تغيير سرنوشت | کتابخانه مجازی الفبا

آيا سرنوشت و تقدير بر زندگي انسان حاکم است؟ اين تقدير است، حتمي است يا قابل تغيير مي باشد؟

آنچه حتمي و غير قابل تغيير است قضاي الهي است، ولي تقدير كه قبل از قضا است، قابليت تغيير دارد، قضا در لغت به معناي حكم قطعي و تخلف ناپذيراست . و گاهي از آن تعبير به ( ( قضاي محتوم ) ) يا ( ( اجل حتمي ) ) مي كنند.و مقصود از آنها اموري است كه خداوند اراده كرده است كه در هرصورت انجام پذيرد و هيچ چيز نمي تواند آن را تغيير دهد .مثلا اصل مرگ و گذشتن از اين دنيا براي همگان از قضاي محتوم الهي است و هيچكس الي الابد دراين جهان نخواهد ماند .اما ( ( قدر ) ) به معناي اندازه و اندازه گيري است واصطلاحا به امور تعليقي اطلاق مي شود يعني چيزهايي كه مشيت حتميه برآن تعلق نگرفته بلكه به تبع علل و عوامل مختلف قابل تغيير است . مثلااين كه الان من در دنيا باشم يا بميرم ممكن است از قدر ( مقدرات تعليقي = اجل معلق ) باشد؛ يعني ، اگر فرضا من با اختيار خود فلان سم كشنده رابخورم يا خود را از ساختمان ده طبقه اي پرت كنم بميرم ولي اگر رعايت اصول بهداشتي و حفاظت بدني خويش را بكنم زنده بمانم.
البته همه موارداجل حتمي و معلق براي ما شناخته شده نيست و لذا در بسياري از مواردمردم گرفتار اشتباه مي شوند و ممكن است يك حادثه تعليقي را اجل محتوم قلمداد كنند وبالعكس . برخي نيز تفسيرشان از قضا و قدر همان جريان نظام عليت در هستي است .
مساله قضا و قدر همان مشيت الهي است كه در نظام هستي هر چيز را با محاسبه دقيق و معين به طور قانون مند و سازوار درچارچوب نظام علت و معلول قرار داده است . شناخت صحيح مشيت خداوند و خواست انسان مبتني برداشتن تصور صحيح از مشيت خداوند درنظام جهان و انسان است . ترديدي نيست كه هيچ رخدادي در جهان جز به مشيت خداوند اتفاق نمي افتد .برگي كه از درخت ساقط مي شود و يا كاري كه از انسان سر مي زند هر دو به مشيت خداوند است . اما چگونگي جريان مشيت در اين دو تفاوت دارد .زيرا انسان تفاوتي عمده واساسي با ديگرموجودات دارد و آن اينكه داراي اختيار است .
به عبارت ديگر خداوند خواسته است كه انسان مختار باشد و به اختيار خود بتواند كاري را انجام دهد .بر اين اساس اختيار انسان در طول مشيت و قضا و قدر خداوند است. يعني خداوند خواسته كه انسان توان خواستن و انتخاب كردن را داشته باشد .از همين رو اگرشما علت ها وعوامل كاري را كاملا فراهم و بر آن اقدام نموديد آن واقعه اتفاق خواهد افتاد .مثلا اگر آتش و بنزين و اكسيژن را در كنارهم قرار دهيد قطعا انفجار رخ خواهد داد .اين همان نظام متقن و تخلف ناپذير هستي است . حال زماني كه اسباب و علل كاري را فراهم مي سازيد وآن كار صورت مي پذيرد آيا بدون مشيت الهي صورت گرفته ؟ مسلما اين چنين نيست ولي مشيت خدا چيزي زايد بر در دسترس قرار دادن همان اسباب و علل و تاثير بخشي به آن نيست .
