تقدير و ازدواج | کتابخانه مجازی الفبا

لطفا قضا و قدر را شرح دهيد و در مورد همسر آيا از قبل تعيين شده است؟

مسأله قضا و قدر همان مشيت الهى است كه در نظام هستى، هر چيز را با محاسبه دقيق و معين به طور قانون‏مند و سازوار در چارچوب نظام علت و معلول قرار داده است. شناخت صحيح مشيت خداوند و خواست انسان، مبتنى بر داشتن تصور صحيح از مشيت خداوند در نظام جهان و انسان است. ترديدى نيست كه هيچ رخدادى در جهان، جز به مشيت خداوند اتفاق نمى‏افتد.
برگى كه از درخت ساقط مى‏شود و يا كارى كه از انسان سر مى‏زند، هر دو به مشيت خداوند است. اما چگونگى جريان مشيت در اين دو تفاوت دارد؛ زيرا انسان تفاوتى عمده واساسى با ديگر موجودات دارد و آن اينكه داراى اختيار است. به عبارت ديگر خداوند خواسته است كه انسان مختار باشد و به اختيار خود بتواند كارى را انجام دهد. بر اين اساس اختيار انسان در طول مشيت و قضا و قدر خداوند است؛ يعنى، خداوند خواسته كه انسان توان خواستن و انتخاب كردن را داشته باشد.
از همين‏رو اگرشما علت‏ها و عوامل كارى را كاملا فراهم و بر آن اقدام نموديد آن واقعه اتفاق خواهد افتاد؛ مثلا اگر آتش و بنزين و اكسيژن را در كنار هم قرار دهيد قطعاً انفجار رخ خواهد داد. اين همان نظام متقن و تخلف ناپذير هستى است. حال زمانى كه اسباب و علل كارى را فراهم مى‏سازيد و آن كار صورت مى‏پذيرد، آيا بدون مشيت الهى صورت گرفته است؟ مسلماً اين چنين نيست؛ ولى مشيت خداوند چيزى زايد بر در دسترس قرار دادن همان اسباب و علل و تأثير بخشى به آن نيست.
در مورد انسان هم مشيت او بر آزاد و مختار بودن انسان است. بنابراين فعاليت‏هاى ارادى انسان جبرا از او صادر نمى‏شود و مستند به خواست آزاد خود او است. درعين حال به مشيت الهى نيز استناد دارد به اين معنا كه اگر خداوند تكوينا نمى‏خواست چنين بشود، به او آزادى و اختيار نمى‏داد و مانند ديگر اجزاى طبيعى در مسير واحدى انسان را به حركت در مى‏آورد. از اينجا است كه مى‏بينيم برخلاف پندار برخى از متكلمان و مستشرقان اسلام قائل به مشيت و تقدير الهى است؛ اما تقدير به معنايى كه گفتيم، هرگز مستلزم جبر نيست. براى توضيح اين مطلب، به نكات ذيل دقت كنيد: يك. خداى سبحان هستى بخش كائنات است و هر چيزى در اصل وجود و گرفتن فيض، به ذات اقدس او وابسته است. دو. همچنان كه خداوند كائنات را آفريده است، به آنها نيز آگاهى و احاطه علمى دارد: «الا يعلم من خلق» ؛ ملك (67)، آيه 14. «آيا كسى كه آفريده است نمى‏داند؟»، يعنى، خدا به دو صورت بر اشيا احاطه دارد: يكى اشراف وجودى، دوم احاطه علمى؛ ولى هيچ يك با اختيار انسان تنافى ندارد. انسان با وصف اختيارى كه خداوند به او بخشيده، در قبضه قدرت حق قرار دارد.
در اينجا اگر انسان از خود اختيارى نداشته باشد، با وصف اينكه مشيت پروردگار بر انسان مختار قرار گرفته است، در آن صورت مشيت حق درباره انسان نافذ نبوده است. به عبارت ديگر اختيار و آزادى انسان، در طول قدرت پروردگار خواهد بود. بنابراين از جمله اشيايى كه در قبضه قدرت حق قرار دارد، «اراده انسان» است؛ ولى نه بدين معنا كه اراده از انسان سلب گشته و او مجبور است؛ چون «اراده» ذاتا با اختيار همراه است و معنا ندارد كه گفته شود: «به كسى اراده داده شده است، ولى در عين حال آن كس اختيارى از خود ندارد». در اين صورت انسان به جبر، مختار و با اراده است. به اين شعر زيبا از مولوى دقت كنيد: آن يكى بر رفت بالاى درخت‏ مى‏فشاند او ميوه را دزدانه سخت‏ صاحب باغ آمد و گفت اى دنى‏ از خدا شرمت بگو چه مى‏كنى؟ گفت از باغ خدا بنده خدا مى‏خورد خرما كه حق كردش عطا پس ببستش سخت آن دم بر درخت‏ مى‏زدش بر پشت و پهلو چوب سخت‏ گفت آخر از خدا شرمى بدار مى‏كشى اين بى‏گنه را زار زار گفت كز چوب خدا اين بنده‏اش‏ مى‏زند بر پشت ديگر بنده‏اش‏ چوب حق و پشت و پهلو آن او من غلام و آلت فرمان او گفت توبه كردم از جبر اى عيار اختيار است اختيار است اختيار بنابراين، قدرت مطلقه پروردگار نه تنها باعث جبر نيست؛ بلكه باعث اختيار و اراده انسان است. يكى از اقسام علل، علت‏هاى قريبه و بعيده است؛ مثلاً نوشته كاغذ معلول حركت قلم و حركت قلم معلول حركت دست و حركت دست معلول اراده و اراده معلول نفس انسان است و نفس ما نيز معلول ذات احديت است.
