اختيار فرشتگان | کتابخانه مجازی الفبا

آيا فرشته ها اراده دارند، توضيح دهيد؟

فرشته ها ، هم اراده دارند هم اختیار. از نظر حکما و عرفای اسلامی همه ی موجودات عالم ، دارای حیات ، شعور ، اراده و اختیارند. اساساً اراده و اختیار خود از امور مجرّد(غیر مادّی) بوده از سنخ وجود ملائکند. و اگر موجودات مادّی نظیر انسان و حیوان به وضوح دارای این صفاتند به خاطر داشتن نفس قوی غیر مادّی است که از سنخ ملائک است. در گیاهان و جمادات نیز این دو صفت وجود دارند لکن به خاطر ضعف وجود آنها اراده و اختیارشان قابل فهم نیست. « ...فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعين‏. ــــــــــ (خداوند متعال ) به آن (آسمان ) و به زمين فرمود: بیایید خواه از روى اطاعت و خواه از روی اكراه! آنها گفتند: ما از روى طاعت مى‏آييم.»(فصلت:11) . لذا اگر موجودات مادّی به خاطر داشتن نفس مجرّد دارای اراده و اختیارند ، ملائک که مجرّد خالصند به نحو اولی دارای این دو صفتند. چون صفات کمال ، که اراده و اختیار نیز جزء آنها هستند ، در مجرّدات بسیار قویتر از موجودات مادّی وجود دارند.
از اینرو خداوند متعال که فوق مجرّد است از بالاترین مرتبه ی اراده و اختیار نیز برخوردار است. البته باید توجّه داشت که تفاوتی هست بین اراده و اختیار حیوان با انسان و بین اراده و اختیار انسان با فرشته و همگی با اراده و اختیار خدا. اراده و اختیار حیوان به تعبیر شهید مطهری تابع و محکوم غریزه ی آنهاست امّا اراده و اختیار انسان می تواند حاکم بر غرایز او باشد و بر خلاف غریزه نیز عمل نماید.
به تعبیری حیوان فقط اراده و اختیار غریزی دارد ولی انسان افزون بر این مرتبه از اراده و اختیار ، اراده و اختیار عقلی نیز دارد. بلکه در اولیاء الهی اراده و اختیار قلبی و در انبیاء وائمه اراده و اختیار قدسی نیز موجود است. در انسان و حیوان ، مادام که در دنیا و با بدن مادّی هستند اراده ، غیر از اختیار است.
اراده ی حیوان و انسان ، علّت حرکت عضلات و معلول شوق و میل درونی است ؛ خود میل درونی نیز معلول تصدیق و ترجیح خیریّت یک فعل است که از آن تعبیر می شود به اختیار وصفی ؛ خود این اختیار وصفی(تصدیق به خیریّت عمل) نیز ظهور شاکله ی ذاتی شخص است که از آن تعبیر می شود به اختیار داتی.
البته تصوّر فعل خارجی نیز نقش زمینه ساز دارد در این ظهور دارد. امّا در ملائک اراده و اختیار وصفی و اختیار ذاتی اوّلاً یک چیزند نه سه چیز متمایز از همدیگر. چون نه میل درونی در ملائک وجود دارد نه تصوّر فعل و نه وصف عرضی. ثانیاً اراده و اختیار ملائک علّت تامّه ی تحقق فعل آنهاست.
یعنی محال است فرشته چیزی را اراده کند و آن چیز تحقق نیابد ؛ امّا اراده و اختیار انسان علّت ناقصه ی فعل اوست ؛ لذا ممکن است انسان یا حیوان چیزی را اراده کنند ولی به خاطر فراهم نبودن دیگر عوامل طبیعی یا وجود مانع ، آن چیز تحقق نیابد. امّا تفاوت اراده و اختیار خدا با اراده و اختیار دیگر موجودات در این است که اراده و اختیار همه موجودات مثل وجود خودشان ممکن الوجود است ، ولی اراده و اختیار ذاتی خداوند متعال واجب الوجود است.
چرا که اوصاف ذاتی خدا عین ذات او هستند و تمایز آنها مفهومی است. البته برخی گفته اند خداوند متعال فاقد اراده و اختیار ذاتی است و آنها را از اوصاف فعلیّه و در نتیجه ممکن الوجود دانسته اند. لکن از نظر عرفا و بزرگان حکمت این سخن جای اشکال دارد ؛ چرا که اوصاف فعلی خدا نیز همگی ریشه در اوصاف ذاتی او دارند. لذا امام رضا(ع) فرمودند:« ... عَالِمٌ إِذْ لَا مَعْلُومَ وَ خَالِقٌ إِذْ لَا مَخْلُوقَ وَ رَبٌّ إِذْ لَا مَرْبُوبَ وَ إِلَهٌ إِذْ لَا مَأْلُوهَ وَ كَذَلِكَ يُوصَفُ رَبُّنَا وَ هُوَ فَوْقَ مَا يَصِفُهُ الْوَاصِفُون‏... .
(خدا) عالم و دانا بود در هنگامى كه هيچ معلومى نبود. و خالق و آفريدگار بود در وقتى كه هيچ مخلوق و آفريده ای نبود و ربوبیّت داشت در زمانى كه هيچ مربوبی نبود و معبوديت داشت آنگاه كه هيچ عبادت‏كننده ای نبود كه عبادت كند.
پروردگار ما را چنين بايد وصف نمود و آن جناب بالاتر است از آنچه وصف‏كنندگان او را وصف مي كنند.»( التوحيد للصدوق ،ص57) طبق این کلام گوهربار عالِم آل محمّد ــ صلوات الله علیهم ــ خدا قبل از وجود مخلوق و مربوب و عبد ، خالق و ربّ و اِله بود ، در حالی که خلق و معبودیّت و ربوبیّت در علم کلام جزء صفات فعل قلمداد می شوند. حکما در تفسیر این کلام حضرت رضا(ع) فرموده اند هر صفت فعلی ظهور صفتی ذاتی است.

پرسمان دانشجویی