شناخت حقيقت | کتابخانه مجازی الفبا

راه رسيدن به حقيقت چيست و از چه ديدگاهي مي توان به آن رسيد، آيا حقيقت مطلق وجود دارد؟

انسان توان دست يابي به حقيقت را دارد و ابزار اين امر نيز در اختيارش قرار داده شده است. مهمترين ابزار درک حقيقت همان عقل اوست که چون از حجابها به دور باشد توان درک و تجزيه و تحليل مسائل و درک حقيقت را دارد. عقل به کمک ابزارهاي دروني و بيروني ديگر داده ها را درياف کرده و تحليل مي کند و پس از آن به درستي يا نادرستي آنها حکم مي نمايد.


حقيقت همواره مطلق است و امکان حقيقت نسبي وجود ندارد. يک قضيه يا درست است يا درست نيست نمي توان قضيه اي هم درست باشد و هم درست نباشد.



چيستي حقيقت
حقّ به معني ثابت و حقيقت ، آن چیزی است که بطور قطع و یقین ثابت مي باشد . حقیقت اسم است برای چیزی که در محل خود مستقر باشد. (از تعریفات جرجانی ). تاء در حقیقت برای تأنیث نیست بلکه برای نقل از صفت به اسم است مانند تاء علامت. (لغت نامه دهخدا)
واژه حق به معنای راست و درست، ضد باطل، ثابت و واجب، کاری که البته واقع شود، یقین، عدل، نصیب و بهره از چیزی، ملک و مال و یکی از نام‏های خداوند است.( فرهنگ فارسی عمید) حق در اصل به معنای مطابقت و هماهنگی است و به همین دلیل به آن چه با واقعیت موجود، تطبیق میکند حق گفته میشود، و این که به خداوند حق میگویند به سبب آن است که ذات مقدس او بزرگ‏ترین واقعیت غیر قابل انکار است. به عبارت روشن‏تر، حق یعنی موضوع ثابت و پا برجا که باطل در آن راه ندارد.( تفسیر نمونه، ج 2، ص 309) کلمه حق با عناوین گوناگون در قران كريم 250 بار تکرار شده که حاکی از مهم بودن آن است. خداوند، حق است و غیر او حقّ بالغيرند و باطل بالذات ؛ يعني مخلوقات با خدا حقّند و بي او باطل: (ذلِکَ بانَّ الله هو الحَقُّ وَ اَنَّ ما یَدعُونَ مِن دونه هُو الباطِلُ و اَنَّ الله هُوَ العَلِیُّ الکبیر); [آرى] اين بدان سبب است كه خدا خود حق است و آنچه به جاى او مى‏خوانند آن باطل است و اين خداست كه والا و بزرگ است . ( سوره حج، آیه 62) و تمام انسان‏ها و موجوداتی که به گونه‏ای با خداوند ارتباط دارند حقند و به همان اندازه که از او بیگانه‏اند باطلند. در تفسیر المیزان آمده است: اطلاق حق بر خداوند و باطل بر غیر او یا به این جهت که او حقی است که به هیچ وجه با باطل آمیخته نیست یا به سبب این است که حق در حقانیتش استقلال دارد و دیگران به سبب رابطه با او، رنگ حق به خود میگیرند.
یافتن حقیقت
برای یافتن حقیقت، راه‏های زیادی وجود دارد که مهم‏ترین آن‏ها عبارتند از:


1. شناخت حق و باطل: خداوند منظره حق و باطل را با یک مثال زیبا بیان میفرماید: (اَنزل مِنَ السمأِ مأً فَسَالَتْ اَوْدِیَُْ بِقَدرَها فاحْتَمَل الَسیْلُ زَیدَاً رابِیاً و مِمَّا یُوقِدون علیه فی النارِ اِبتغاهَ حِلْیٍَْ اَوْ مَتاعٍ زَبَدُ مِثْلُهُ کذلِکَ یَضْرِبُ الله الحَقَّ و الباطِلَ فَامَّا الزَبَدُ فَیَذْهَبُ جُفأً وَ اَمّا ما یَنفَعُ الناسَ فَیَمْکُثُ فِی الارضِ کذلِکَ یَضْرِبُ الله الاَمثالَ); [همو كه] از آسمان آبى فرو فرستاد پس رودخانه‏هايى به اندازه گنجايش خودشان روان شدند و سيل كفى بلند روى خود برداشت و از آنچه براى به دست آوردن زينتى يا كالايى در آتش مى‏گدازند هم نظير آن كفى برمى‏آيد خداوند حق و باطل را چنين مثل مى‏زند اما كف بيرون افتاده از ميان مى‏رود ولى آنچه به مردم سود مى‏رساند در زمين [باقى] مى‏ماند خداوند مثلها را چنين مى‏زند . (سوره رعد، آیه 17 ) شناخت حق و باطل، که همان شناخت واقعیت‏ها از پندارها است، گاهی برای انسان چنان مشکل و پیچیده میشود که حتماً باید سراغ نشانه‏ها رفت؛ تا حقایق را از اوهام و حق را از باطل شناخت. قرآن در مثال بالا این نشانه‏ها را چنین بیان کرده است:


الف) حق، همیشه مفید و سودمند است، همچون آب زلال که مایه حیات و زندگی است. باطل، همیشه بیفایده و بیهوده است؛ چنان‏که کف‏های روی آب هرگز کسی را سیراب نمیکند و درختی را نمیرویاند. باطل همواره مستکبر، بالانشین، پر سر و صدا، پر قال و غوغا؛ ولی تو خالی و بی محتوا است. حق، متواضع، کم سر و صدا، اهل علم ، پر محتوا و سنگین وزن است. حضرت علی(ع) در وصف خود و دشمنانش میفرماید: «و قدار عدوا و ابرقوا مع هذین الامرین الفشل لنا نرعد حتی توقع و لا نسیل حتی نمطر»؛ آنان رعد و برقی نشان دادند، اما پایانش جز سستی و ناتوانی نبود، ولی ما به عکس، تا کاری انجام ندهیم رعد و برقی نداریم و تا نباریم سیلاب خروشان به راه نمیاندازیم.( نهج‏البلاغه، خطبه 9)
ب) حق، همیشه متکی به نفس است؛ اما باطل از آبروی حق مدد میگیرد و سعی میکند خود را به لباس او درآورد و از حیثیت او استفاده کند، همان‏گونه که هر دروغی از راست فروغ میگیرد که اگر سخن راستی در جهان نبود، هرگز کسی دروغی را باور نمیکرد. فروغ زودگذر باطل از آبرو و حیثیت و به برکت حق است. حق همه جا متکی به خویش است.( تفسیر نمونه، ج 10، ص 167) شیاطین برنامه‏های خود را با مخفی کاری و مخلوط کردن حق و باطل میآمیزند و چنان در گوش جان میدمند که موجبات گمراهی و دور شدن از حقیقت را فراهم سازند. پیروان شیطان، باطل را در لعابی از حق، و دروغ را در پوسته‏ای از راست، و گناه را در لباس عادت، و گمراهی را در پوشش هدایت به خورد حق جویان میدهند. اگر آنان باطل را با حق نیامیزند و صریح و صاف سخن بگویند؛ به فرموده علی(ع) «لم یخف علی المرتادین»؛ بر پویندگان راه خدا مطلب مخفی نمیشود. لذا با مخلوط کردن حق و باطل، بر مردم مسلط میشوند؛ چنان‏چه آن حضرت در ادامه سخن میفرماید: «فهنالک یستولی الشیطان علی اولیائه».( نهج‏البلاغه، خطبه 50)
ج) باطل، دنبال بازار آشفته میگردد؛ لذا با هیاهو و زدن تهمت‏های ناروا و جلوگیری از تحقیق، راه حق را سخت میکند. هنگامی که سیلاب وارد دشت میگردد و جوش و خروش آب فرو مینشیند اجسامی که با آب مخلوط شده بودند به تدریج ته‏نشین میشوند و کف‏ها از میان میروند و آب زلال چهره اصلی خود را آشکار میسازد. به همین ترتیب، باطل به سراغ بازارِ آشفته میرود، تا از آن بهره گیرد.
2. استمداد از حق تعالی : انسان برای رسیدن به حقیقت، باید دست به دامان حق زند؛ تا او را به سرچشمه حقیقت برساند؛ البته این امداد الهی، زمینه‏هایی را میطلبد که انسان باید آنها را فراهم نماید که مهم‏ترین آنها داشتن زمینه و قابلیت تقوی و ایمان به معاد و روز رستاخیز و بیم از عذاب آخرت است.
داشتن روح حق‏طلبی و حق جویی : روحیه حق‏طلبی، مرتبه‏ای از تقواست که اگر در انسان وجود داشته باشد، از مواعظ و تذکرات الهی و پیامبران و علما نفع میبرد. لذا خداوند در قرآن میفرماید: (هدی للمتقین) . (بقره / 2)
3. شنیدن حرف حق : گاهی افرادی از حق فرار میکنند و حاضر به شنیدن حرف حق نیستند. سخن از پذیرش نیست، سخن از شنیدن است. در عصر پیامبر اسلام وقتی صدای دل‏انگیز پیامبر به آیات قرآن بلند میشد، گروهی با جار و جنجال و سوت و صفیر چنان غوغایی به راه میانداختند تا هیچ کس صدای آن حضرت را نشنود. در تاریخ خونین کربلا نیز آمده است هنگامی که امام حسین(ع) میخواست دشمنان منحرف را ارشاد کند، چنان جنجالی به راه میانداختند که صدای امام به گوش افراد نرسد.
امروز نیز این برنامه‏ها وجود دارد، البته به شکل و چهره‏ای جدید. طرفداران باطل با انواع سرگرمیهای ناسالم، چنان جو و فضایی را فراهم کرده‏اند که مردم، خصوصاً جوانان، نتوانند صدای دلنواز مردان خدا را بشنوند.
4. برطرف کردن موانع: برای یافتن حقیقت، باید موانع را برطرف نمود. مهم‏ترین موانع عبارتند از: 1. لجاجت و عناد: انسان لجوج و عنود اگر با حقیقت مواجه شود، نه تنها حق را نمیپذیرد؛ بلکه دشمن حق میگردد. 2. کبر و غرور: شیطان تکبر ورزید و از حق و حقیقت دور شد. حضرت نوح(ع) میفرماید: خداوندا، من هر زمان آنان را دعوت کردم که ایمان بیاورند... انگشتان خویش را در گوش‏های خود قرار داده و لباس‏هایشان را بر خود پیچیدند.(نوح/7) این آیه نشان دهنده تکبر مردم در مقابل حقیقت است. روح حقیقت‏جویی و پذیرش حق، در تمام انسان‏ها وجود دارد؛ اما برخی به سبب کبر و غرور، حقیقت را نمیپذیرند. 3. تعصب: اگر انسان با تعصب به دنبال حقیقت برود و از عقل کمک نگیرد، به حقیقت محض نمیرسد. 4. هوی پرستی: حقیقت جویی با هوی پرستی منافات دارد. در یک دل دو محبت نمیگنجد؛ یا حق یا هوی. 5. پیش داوریهای غلط: برای یافتن حقیقت، باید با ذهن صاف و خالی به جست‏جوی حیقت پرداخت. 6. حفظ منابع مادی: گاهی مواقع اگر انسان حقیقت را بپذیرد از جنبه مادی نفعی نمیبیند و برای حفظ منافع مادی حق را رها میکند. 7. تقلید کورکورانه از نیاکان: در زمان حضرت نوح(ع)، بعضی از افراد منحرف دست فرزندان خویش را گرفته و نزد نوح میبردند و به فرزندان خود میگفتند از این مرد بترس، ما را و تو را گمراه میکند؛ این وصیتی است که پدرم به من کرده و من الان سفارش به تو میکنم.