در اينجا ملاحظه مى‏شود كه همه اين علل حقيقى هستند و خداى سبحان نيز علت العلل انجام اين رفتار (نوشتن) است. مولوى در تمثيل زيبايى اين حقيقت را چنين بيان كرده است: موركى بر كاغذى ديد او قلم‏ گفت با مور دگر اين راز هم‏ كه عجايب نقش‏ها آن كلك كرد همچو ريحان و چو سوسن زار و ورد گفت آن مو را صبح آن پيشه‏ور وين قلم در فعل فرع است و اثر گفت آن مور سيم كزبازو است‏ كاصبع لاغر ز زورش نقش بست‏ هم‏چنين مى‏رفت بالا تا يكى‏ مهتر موران فطن بود اندكى‏ گفت كز صورت مبينيد اين هنر كان به خواب و مرگ گردد بى‏خبر صورت آمد چون لباس و چون عصا جز به عقل و جان نجنبد نقش‏ها بى‏خبر بود او كه آن عقل و نژاد بى زتقليب خدا باشد جماد ديوان مولوى، دفتر چهارم، ص 275. گفتنى است كه خداى سبحان، هر كارى را از طريق علل و اسباب خودش انجام مى‏دهد. امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «ابى اللّه ان يجرى الاشياء الا بالاسباب» ؛ «خداى سبحان هر كارى را به وسيله اسباب ويژه خودش انجام مى‏دهد». مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ج 20، ص 90. و در مثال مذكور خداوند از طريق عقل، اراده، بازو و انگشت، اين نقش را ترسيم مى‏كند. حال نقش «اراده» در اين ميان چه خواهد بود؟ خداوند از طريق اراده انسان، اين نقش را مى‏آفريند. اين عمل تحت پوشش و در طول قدرت الهى است و در عين حال از روى اختيار انسان انجام گرفته است؛ چون ملاك در اختيار بودن فعل، وجود «اراده» است. فيض الهى را مى‏توان نظير جريان الكتريسيته براى يك دستگاه «رايانه» دانست.
از يك طرف اگر جريان الكتريسيته نباشد، همه چيز متوقف است؛ ولى از طرفى نمى‏توان نقش دستگاه رايانه و كارى را كه انسان با آن انجام مى‏دهد، ناديده گرفت. خداى سبحان به همه انسان‏ها و آنچه انجام داده‏اند و يا در حال انجام دادن آن هستند و يا در آينده انجام خواهند داد احاطه علمى دارد؛ ولى نه بدين معنا كه چون خدا مى‏داند، ما چه بخواهيم و چه نخواهيم، انجام خواهد شد. خداى سبحان چه چيزى را مى‏داند؟ خداوند مى‏داند كه افراد بشر با اراده خود، چه چيزى را انتخاب كرده‏اند و چه چيزى را انجام مى‏دهند.
در اينجا علم الهى، نظير دوربينى است كه براى تلويزيون‏هاى مداربسته نصب شده و هر آنچه در مقابل دوربين انجام مى‏گيرد، منعكس مى‏كند. علم الهى نيز همه آنچه هست را نشان مى‏دهد؛ چه از روى جبر، (نظير امور طبيعى) يا از روى آزادى و اختيار (نظير امور انسان). استادى دانشجوى خود را مى‏شناسد و مى‏داند كه با وصفى كه دارد، در امتحان با نمره عالى موفق خواهد شد، حال آيا اين دانستن، اختيار و اراده را از دانشجو سلب مى‏كند؟ دانستن خداوند نيز چنين است. علم الهى به گذشته و آينده يكسان است؛ يعنى، همان گونه كه خداوند به رفتار اختيارى انسان در گذشته آگاه است، نسبت به رفتار اختيارى انسان در آينده نيز عالم و آگاه است و همان طور كه آگاهى به گذشته با اختيار انسان منافات ندارد، آگاهى نسبت به آينده نيز با اختيار انسان منافات ندارد. براى مطالعه بيشتر ر.ك: الف. سبحانى، جعفر، جبر و اختيار، ص 50؛ ب. قربانى، زين‏الدين، جبر و اختيار؛ پ. جعفرى، محمد تقى، جبر و اختيار؛ ت. مطهرى، مرتضى، انسان و سرنوشت. در يك گفت و شنودى، خيام سروده است: من مى‏خورم و هر كه چو من اهل بود مى خوردن من به نزد او سهل بود مى خوردن من حق ز ازل مى‏دانست‏ گر مى‏نخورم علم خدا جهل بود خواجه نصير طوسى در جواب فرموده است: گفتم كه گنه به نزد من سهل بود اين كى گويد كسى كه او اهل بود علم ازلى علت عصيان كردن‏ نزد عقلا زغايت جهل بود در رابطه با ازدواج نيز قضا و قدر وجود دارد اما نه به معناي اين که از اول به طور جبري قرار شده است که کسي با ديگري ازدواج کند بلکه قضا و قدر و قسمت در چارچوب نظام علي و معلولي جاري در کل هستي است و شرايط مختلف از جمله انتخاب و اختيار اشخاص در آن دخالت دارد.

پرسمان دانشجویی