مبتني بر اين باورهاست تا در پرتو آنها، انسان در انديشه و عمل، در مسيري معقول خود را سامان داده و هدف نهايي از آفريده شدن خود را که دست يابي به کمال حقيقي و سعادت است، محقق سازد. پيداست علم در معناي عام خود که مجموعه اي از آگاهي ها و شناخت ها است نه زير مجموعه دين، بلکه خود آن بوده و مي توان گفت، دين خود علمي است که از سوي خداوند در اختيار انسان گذاشته شده، ولي رسالت آن، هدايت انسان است نه صرفا آگاهي اندوزي.
3. پيوندهاي احتمالي تعارض يا تباين ميان علم و دين که گاهي عنوان مي شود، ميان علوم تجربي و دين است. هر چند همان گونه که در رديف نخست، بيان شد، حتي با فرض اين که منظور ما از علم، علوم تجربي باشد، نيز ميان آن و دين رابطه تکميل کنندگي يکديگر وجود داشته و سخن از تباين و تعارض، جايگاهي ندارد. چرا که در پرتو يافته هاي علوم تجربي، دريچه هاي نوي از «هست»هاي موجود در عالم به روي انسان گشوده مي شود. پيداست اين يافته ها، با در اختيار گذاردن رمز و رازهاي بيشتري از جهان، دست کم در جنبه باورهاي ديني که به تحليل کليت عالم مي پردازد، گرايش ديني او را بارورتر مي کند، مشروط بر آن که مطالعه يافته هاي علمي مزبور با تفکر همراه باشد، همان حقيقتي که قرآن کريم به آن اشاره مي کند: «ان في خلق السموات والارض واختلف الليل والنهار لايات لاولي الالباب الذين... يتفکرون في خلق السموات والارض ربنا ما خلقت هذا باطلا...؛مسلما در آفرينش آسمان ها و زمين، و آمد و رفت شب و روز نشانه هاي (روشني) براي خردمندان است. همان ها که... در اسرار آفرينش آسمان ها و زمين مي انديشند (و مي گويند): بارالها! اين ها را بيهوده نيافريده اي» (آل عمران، 191).
اهميت و عظمت مقام علم؛ در حدي است که خداوند در قرآن به پيامبرش دستور مي دهد: «قل هل يستوي الذين يعلمون و الذين لايعلمون...؛ [اي پيامبر!] بگو: آيا کسي که عالم است با کسي که نمي داند برابر است»، (زمر، آيه 9)
پيامبر اسلام در مقام ارزش گذاري به علم مي فرمايد: طلب علم فريضه علي کل مسلم الا ان الله يحب بغاه علم؛ دانش آموختن بر هر مسلماني واجب است همانا خدا، طلب کنندگان دانش را دوست دارد»، (اصول کافي، ج1، کتاب فضل العلم، ح 1، ص 35)
گرايش به يادگيري علوم به انگيزه هاي مختلف صورت مي گيرد و به طور معمول نيازهاي اوليه حياتي و طبيعي و محسوس جاذبه هاي بيشتري براي انسان ها دارد. لذا براي فراهم سازي بيشتر آسايش و تسلط بيشتر بر طبيعت، گرايش هاي مختلف علمي و تخصص هاي فراوان به وجود آمده است. اما تنها وارستگان و ژرف انديشان هستند كه فراتر از نيازهاي اوليه طبيعي و محسوسات به ارتباط نهاني دانش ها و ارتباط جهان هستي با آفريننده آن فكر مي كنند و از هدفمندي اين همه جنب و جوش ها سخن به ميان مي آورند.
مهمترين رسالت دين ايجاد انگيزه فراطبيعي در ميان انسان ها و جهت دهي صحيح به تلاش هاي روزانه است به طوري كه علاوه بر تأمين نيازهاي روزمره زندگي، به هدفمندي و تلاش براي دستيابي به مقصود هستي اقدام كند. از اين رو در فرهنگ اسلامي تمام دانش هاي مورد نياز براي زندگي بشري داراي اهميت است و توصيه شده به مقدار لازم و نياز جامعه، مردم براي فراگيري آن اقدام كنند و از آن به «واجب كفايي» تعبير شده است.
اما براي همه انسان ها در هر مرتبه علمي كه قرار دارند توجه به هدف و هدفمندي جهان و ايمان به مبدأ و معاد لازم و «واجب عيني» شمرده شده است و غفلت اكثريت جامعه بشري جاي تأسف دارد زيرا حتي از علوم تجربي و مهندسي نيز مي توان به آن هدف مقدس دست يافت و منافاتي با زندگي روزمره ندارد، لذا از نظر قرآن و روايات، علم وسيله است نه هدف؛ آن هم وسيله‏اى كه انسان را به كمال مى‏رساند و دنيا و آخرت او را آباد مى‏كند. گفتنى است كه ارزش هر علم به ارزش موضوع آن علم است و در اين جهت علوم الهى و دينى - با توجه به موضوع آن - از ساير علوم اشرف و برتر است؛ ولى اين بدين‏معنا نيست كه علوم ديگر بى‏اهميت و بدون ارزش است و علم نيست.
