خودشناسي و خداشناسي | کتابخانه مجازی الفبا

از چه راههايي ميشه خودمان را بشناسيم و از اين طريق به خدا شناسي برسيم چون طيق حديثي از پيامبر هر كس خوذ را بشناسه خدا را ميشناسه منظور از شناخت چيه جسمي يا روحي لطفا راهنمايي كنيد چون ميخوام خدا را با تمام وجود بشناسم و بهش عشق بورزم؟

اين سوالي که براي شما مطرح شده سوال مهم و زيبايي است و مهمتر از آن عشقي است که دنبال بدست آوردنش هستيد تا نثار خداي مهربان کنيد. اميدواريم اين پاسخي که در اينجا ارائه مي شود مقدمه اي براي مطالعات بيشتر شما گردد.
ما در قالب سه نکته سعی می کنيم به اين سوال پاسخ دهيم .
الف – انواع خداشناسي
ب- ابعاد خودشناسي
ج- تفسيرهاي ارائه شده براي اين حديث.

الف – انواع خداشناسي
براي بررسي دقيق تر و جواب بهتر به اين سوال، لازم است با انواع خداشناسي آشنا شويم تا بتوانيم تاثير خودشناسي در هر کدام از آنها را بهتر درک کنيم.
در مورد خداي متعال دو نوع شناخت مي توان تصور کرد :
1- شناخت حضوري و شهودي
منظور از شناخت حضورى نسبت به خدا اين است كه انسان بدون وساطت مفاهيم ذهنى، با نوعى شهود درونى و قلبى با خدا آشنا شود. ﴿ آيت الله مصباح ، آموزش عقايد،ص43﴾به عبارت ديگر در شناخت حضوري انسان «خودِ خودِ خدا » را مستقيما (البته در حد ظرفيت خود) شهود مي‌کند.
عُرفا معمولا سعي مي‌کنند اين راه را طي کرده و بجاي« شناختن مفاهيم» ، «خودِ خدا» را شهود کنند.
2- شناخت حصولي يا کلي.
منظور از شناخت حصولى اينست كه انسان بوسيله مفاهيمى كلى از قبيل «آفريننده، بى نياز، همه دان، و همه توان و...»‌شناختى ذهنى و به يك معنى «غايبانه» نسبت به خداى متعال پيدا كند و همين اندازه معتقد شود كه چنين موجودى وجود دارد «آن كسى كه جهان را آفريده است و...» سپس شناختهاى حصولى ديگرى را به آنها ضميمه كند تا به يك سيستم اعتقادى هماهنگ (جهان بينى) دست يابد. آنچه مستقيماً از كاوشهاى عقلى و براهين فلسفى بدست مى‌آيد همين شناخت حصولى است ولى هنگامى كه چنين‌شناختى حاصل شد انسان مى‌تواند درصدد دستيابى به شناخت حضورى آگاهانه نيز برآيد.(آيت الله مصباح،آموزش عقايد ، ص44)
معرفت نفس علاوه بر اينكه مقدمه و راه خدا شناسي حصولي است، مي تواند در خداشناسي حضوري و عملي نيز به ما کمک کند .
ب- ابعاد خودشناسي
خودشناسي هم شامل ابعاد جسمي و هم شامل جنبه‌هاي روحي مي شود. بعبارت دقيقتر ابعاد خودشناسي را اين گونه مي‌توان تفصيل داد :
1- شناخت اعضا و اندامها و چگونگي كار و عكس العمل انها با يكديگر(فيزيولوژي) 2-شناسايي توان و استعدادهاي پتانسيل شده در بدن 3- شناسايي توان و استعدادهاي
دروني و احساسات و كنشهاي روان (روانشناسي) 4- مشاهده حقيقت خويش در پرتو خودسازي و تهذيب نفس 5- علم حضوري به ارتباط عميقي که در دل خود با خدا دارد . در اين مرحله فرد به فقر وجودي خود نيز علم پيدا مي‌کند.

