مكر خداوند | کتابخانه مجازی الفبا

شما مي گوييد خدا نبايد نقصي داشته باشد و صفات نيکويش را در حد کمال دارد. قرآن مي گويد خداوند بهترين مکر کنندگان است (آل عمران، 54) نخست اينکه مگر مکر هم چيز خوبيست که خدا بهترين مکرکنندگان است؟ غير از اينست که مکر کنندگي هم بايد جزء صفات صلبي باشد؟ دوم اينکه آيا غير از اينست که مکر را کسي به کار مي برد که در برابر طرف مقابل احساس ضعف مي کند؟

مکر در لغت به معنی تدبیر و چاره نمودن مخفیانه است. چه در کار بد باشد و چه در کار خوب. لکن در مورد انسان ، بیشتر در کار بد استعمال می شود.
مکر در مورد خدا یقیناً به آن معنایی نیست که در مورد انسان به کار می رود. در نامه شماره 2/100107137 گفته شد که به صرف اشتراک اسمی بین صفات بشری و صفات الهی نباید آنها را یکی دانست. وقتی با برهان اثبات شد که خداوند متعال از هر نقصی مبرّاست ، بعد از آن ، باید از استناد جنبه های منفی صفات به خدا اجتناب نمود. مكر در آدميان، نوعاً از موضع ضعف صورت مى‏گيرد. ولى در ذات سبحان خداوند ، ضعف و قصورى وجود ندارد تا مثل انسانها به مکر منفی متوسل شود.
خداوند متعال دارای سنّتهایی است که اکثر انسانها از وجود آنها بی خبرند ؛ یا اگر از وجود آنها خبر دارند از آنها غفلت می کنند. تدبیر خداوند متعال در عالم مادّه از راه همین سنّتها و قوانین نهانی جریان پیدا می کند. برخی از این سنّتها گاه بسته به شباهتی که در ظاهر به کار انسانها پیدا می کنند با همان نامهای افعال بشری نامگذاری شده اند. از جمله ی این سنّتها ، سنّت استدراج ، سنت امهال ، سنّت عکس العمل ، سنّت واگذاری به خویشتن و سنّت تزئین است ؛ که هر کدام اینها در مواردی می توانند مصداق مکر الهی واقع شوند.
خداوند متعال می فرماید: « وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ نَذيرٌ لَيَكُونُنَّ أَهْدى‏ مِنْ إِحْدَى الْأُمَمِ فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذيرٌ ما زادَهُمْ إِلاَّ نُفُوراً ــ اسْتِكْباراً فِي الْأَرْضِ وَ مَكْرَ السَّيِّئِ وَ لا يَحيقُ الْمَكْرُ السَّيِّئُ إِلاَّ بِأَهْلِهِ فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ سُنَّتَ الْأَوَّلينَ فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْديلاً وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْويلاً ــ أَ وَ لَمْ يَسيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ كانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُعْجِزَهُ مِنْ شَيْ‏ءٍ فِي السَّماواتِ وَ لا فِي الْأَرْضِ إِنَّهُ كانَ عَليماً قَديراً ـــ وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما كَسَبُوا ما تَرَكَ عَلى‏ ظَهْرِها مِنْ دَابَّةٍ وَ لكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِعِبادِهِ بَصيراً : آنان با نهايت تأكيد به خدا سوگند خوردند كه اگر پيامبرى انذاركننده به سراغشان آيد، هدايت يافته‏ترين امّتها خواهند بود؛ امّا چون پيامبرى براى آنان آمد ، جز فرار و فاصله‏گرفتن از(حق) چيزى بر آنها نيفزود. ــ اينها همه بخاطر استكبار در زمين و مکرهای بدشان بود ؛ امّا اين مکرها تنها دامان صاحبانش را مى‏گيرد ؛ آيا آنها چيزى جز سنّت پيشينيان را انتظار دارند؟! هرگز براى سنّت خدا تبديل نخواهى يافت ، و هرگز براى سنّت الهى تغييرى نمى‏يابى. ـــ آيا آنان در زمين نگشتند تا ببينند عاقبت كسانى كه پيش از آنها بودند چگونه بود؟! همانها كه از اينان قويتر(و نيرومندتر) بودند؛ نه چيزى در آسمانها و نه چيزى در زمين از حوزه قدرت او(خدا) بيرون نخواهد رفت؛ او دانا و تواناست. ـــ اگر خداوند مردم را به سبب كارهايى كه انجام داده‏اند مجازات كند ، جنبنده‏اى را بر روی زمين باقى نخواهد گذاشت. ولى(به لطفش) آنها را تا سرآمد معيّنى تأخير مى‏اندازد(و مهلت اصلاح مى‏دهد) امّا هنگامى كه اجل آنان فرا رسد، او نسبت به بندگانش بيناست.»(فاطر/ 42 الی 45 )
در سطور زیر به بررسی چند مورد از سنّتهایی که می توانند مصداق مکر الهی قرار گیرند می پردازیم.