در مورد انسان هم مشيت او بر آزادو مختار بودن انسان است . بنابراين فعاليت هاي ارادي انسان جبرا از او صادرنمي شود و مستند به خواست آزاد خود اوست . درعين حال به مشيت الهي نيز استناد دارد به اين معنا كه اگر تكوينا نمي خواست چنين بشود به او آزادي و اختيار نمي داد و مانند ديگر اجزاي طبيعي در مسير واحدي انسان را به حركت در مي آورد .از اين جاست كه مي بينيم برخلاف پندار برخي ازمتكلمين و مستشرقين ، اسلام قايل به مشيت و تقدير الهي است اما تقدير به معنايي كه گفتيم هرگز مستلزم جبر نيست .
براي توضيح اين مطلب ، به نكات ذيل دقت كنيد : الف ) خداي سبحان هستي بخش كاينات است و هر چيزي در اصل وجود و گرفتن فيض ، به ذات اقدس او وابسته است . ب ) هم چنان كه خداوند كاينات را آفريده است ، به آنها نيز آگاهي و احاطه علمي دارد ( ( الايعلم من خلق ؛ ؛ آيا كسي كه آفريده است نمي داند؟ ) ) ، ( سوره ملك ، آيه 14 ). يعني ، خدا به دو صورت بر اشيا احاطه دارد : يكي اشراف وجودي ، دوم احاطه علمي ؛ ولي هيچ يك با اختيار انسان تنافي ندارد .انسان با وصف اختياري كه خداوند به او بخشيده ، در قبضه ً قدرت حق قرار دارد .در اين جااگر انسان از خود اختياري نداشته باشد، با وصف اين كه مشيت پروردگار برانسان مختار قرار گرفته است ، در آن صورت مشيت حق درباره ً انسان نافذنبوده است .
به عبارت ديگر اختيار و آزادي انسان ، در طول قدرت پروردگارخواهد بود .بنابراين از جمله ً اشيايي كه در قبضه ً قدرت حق قرار دارد، ( ( اراده انسان ) ) است ؛ ولي نه بدين معنا كه اراده از انسان سلب گشته و او مجبوراست ؛ چون ( ( اراده ) ) ذاتا با اختيار همراه است و معنا ندارد كه گفته شود : ( ( به كسي اراده داده شده است ، ولي در عين حال آن كس اختياري از خودندارد ) ) . در اين صورت انسان به جبر، مختار و با اراده است . به اين شعر زيبا ازمولوي دقت كنيد :
آن يكي بر رفت بالاي درخت مي فشاند او ميوه رادزدانه سخت
صاحب باغ آمد و گفت اي دني از خدا شرمت بگو چه مي كني ؟
گفت از باغ خدا بنده ً خدا مي خورد خرما كه حق كردش عطا
پس به بستش سخت آندم بر درخت مي زدش بر پشت و پهلوچوب سخت
گفت آخر از خدا شرمي بدار مي كشي اين بي گنه را زارزار
گفت كز چوب خدا اين بنده اش مي زند بر پشت ديگربنده اش
چوب حق و پشت و پهلو آن او من غلام و آلت فرمان او
گفت توبه كردم از جبر اي عيار اختيار است اختيار است اختيار
بنابراين ، قدرت مطلقه پروردگار نه تنها باعث جبر نيست ، بلكه باعث اختيارو اراده انسان است .
يكي از اقسام علل ، علت هاي قريبه و بعيده است ؛ مثلانوشته كاغذ، معلول حركت قلم ، و حركت قلم معلول حركت دست ، وحركت دست معلول اراده و اراده ، معلول نفس انسان است و نفس ما نيزمعلول ذات احديت است . در اين جا ملاحظه مي كنيد كه همه ً اين علل حقيقي هستند و خداي سبحان نيز علت العلل انجام اين رفتار ( نوشتن ) است . مولوي در تمثيل زيبايي اين حقيقت را چنين بيان كرده است :
موركي بر كاغذي ديد او قلم گفت با مور دگر اين راز هم
كه عجايب نقش ها آن كلك كرد همچو ريحان و چو سوسن زار و ورد
گفت آن مو را صبح آن پيشه ور وين قلم در فعل فرع است و اثر
گفت آن مور سيم كزبازواست كاصبع لاغر ز زورش نقش بست
هم چنين مي رفت بالا تايكي مهتر موران فطن بود اندكي
گفت كز صورت مبينيد اين هنر كان به خواب و مرگ گردد بي خبر
صورت آمد چون لباس و چون عصا جزبعقل و جان نجنبد نقش ها
بي خبر بود او كه آن عقل و نژاد بي زتقليب خدا باشد جماد
( ديوان مولوي ، دفتر چهارم ، ص 275 ) گفتني است كه خداي سبحان هر كاري را از طريق علل و اسباب خودش انجام مي دهد .امام صادق ( ع ) مي فرمايد : ( ( ابي الله ان يجري الاشيا الا بالاسباب ؛ خداي سبحان هر كاري را توسط اسباب ويژه خودش انجام مي دهد ) ) ؛ ( بحارالانوار، ج 20،ص 90 ) .