شناخت نفس بر اساس رديف يك تا سه، در خداشناسي حصولي به ما کمک مي کند، و مي تواند مقدمه و زمينه را براي خداشناسي حضوري آماده کند؛ ولي شناخت نفس براساس رديف پنجم در خداشناسي حضوري به ما کمک مي کند. در خداشناسي حضوري هرکس بر حسب ظرفيت وجودي خود مي تواند «خودخود خدا» را مستقيما مورد شهود قلبي قرار دهد.
ج- چند نمونه از تفسيرهاي ارائه شده براي اين حديث (من عرف نفسه).
براى اين حديث ‏شريف، تفسيرهاى گوناگونى گفته شده است. اين تفسير ها مي تواند در اين زمينه راه گشا باشد.
1- اين حديث در حقيقت اشاره به «برهان نظم‏» است، يعنى هركس شگفتيهاى ساختمان روح و جسم خود را بداند و به اسرار و نظامات پيچيده و حيرت‏انگيز اين اعجوبه خلقت پى برد، راهى به خدا به روى او گشوده مى‏شود; زيرا اين نظم عجيب و آفرينش شگفت انگيز نمى‏تواند از غير مبدا عالم و قادرى، سرچشمه گرفته باشد. بنابراين، شناختن خويشتن سبب معرفة الله است.
2- ممكن است اين حديث اشاره به «برهان وجوب و امكان‏» باشد، چرا كه اگر انسان دقت در وجود خويش كند مى‏بيند وجودى است از هر نظر وابسته و غير مستقل، علم و قدرت و توانايى و هوشيارى و سلامت و بالاخره تمام هستى او با شاخ و برگهايش، وجودى است غير مستقل و نيازمند، كه بدون اتكا به يك وجود مستقل و بى‏نياز، يك لحظه امكان ادامه بقاء او نيست. او به اصطلاح شبيه به معانى حرفيه است كه در ضمن جمله به كار مى‏روند، و در واقع بدون وابستگى معانى اسميه، مفهوم و معنى خود را بكلى از دست مى‏دهند; (مثلا، هنگامى كه گفته مى‏شود: «من از خانه به سوى مسجد رفتم‏» واژه «از» و «تا» بدون تكيه بر «خانه‏» و «مسجد»، هيچ مفهومى ندارد. بنابراين، معانى اسميه است كه به معانى حرفيه مفهوم مى‏بخشد.) و به اين ترتيب هر كس خود را با اين ويژگى بشناسد خداى خود را خواهد شناخت، چرا كه وجود وابسته بدون وجود مستقل غير ممكن است.
3- حديث مى‏تواند اشاره به «برهان علت و معلول‏» باشد; براى اين كه انسان هرگاه در وجود خويش كمى دقت كند مى‏فهمد كه روح و جسم او معلول علت ديگرى است كه او را در آن زمان و مكان خاص به وجود آورده، هنگامى كه به سراغ علت وجود خويش (فى‏المثل پدر و مادر) مى‏رود باز آنها را معلول علت ديگرى مى‏بيند، و هنگامى كه سلسله اين علت و معلول را پى‏گيرى مى‏كند، به اينجا مى‏رسد كه آنها نمى‏توانند تا بى نهايت پيش بروند چرا كه تسلسل لازم مى‏آيد و بطلان تسلسل بر همه دانشمندان مسلم است. (براى توضيح بيشتر به كتاب پيام قرآن جلد دوم، صفحه‏6 مراجعه كنيد)
