ماهيت كلام الهي | کتابخانه مجازی الفبا

اين که خدا متکلم است، يعني چه؟

در ابتدا بايد گفت که صفت تکلم از صفات فعلي خداوند است نه صفت ذاتي ؛ صفات ذات همچون علم و قدرت است كه از ازل بوده، و نيازي به وجود مخلوقات ندارد، اما «صفات فعلي» صفاتي است كه بيرون از ذات خداوند است و عقل اين صفات را به هنگام صدور افعالي از خداوند انتزاع كرده و به او نسبت مي‏دهد مانند خالق و رازق، صفت تكلم نيز در زمرة همين صفات است، چون نوعي فعل و حركت مي‏باشد و مي‏دانيم حركت در ذات خداوند راه ندارد. شيخ طوسي (قدس سره) در «امالي» از ابوبصير از امام صادق (ع) نقل كرده است، فرمود :«لَمْ يَزَلْ اللهُ جَلَّ اِسْمُهُ عالِماً بِذاتِهِ، وَ لا مَعْلُوْمَ، وَ لَمْ يَزَلْ قادِراً بِذاتِهِ وَ لا مَقْدُوْرَ، قُلْتُ جُعِلْتُ فِداكَ، فَلَمْ يَزَلْ مُتَكَلِّماً؟ قالَ اَلْكَلامُ مُحْدثٌ كانَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لَيْسَ بِمُتَكَلِّمٍ ثُمَّ اَحْدَثَ الْكَلامَ!: خداوند هميشه بالذات عالم بود در حالي كه معلومي وجود نداشت، و بالذات قادر بود در حالي كه مقدوري نبود. ابوبصير مي‏گويد گفتم فدايت شوم، آيا خداوند هميشه موصوف به صفت متكلم بوده؟ فرمود كلام، موضوع حادثي است خداوند متعال وجود داشت و متكلم نبود، سپس كلام را آفريد !» (بحارالانوار 4/68 ) همين حديث را مرحوم كليني در كافي با مختصر اضافاتي نقل كرده و در ذيل آن صريحاً آمده است: «اِنَّ الْكَلامَ صِفَةٌ مُحْدَثَةٌ لَيْسَتْ بِاَزَليَّةٍ، كانَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ وَ لا مُتَكَلِّمَ : كلام و سخن گفتن، صفت حادثي است و ازلي نيست، خداوند متعال از ازل بوده و متكلمي وجود نداشت» (اصول كافي 1/107 ). اين روايت به وضوح فرق ميان «صفات ذات» و «صفات فعل» را بيان مي‏كند. در اين مورد که خداوند سخن مي گويد و کسي را مخاطب خود قرار مي دهد ميان مسلمانان جاي شک و ترديدي نيست و همگان بر اين باورند. اما آنچه در مورد آن اختلاف نظر دارند معناي سخن گفتن خداوند است. به هر حال قبل از بيان نظرات مختلف در اين باره بهتر است سخن حق و مورد قبول شيعه (و معتزله ) را در اين باره بيان کرده و پس از آن به نقل نظرات ديگر بپردازيم. علامه حلي در شرح کتاب تجريد الاعتقاد(کشف المراد) خواجه نصير الدين طوسي در مورد اثبات متکلم به عنوان يکي از صفات فعلي او چنين مي فرمايد : چون خداوند قادر مطلق است و بر هر امر ممکني تواناست ، از اين رو شکي نيست که مي تواند امواج صوتي را در فضا بيافريند، و اين امواج را به گوش انبياء و پيامبرانش برساند، و پيام خود را از اين طريق به آنها ابلاغ نمايد، آنچنان كه قرآن در مورد تكلم با موسي بن عمران در وادي «ايمن» گواهي مي‏دهد كه امواج صوتي در آن درخت مخصوص ايجاد شده و موسي را به سوي خود فراخوانده است. ( ر.ک. شرح تجريد الاعتقاد / علامه حلي / ص 224) «تكلّم» به معني سخن گفتن با زبان و از طريق تارهاي صوتي از عوارض جسم است و دربارة خداوند كه منزه از جسم و جسمانيت است مفهوم ندارد، جز از طريق ايجاد امواج صوتي در اجسام كه در بالا اشاره شد.گروهي از اشاعره كه اين مسائل را درك مي‏كردند - با تاييد امکان چنين امري - به حكم ناچاري مسأله «كلام نفسي» را مطرح كرده‏اند، كلامي كه بتواند قديم باشد و قائم به ذات پروردگار. آنها براي اثبات اين مطلب به اين آيه تمسك جسته‏اند كه قرآن درباره جمعي از منافقين مي‏گويد «وَ يَقُوْلُوْنَ في اَنْفُسِهِمْ لَوْ لايُعَذِّبُنَا اللهُ بِما نَقُْوْلُ : آنها در دل مي‏‏گويند چرا خداوند ما را در برابر سخنانمان عذاب نمي‏كند؟!» (مجادله/8 ) و به اين ترتيب خواسته‏اند خود را از تضادي كه در ميان حادث بودن كلام، و قديم بودن صفات الهي مي‏ديدند رهائي بخشند. ولي آنها با اين سخن گرفتار مشكل بزرگتري شده‏اند و آن اينكه اگر منظور از كلام نفسي «تصوير الفاظ و جمله‏ها، و گذراندن آنها از ذهن و فكر» باشد، اين امور درباره خداوند معني ندارد، زيرا ذات پاك او جايگاه اينگونه عوارض انساني نيست. و اگر منظور علم خداوند به محتواي قرآن مجيد از ازل بوده باشد، جاي شك نيست كه او از ازل احاطه علمي به همه اين امور داشته باشد، ولي در اين صورت كلام نفسي بازگشت به علم خدا مي‏كند، و صفت ديگري نخواهد بود.

پرسمان دانشجویی