جبر و اختيار انسان | کتابخانه مجازی الفبا

خداي تو ميگه انسان رو مختار آفريده؟ اين ديگه خيلي مسخرست! چون ما به زور به اين زندگي آورده شديم در حالي که نمي دونستيم داريم به کجا وارد مي شيم و قوانين اين زندگي چيه و يا اگه قوانينشو رعايت نکنيم چه مجازاتي خواهيم شد. آره ما به زور به اين دنيا آورده شديم به زور قوانين اين دنيا به ما تحميل شده - به زور بين دو راهي خير وشر قرار گرفتيم که اگه تو يکي از اين دو راه پا نذاريم مطمئنا پامون تو اون يکي راهه و نمي تونيم خودمون راه سومي بزنيم -و قراره در آخرت هم با معيار همين قوانين تحميلي محاکمه بشيم- آيا اين ظلم نيست؟ آيا بهتر نبود تا قبل از آمدن به اين دنيا مثلا در عالم ذر از ما اجازه گرفته مي شد؟ اشکالي نداشت که ما به ياد نياريم و فقط يک اشاره کوچک در يک کتاب آسماني مثل قرآن به اينکه ما به زور به اين دنيا نيامديم کافي بود.

انسان قبل از اين كه آفريده شود، وجودي نداشت كه از او سوال شود یا از او اجازه گرفته شود و اگر گفته مي شود كه انسان قبل از وجود دنيوي وجودي ديگر در عالم ذر و ميثاق داشته است ــــ آنگونه که شما در سوال به آن اشاره فرموده اید ــــ معناي خاص خود را دارد. قبليت هشت قسم است كه يك قسم آن قبل زماني است و اولين چيزي كه از كلمه قبل ، به ذهن مي رسد همين قسم است؛ در حالي كه روح قبل از جسم است اما نه به قبل زماني بلكه به قبليت وجودي ؛ به عبارت دیگر بدن نسبت به نفس (روح ) به نوعی تقدم زمانی دارد ؛ و در عین حال نفس (روح) نسبت به بدن تقدم وجودی و رتبی دارد. لذا چنين نيست كه بگوييم ابتدا روحي آفريده شده است و بعد آن روح در اين بدن جسماني داخل شده است؛ بلكه روح يا نفس در اثر حركت جوهري پديد مي آيد و صورت اخير وجود انسان است.پس چنين نيست كه ابتدا در جايي بوده باشيم و ما را به زور به دنيا آورده باشند. ما نبوديم و خدا اراده كرد كه خلق شويم، پس خلق شديم و خلقت مادي ما همان و خلقت روحي ما همان. ما در واقع مركب از دو جزء روح و بدن نيستیم ؛ بلکه یک موجود دارای دو بعد جسمانی و روحانی هستیم . پس كسي ما را به زور به دنیا نياورده است اصلا آوردني در كار نبوده است.بلي ما آفريده شديم ؛ و حال محكوم قوانين اين جهانيم. ما جزئی از این جهانیم و نمی توانیم که جزئی از آن نباشیم ؛ لذا ما محکوم قوانین این ارتباط تکوینی هستیم ؛ اما ما در مقابل اين قوانين مسئول نيستيم و كسي هم از ما درباره آن سوال نمي كند ما فقط درجايي مسئوليم كه مربوط به فعل ارادي ما است ؛ ما فقط در اموری تکلیف داریم که مربوط به اختیار ما هستند ؛ در اين مورد هم مراد از مسئوليت، مسئوليت تعريف شده از جانب ديگري نيست؛ ما وقتي خود را با هستي مي سنجيم مي يابيم كه برخي امور و برخي افعال تأمين كننده كمال ما هستند و موقعيت ما را درعالم هستي بالا مي برند و مرتبه وجودي ما را افزايش مي دهند،‌ ما اين را امور خير نامگذاري مي كنيم ؛ و مي يابيم كه برخي امور و افعال مانع از تكامل وجودي نفس و روح ما مي شوند لذا ما اينها را امور شر نامگذاري مي كنيم. اين گونه نيست كه اموري ذاتا خير باشند و اموري ديگر ذاتا شر تا ما به زور بين آنها قرار گرفته باشيم. امور نسبت به كمال مطلوب ماست كه خير و شر مي شوند ؛ پس معيار سنجش خير و شر ما ، كمال مطلوب ماست و كمال مطلوب ما ،‌ رسيدن به قرب الهي و مظهر