بنابراين، بايداين سلسله به‏جايى ختم‏شود كه‏علت نخستين و به‏تعبير ديگر علة‏العلل و واجب‏الوجوداست،هستى‏اش ازدرون ذاتش‏مى‏جوشد و در هستى‏خود محتاج ديگرى نيست. هنگامى كه‏انسان خودش را بااين وصف بشناسد به خداى خويش پى مى‏برد.
4- اين حديث مى‏تواند اشاره به «برهان فطرت‏» باشد، يعنى هرگاه انسان به زواياى قلب خود و اعماق روح خود پى ببرد، نور الهى و توحيد كه در درون فطرت اوست، بر او آشكار مى‏شود، و از «معرفة‏النفس‏» به «معرفة‏الله‏» مى‏رسد، بى آن‏كه نيازى به دليل و استدلال داشته باشد.
5- سپس مرحوم علامه مجلسى در باره حديث من عرف نفسه فقد عرف ربه تفسيري را از بعضى از علما نقل مى‏كند كه حاصل آن اين است :
«روح انسان يك موجود لطيف لاهوتى است در صفت ناسوتى (يعنى از جهان ماوراء طبيعت است كه با صفات عالم طبيعت ظاهر گشته) و از ده طريق دلالت‏بر يگانگى و ربوبيت‏خداوند مى‏كند:
1- از آنجا كه روح مدبر بدن است مى‏دانيم كه جهان هستى مدبرى دارد!
2- از آنجا كه( در داخل بدن) يگانه است دلالت‏بر يگانگى خالق دارد!
3- از آنجا كه قدرت بر حركت دادن تن دارد دليل بر قدرت خداست!
4- از آنجا كه از بدن آگاه است دليل بر آگاهى خداوند است!
5- از آنجا كه سلطه بر اعضاء دارد دليل بر سلطه او بر مخلوقات است!
6- از آنجا كه قبل از بدن بوده و بعد از آن نيز خواهد بود دليل بر ازليت و ابديت‏خداست!
7- از آنجا كه انسان از حقيقت نفس آگاه نيست دليل بر اين است كه احاطه به كنه ذات خدا امكان ندارد!
8- از آنجا كه انسان محل( مخصوصي) براى روح در بدن نمى‏شناسد دليل بر اين است كه خدا محلى ندارد! (حداقل راحت‌تر مي تواند مکان‌دار نبودن خدا را درک کند)
9- از آنجا كه روح را نمى‏توان لمس كرد دليل بر اين است كه خداوند لمس كردنى نيست!
10- و از آنجا كه روح و نفس آدمى ديده نمى‏شود (ولي وجود دارد بهتر مي‌تواند ديده نشدن خدا را درک کند و به عبارت ديگر ) دليل بر اين است كه خالق او قابل رؤيت نيست!»
11- از طريق شناخت عينيت و وحدت صفات انساني با ذات انسان ، مي توان به عينيت صفات با ذات الهي پي برد!
12- با شناخت علم حضوري نفس به خود ، علم حق تعالي به هستي نيز كه علم حضوري است‘ قابل درك خواهد بود، (اگر انسان بتواند رابطه روح خود با جسم واعضايش را درک کند راحت‌تر مي‌تواند رابطه خدا با جهان هستي را درک نمايد)