با توجه به این که موضوع بحث در رابطه با چگونگی یافتن حقیقت است، لازم است حدیثی را که شیعه و اهل‏سنت نقل کرده‏اند یادآور شویم. ابوبکر گفت: شنیدم رسول خدا(ص) میگوید: «الحق مع علی و علی مع الحق»؛ حق با علی است و علی با حق است.( مجمع البیان، ج 10، ص 361) ؛ یعنی معیت و ملازمه بین این دو، امری است مسلم، که در همه جا و همه وقت پیوسته با هم هستند؛ آن چنان‏که هیچ گونه رفتار و گفتار علی(ع) جدای از حق یا بر خلاف حق نبوده است.کتاب حق با علی(مهدی فقیه ایمانی ) ، 143 مصدر حدیثی، تاریخي و کلامی از منابع اهل‏سنت برای این حدیث ذکر میکند. اعترافات عمر و بعضی از بزرگان اهل‏سنت در رابطه با علی(ع) و حق بخاری و دیگر حافظان حدیث و تاریخ نگاران مورد قبول اهل تسنن، از عمر بن خطاب روایت کرده‏اند که وی به طور مکرر و با تعبیرات گوناگون و به صورت علنی در برابر صحابه یا افراد شرور، صریحاً اعلام و اعتراف نموده که امیر مؤمنان علی(ع) در بین صحابه و افراد مهاجر و انصار شایسته‏ترین کسی است که مردم را به حق رهنمون و به عمل بر وفق آن وادار مینماید؛ هر چند این کار مردم را خوش نیایند و حتی گردنش را هدف شمشیر قرار دهند. (].غایه المرام، ص 540، پایان باب 45 و ص 548، حدیث 11؛ باب 53، فصل مشتمل بر فضائل علی ضمنر خطبه ابوبکر) ابو حنیفه میگوید: هیچ فردی با علی(ع) جنگ نکرد، مگر آن که علی از وی اولی به حق بود. (بخاری در ادب المفرد، باب من احب کتمان السر، شمار 582؛ ابن جریر طبری، در تاریخ الامم و الملوک، ج 4، ص 227، طبع دارالمعارف؛ مستدرک حاکم، ج 3، ص 95، کتاب معرفْ صحابه نقل از حق با علی است) ابن حجر عسقلانی مینویسد: در جنگ‏های جمل و صفین، امام علی بن ابیطالب بر حق و صواب بود.( مناقب ابو حنیفه، خوارزمی، ج 2، ص 82، چاپ حیدرآباد) ابن حبان حنفی مینویسد: در پیکار جمل و پیکار با معاویه در صفین، علی بر حق بود.( فتح الباری، (شرح صحیح بخاری)، ج 12، ص 244، کتاب استتابته المرتدین ) بنابراین، با توجه به مطالب ذکر شده، میتوان حقیقت را یافت. بهترین راه شناخت حقایق و دیگر اصول اعتقادی، شناخت سیره ائمه معصومین(علیهم السلام) است.

پرسمان دانشجویی