اسماء حق تعالی شدن است . لذا خدا خيرمحض است چون عين مطلوب ماست. پس خدا ما را به زور بين خير و شر قرار نداده است. خدا ما را آفريده است و كمال مطلوبي براي ما قرار داده است و اين جاست كه خير و شر براي ما معني پيدا كرده است ؛ ما اگر به سمت كمال خود حركت كرديم، به مطلوب خود رسيده ايم و اين خير ماست ؛ و اگر حركت نكرديم يا در مسير خلاف كمالمان حركت كرديم و چيزي را كه كمال نيست كمال تصور كرديم به كمالمان نمي رسيم و خود را ناقص مي يابيم و اين شرماست. سوال و جواب آخرت هم چيزي جز ظهور همين امر نيست. سوال و جواب آخرت شفاهي و كتبي نيست بلكه سوال و جوابي تكويني است و نامه عمل هر كسي هم صفحه وجود خود اوست ؛ هر كسي به خود نگاه مي كند و مي يابد كه كامل است يا ناقص؛ كمال او برايش بهشت است و نقص او برايش جهنم؛ مثل كسي كه عضوي از بدنش را از دست داده است و زجر مي كشد حتي با اينكه جاي اين عضو قطع شده دردي هم ندارد و مشكلي هم براي او ايجاد نمي كند باز شخص موقع توجه به آن نقص ، اذيت مي شود. مثلا نبود يك گوش يا يك چشم براي انسان زجرآور است اگرچه درد هم نداشته باشد و مشكلي هم در زندگي براي انسان پيش نياورد؛ جهنم نيز ظهور نقص هاي روحي انسان است ؛ لذا كسي ما را به زور به جهنم نمي برد؛ در آخرت ما هستيم و نقص خودمان كه عين جهنم است؛ ما هستيم و جهل ما كه عين ظلمت است، ما هستيم و خشم ما كه عين آتش است، ما هستيم و حسد كه عين آتش درونی است . علم كمال است و جهل نبود آن، حلم كمال است و خشم نبود آن، خيرخواهي براي ديگران كمال است وحسود بودن ، نبود آن ، دوست داشتن ديگران كمال است و كينه و بغض نبود آن ؛ و به طور كلي رو به خدا كردن ــ که كمال محض و نور محض است ــ رو كردن به كمال مطلوب است و پشت كردن به او رو كردن به هر نقصي و هر ظلمتي. پس خدا ما را آفريد و خودش نيز به عنوان كمال مطلوب همه موجودات از ازل بود و از همين جا خير و شر معني پيدا كرد و دو راهي ظهور يافت وراه سوم عقلا محال است و قابل تصور نيست. ما هستيم و خدا؛ نقص است و كمال؛ لذا شر است و خير و حالت سوم محال است تصور شود؛‌ چون نقص و كمال و خير و شر ، نقيض همند و بين دو نقيض وجود شيء سوم محال است ؛ و محال ذاتي به معني جبر و زور نيست.خلاصه مطلب این که : 1- خدا ما را آفرید ؛ و جبر و زور در این جا معنی ندارد ؛ چون ما قبل از خلقت وجودی نداشتیم که مجبور واقع شود. 2- ما در یک نظام و عالم آفریده شدیم و جزئی از آن هستیم لذا محال است محکوم احکام آن نباشیم. 3- ما فقط مسئول اموری هستیم که مربوط به اختیار ما باشند ( ما تنها مسئول اعمال اختیاری خود هستیم ) لذا در آن اموری که از اختیار ما خارج است ما تکلیفی نداریم . 4- وجود خیر و شر ناشی از وجود کمال و نقص است ؛ و معیار کمال خداست . خیر امر وجودی است و شر امر عدمی است ؛ لذا ما بین بودن و نبودن یا بین کامل بودن و ناقص بودن واقع شده ایم نه بین دو امر وجودی ؛ و کسی هم ما را مجبور نکرده که کامل باشیم . این خواست ذاتی ماست. 5- بهشت ظهور کمالات انسان و جهنم ظهور نقایص انسان است ؛ و وجود هر کسی نامه اعمال اوست ؛ و محاکمه به آن معنا که در دنیاست در آخرت معنی ندارد. « وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى »« و اينكه براى انسان بهره‏اى جز سعى و كوشش او نيست»(النجم : 39)

پرسمان دانشجویی