آرى! هركس خود را بشناسد خدا را خواهد شناخت، و خود شناسى راهى است‏به خدا شناسى و به يقين خداشناسى، مهمترين وسيله تهذيب اخلاق و پاكسازى روح و دل از آلودگيهاى اخلاقى است چرا كه ذات پاكش منبع تمام كمالات و فضائل است و از اينجا روشن مى‏شود كه يكى از مهمترين گامهاى سير و سلوك و وصول به خداوند، خود شناسى است.

6- به نظر شهيد مطهري جنبه ‌هاي مختلفي در شناخت خود وجود دارد که مي‌تواند در خداشناسي به ما کمک کند.
ايشان در کتاب فلسفه اخلاق به دو نمونه از اين جنبه ها اشاره کرده اند که ما يکي از آنها را در اينجا نقل مي کنيم :
وجود گرايشهاى معنوى در انسان، آيتى براى شناخت خدا
جهتي که موجب آن نفس انسان آيت است براى خداشناسى، مسئله گرايشهاى معنوى انسان است: مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ.
ويليام جيمز (در اين زمينه سخن زيبايي دارد)، او يك روان شناس تجربى و كسى است كه روان شناسى را، مخصوصاً روان شناسى دينى را، وارد مرحله تجربى و آزمايشى كرد. اين مرد حدود چهل سال روى تجلّيات روانى مذهبى روانها آزمايش كرده؛ يعنى روانها را از نظر مذهبى مورد معاينه و مطالعه قرار داده، آنهم نه به سبك استدلالى و قياسى بلكه به سبك تجربى و آزمايشى. نتيجه‏اى كه اين روان شناس بزرگ جهان از حدود چهل سال آزمايش در روان انسان از نظر گرايشهاى معنوى گرفته، اين است كه مى‏گويد: در وجود انسان همچنان كه يك سلسله گرايشها به طبيعت و ماده وجود دارد و اينها انسان را با طبيعت پيوند مى‏زنند و ملاك پيوند و ارتباط انسان با طبيعت‏اند، يك سلسله گرايشهاى ديگر وجود دارد كه با حسابهاى مادى جور در نمى‏آيد بلكه ضد حسابهاى مربوط به پيوند انسان با طبيعت است، زيرا پيوند انسان با طبيعت براى اين است كه انسان از طبيعت و خارج وجود خودش بهره كشى كند و نفع ببرد، ولى اين گرايشها با اين حرفها جور در نمى‏آيد.
انسان يك سلسله خواستها در اين عالم دارد كه با جنبه طبيعى و مادى وجود او سازگار نيست. و مى‏گويد: اينها دليل است بر اينكه عالمى ديگر وجود دارد و اين احساسها ما را با عالم ديگر پيوند مى‏دهد. الهامهاى معنوى و خدايى، خداجويى‏ها، نيكى جويى‏ها، خيرجويى‏ها و معنويت جويى‏ها هميشه در بشر وجود داشته و دارد و قابل مبارزه و جايگزينى نيست.
پس يکي از راهها براى «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ» همين گرايشها، تمايلات و وابستگيهاى معنوى انسان است.(ر.ک: مجموعه آثار شهيد مطهري، ج 22، ص 435 تا 437)
خلاصه و جمع بندي
همانطور که متوجه شديد بيشتر تفاسير ارائه شده، رابطه خودشناسي و خداشناسي حصولي را بيان مي کردند و برخي از تفاسير نيز، به رابطه خودشناسي و خداشناسي حضوري اشاره داشتند.
به طور کلي ما با شناخت ابعاد مختلف جسم و قابليت هاي روانشناختي روح ، مي‌توانيم شناخت حصولي خود را نسبت به خدا بالابرده و صفات الهي از قبيل (قدرت ، نظم ، حکمت و... ) را بهتر درک کنيم.
اما مهمتر از شناخت حصولي ، شناخت حضوري خدا هست که لذت بيشتري دارد. و با خودشناسي عرفاني مي‌توانيم به آن برسيم.
به عبارت بهتر، « دل » انسان ارتباط عميقي با آفرييننده خود دارد و هنگامي که انسان به عمق دل خود, توجه نمايد چنين رابطه اي را خواهد يافت ( و از طريق همين رابطة وجودي مي‌تواند در حد ظرفيت خود ، خدا را مشاهده قلبي نمايد)؛ ولي اکثر مردم مخصوصاً در اوقات عادي زندگي که سرگرم امور دنيا هستند توجهي به اين رابطه قلبي ندارند و هنگام قطع اميد شان از اسباب مادي به اين رابطه توجه مي کنند .(آيت الله مصباح،معارف قرآن ،ج1،ص36)

براي مطالعه كتاب هاي زير مفيدند:
1- مقالات، استاد شجاعى (به خصوص جلد سوم)
2- صد كلمه در معرفت نفس، استاد حسن‏زاده آملى
3- انسان در عرف عرفان، استاد حسن‏زاده آملى
4- دروس معرفت نفس، استاد حسن‏زاده آملى
5- معارف قرآن ج1( خداشناسي) ، آيت الله مصباح
6- بسوي او، آيت الله مصباح
و...