در نگاه كلى قرآن، هر علمى كه انسان را به دنياپرستى سوق دهد و به چنگال ماديات بسپرد و فهم و شعور او را به طرف خواب و عيش و نوش بكشاند هدف نهايى او را تنها وصول به ماديات قرار دهد، چيزى جز ضلالت و گمراهى نيست.
در قرآن كريم آمده است: «ذلك مبلغهم من العلم ان ربك هو اعلم بمن ضل عن سبيله؛ اين آخرين حد آگاهى آنها است و خداوند به حال آن كه از راه حق گمراه شده آگاه است»، (نجم، آيه 30). پس علوم غيردينى نيز مى‏تواند نقش‏آفرين بوده و موجبات سعادت آدمى را فراهم كند. اين در صورتى است كه هدف تلقى نشود، بلكه وسيله پيشرفت و رسيدن به كمال باشد. از طرف ديگر علوم دينى نيز اگر طالب آن قصد رسيدن به دنيا را داشته باشد، موجب بدبختى انسان مى‏شود.
خلاصه اين که علمي که در روايات و آيات بر آن تأکيد شده و از آن تمجيد گشته و به عنوان اشرف علوم محسوب مي گردد علم خداشناسي است زيرا معلوم اين علم از معلوم ساير علوم برتر و اشرف است و هر علمي به اندازه معلوم خود ارزش دارد و روشن است که کسب معرفت و جهان بيني و خداشناسي منحصر به يک رشته نيست.
شخصي ممکن است از علم شيمي آن چنان خدا را بشناسد که از مطالعه کتاب هاي ديني نشناسد - پس آن چه مهم است شناخت کيمياي هستي است - البته بايد پذيرفت بعضي از علوم و رشته ها به اين هدف نزديک تر و کم واسطه ترند. در غير اين صورت از علوم مختلف به عنوان فضل نام برده شده نه کمال.
بنابراين دروس دانشگاهي که در جهت حل مشکلات علمي و گسترش علمي افراد و جامعه خاص بر مي دارد نه تنها علم لاينفع نيست بلکه علومي هستند که در خدمت به جامعه و مردم است و کسي که به قصد کمک به مردم و کسب رضايت خداوند و خدمت رساني به افراد جامعه به تحصيل آن علوم مي پردازند، نه تنها پسنديده، بلکه در برخي موارد بر افراد اين تحصيل واجب مي شود. مثلا آنجا که حل مشکلات مردم و اداره جامعه متوقف بر تحصيل در يکي از رشته هاي تخصصي باشد.
از طرف ديگر انسان موجودي اجتماعي و وابسته به اجتماع است و همچنان که از مواهب اجتماعي بهره مي برد بايد به حال اجتماع نيز سودمند باشد گاهي اوقات تحصيل در رشته اي خاص ممکن است به ظاهر براي فردي به طور مستقيم سودي معنوي در بر نداشته باشد ولي چون باعث پيشرفت جامعه به ويژه جامعه اسلامي مي گردد و موجب سربلندي و اقتدار و عزت علمي و اقتصادي آن مي گردد، تحصيل آن لازم است وتحصيل با چنين انگيزه اي خود از عبادات مهم است. اين از ويژگي هاي دين مقدس اسلام است که پيروان آن در هر حال و کار و شغلي که هستند مي توانند با انگيزه و نيت خدايي و قصد خدمت به مردم در حال عبادت باشند با مطالعه در تاريخ به دست مي آيد که عده زيادي از مردان حق و بزرگان اهل کمال در علوم مختلف زمان خود استاد و متخصص بوده اند يعني آنها ميان تحصيل علومي مثل رياضيات و زيست شناسي و فيزيک و شيمي و تحصيل در رشته هاي معارف ديني هيچ گونه تقابل و منافاتي نمي ديده اند و با آن نيت پاک همه را در راه رسيدن به قرب حق و پيمودن راه بندگي به کار مي برده اند. پس تحصيل در علوم جانور شناسي نيز مانند علوم ديگر اگر با انگيزه عالم شدن و آشنايي بيشتر با شگفتي هاي خلقت و نيز تقويت بنيه علمي کشور و رفع نيازهاي علمي و تخصصي آن باشد، کاري عبادي و آخرتي است، چون نيت و انگيزه خدايي و معنوي است. بر عکس اگر کسي در رشته معارف تحصيل کند ولي انگيزه او کسب شهرت يا درآمد و يا به دست آوردن منصب و مقامي باشد، هر چند موضوع تحصيلي اش ارزشمند است ولي چون با انگيزه اي الهي ومعنوي انجام نمي گيرد فاقد ارزش است.
براي مطالعه بيشتر ر.ک:
- خدمات متقابل اسلام و ايران، مرتضي مطهري.
- مهدي انقلابي بزرگ، ناصر مکارم شيرازي، انتشارات هدف.
- کارنامه اسلام، دکتر عبدالحسين زرين کوب.
- علم و دين ايان، ايان باربور، ترجمه بهاءالدين خرمشاهي
- دين و چشم اندازهاي نو، نوشته چند نفر از دانشمندان غربي، ترجمه غلامحسين توكلي
- عقل سليم علم، جيكوب برونوسكي، ترجمه كامبيز عزيزي، نشر ني.

پرسمان دانشجویی