و در مثال مذكور خداوند از طريق عقل ، اراده ، بازو و انگشت اين نقش را ترسيم مي كند .حال نقش ( ( اراده ) ) در اين ميان چه خواهد بود؟خداوند از طريق اراده ً انسان ، اين نقش را مي آفريند .اين عمل تحت پوشش و در طول قدرت الهي است و در عين حال از روي اختيار انسان انجام گرفته است ؛ چون ملاك در اختيار بودن فعل ، وجود ( ( اراده ) ) است . فيض الهي رامي توان نظير جريان الكتريسيته براي يك دستگاه ( ( رايانه ) ) دانست . از يك طرف اگر جريان الكتريسيته نباشد، همه چيز متوقف است . ولي از طرفي نمي توان نقش دستگاه رايانه و كاري كه انسان با آن انجام مي دهد را ناديده گرفت . خداي سبحان به همه انسان ها و آنچه انجام داده اند و يا در حال انجام آن هستند و يا در آينده انجام خواهند داد احاطه علمي دارد؛ ولي نه بدين معنا كه چون خدا مي داند، ما چه بخواهيم و چه نخواهيم ، انجام خواهد شد .خداي سبحان چه چيزي را مي داند؟ خداوند مي داند كه افرادبشر با اراده خود، چه چيزي را انتخاب كرده اند و چه چيزي را انجام مي دهند .در اين جا علم الهي ، نظير دوربيني است كه براي تلويزيون هاي مداربسته نصب شده و هر آنچه در مقابل دوربين انجام مي گيرد، منعكس مي كند .
علم الهي نيز همه ً آنچه هست را نشان مي دهد؛ چه از روي جبر،نظير امور طبيعي يا از روي آزادي و اختيار، نظير امور انسان . استادي دانشجوي خود را مي شناسد و مي داند كه با وصفي كه دارد، در امتحان بانمره عالي موفق خواهد شد، حال آيا اين دانستن ، اختيار و اراده را از دانشجوسلب مي كند؟ دانستن خداوند نيز چنين است .
علم الهي به گذشته و آينده يكسان است ؛ يعني ، همان گونه كه خداوند به رفتار اختياري انسان در گذشته آگاه است ، نسبت به رفتار اختياري انسان در آينده نيز عالم و آگاه است وهمان طور كه آگاهي به گذشته با اختيار انسان منافات ندارد، آگاهي نسبت به آينده نيز با اختيار انسان منافات ندارد .در يك گفت و شنودي ، خيام سروده است:
من مي خورم و هر كه چو من اهل بود مي خوردن من به نزد او سهل بود
مي خوردن من حق ز ازل مي دانست گر مي نخورم علم خدا جهل بود
خواجه نصير طوسي در جواب فرموده است :
گفتم كه گنه به نزد من سهل بود اين كي گويد كسي كه او اهل بود
علم ازلي علت عصيان كردن نزد عقلا زغايت جهل بود
براي تفصيل بيشتر رجوع کنيد به : 1- جبر واختيار، استاد جعفر سبحاني ، ص 50 2- جبر و اختيار، زين الدين قرباني 3-جبر و اختيار، محمد تقي جعفري 4- انسان و سرنوشت ، شهيد مطهري.

پرسمان دانشجویی