نکته پاياني
در پايان مطلبي را از تفسير نمونه که در ذيل آيه 21 ذاريات آمده است نقل مي کنيم که مطالعه آن نيز مي‌تواند مفيد باشد:
در جاى ديگر مى‏فرمايد: در درون وجود شما آيات خداست، آيا نمى‏بينيد؟ (و فى انفسكم افلا تبصرون) (سوره ذاريات، آيه‏21)
بدون شك انسان اعجوبه عالم هستى است و آنچه در عالم كبير است در اين عالم صغير نيز وجود دارد، بلكه عجائبى در آن است كه در هيچ جاى جهان نيست.
عجب اينكه اين انسان با آن هوش و عقل و علم و اينهمه خلاقيت و ابتكارات و صنايع شگرف، روز نخست به صورت نطفه كوچك و بى ارزشى بوده، اما همين‏
كه در عالم رحم قرار مى‏گيرد با سرعت عجيبى رو به تكامل مى‏رود، روز به روز شكل عوض مى‏كند، و لحظه به لحظه دگرگون مى‏شود، و آن نطفه ناچيز در مدت كوتاهى به انسان كاملى تبديل مى‏گردد.
يك سلول كه كوچكترين اجزاى بدن او است ساختمان تو بر تو و شگفت- آورى دارد كه به گفته دانشمندان معادل يك شهر صنعتى تشكيلات در آن است!.
يكى از علماى زيست‏شناس مى‏گويد: اين شهر عظيم با هزاران در و دروازه جالب، و هزاران كارخانه و انبار و شبكه لوله‏كشى، و مركز فرماندهى با تاسيسات فراوان (آنها) و ارتباطات زياد، و كارهاى مختلف حياتى، آنهم در محدوده كوچك يك سلول، از پيچيده‏ترين و شگفت‏انگيزترين شهرها است كه اگر ما بخواهيم تاسيساتى بسازيم كه همان اعمال را انجام دهد- و هرگز قادر نيستيم- بايد دهها هزار هكتار زمين را زير تاسيسات و ساختمانهاى مختلف و ماشين آلات پيچيده ببريم تا براى انجام چنان برنامه‏اى آماده گردد، ولى جالب اينكه دستگاه آفرينش همه اينها را در مساحتى معادل پانزده ميليونيم ميليمتر قرار داده! ( سفرى به اعماق وجود انسان)
دستگاه‏هايى كه در بدن انسان است مانند قلب و كليه و ريه و مخصوصا دهها هزار كيلومتر! رگهاى درشت و باريك و حتى مويرگهايى كه با چشم ديده نمى‏شود، و مسئول آبرسانى و تغذيه و تهويه ده ميليون ميليارد سلول تن انسان هستند، و حواس مختلفى مانند بينايى و شنوايى و حواس ديگر هر كدام آيتى عظيم از آيات او است.
و از همه مهمتر معماى حيات كه اسرار آن هم چنان ناشناخته مانده،
و ساختمان روح و عقل انسان است كه عقول همه انسانها از درك آن عاجز است، و اينجا است كه انسان بى اختيار لب به تسبيح و حمد و ثناى خدا مى‏گشايد و در پيشگاه عظمتش سر تعظيم فرود مى‏آورد، و به اين اشعار مترنم مى‏شود:
فيك يا اعجوبة الكون غدا الفكر كليلا انت حيرت ذوى اللب و بلبلت العقولا
كلما قدم فكرى فيك شبرا فر ميلا ناكصا يخبط فى عمياء لا يهدى سبيلا
در تو اى اعجوبه عالم هستى (اى خداى بزرگ) فكر خسته و وامانده شد! تو صاحبان انديشه و مغز را حيران ساخته‏اى، و عقول را بهم ريخته‏اى! هر زمان فكر من يك وجب به تو نزديك مى‏شود يك ميل فرار مى‏كند (و از عظمت ذاتت در وحشتى بزرگ فرو مى‏رود).
آرى به عقب برمى‏گردد و در تاريكيها غرق مى‏شود، و راهى به جلو پيدا نمى‏كند! در حديث آمده است كه پيغمبر گرامى اسلام ص فرمود:
من عرف نفسه فقد عرف ربه:
كسى كه خويش را بشناسد خداى خويش را شناخته است
آرى خودشناسى در تمام مراحل راه خداشناسى است.(ر.ک: تفسير نمونه، ج‏22، ص: 332 – 344)

پرسمان دانشجویی