1. سنّت استدراج: قانون حاکم بر این جهان چنین است که اگر کسی آیات الهی را از روی عمد تکذیب نمود ، به تدریج و بدون اینکه خودش متوجّه شود به سوی عذاب الهی کشیده می شود ؛ و زمانی متوجّه این امر می شود که گریزی از آن نیست. خداوند متعال می فرماید:« و آنها كه آيات ما را تكذيب كردند، به تدريج از جايى كه نمى‏دانند ، گرفتار مجازاتشان خواهيم كرد.» (اعراف/ 182) یکی از مکرهای خدا همین است. این در واقع نتیجه عملکرد خود شخص است. کار خدا در اینجا فقط قرار دادن این سنّت در عالم هستی است. و البته خدا خود خبر داده است که هر کس آیات او را تکذیب کند گرفتار این پیامد خواهدشد.
2.سنّت امهال: یکی دیگر از قوانین الهی این است که کیفر عصیان انسان را بلافاصله به او نمی چشاند. این قانون برای انسانهای مومن بسیار خوب است چون قبل از آنکه گرفتار کیفر خدا شوند می توانند توبه کنند. امّا برای کافران همین سنّت یک مکر و دام الهی است. کافران و بدکاران وقتی مجازات خدا را از پی عملشان نمی بینند مغرور شده و در گناه غوطه ور می شوند و در نتیجه عذاب خود را افزایش می دهند. خداوند متعال می فرماید:« آنها كه كافر شدند، تصور نكنند اگر به آنان مهلت مى‏دهيم، به سودشان است! ما به آنان مهلت مى‏دهيم فقط براى اينكه بر گناهان خود بيفزايند؛ و براى آنها، عذاب خواركننده‏اى(آماده شده) است »( آل‏عمران : 178 ) همچنین فرمود:«(تنها تو را استهزا نكردند) ، پيامبران پيش از تو را نيز مورد استهزا قرار دادند؛ من به كافران مهلت دادم؛ سپس آنها را گرفتم؛ ديدى مجازات من چگونه بود؟ »( الرعد : 32) و فرمود:« اكنون مرا با آنها كه اين سخن را تكذيب مى‏كنند واگذار. ما آنان را از آنجا كه نمى‏دانند به تدريج به سوى عذاب پيش مى‏بريم. و به آنها مهلت مى‏دهم؛ چرا كه کِید من محكم و دقيق است »(قلم/44و 45)
3. سنّت عکس العمل یا بازگشت عمل به خودش شخص: خداوند متعال می فرماید: «كسى كه عمل صالحى انجام دهد، سودش براى خود اوست؛ و هر كس بدى كند، به خويشتن بدى كرده است؛ و پروردگارت هرگز به بندگان ستم نمى‏كند.»(فصلت : 46) و فرمود: «كيفر بدى، مجازاتى است همانند آن؛ و هر كس عفو و اصلاح كند، پاداش او با خداست؛ خداوند ظالمان را دوست ندارد.»( الشورى : 40) لذا اگر کسی در مقابل خدا و بر ضدّ دین خدا و مومنان ، مکر کند خدا همان مکر را به سوی خود باز می گرداند. « اينها همه بخاطر استكبار در زمين و مکرهای بدشان بود؛ امّا اين مکرها تنها دامان صاحبانش را مى‏گيرد » (فاطر : 43)
4. سنّت واگذاری به خویشتن: طبق این سنّت خداوند متعال کسانی را که خدا را فراموش کنند و دین خدا را مسخره کنند ، به حال خودشان رها می کند و راه هدایت را بر آنان می بندد. و لی این کار را به گونه ای انجام می دهد که اینها نمی فهمند و خیال می کنند که راه خودشان درست است. خداوند متعال می فرماید:« آنان را به حال خود واگذار تا در باطل غوطه‏ور باشند و سرگرم بازى شوند تا روزى را كه به آنها وعده داده شده است ملاقات كنند»( الزخرف : 83) و فرمود: « آنها(چنان لجوجند كه) اگر ببينند قطعه سنگى از آسمان سقوط مى‏كند مى‏گويند: اين ابر متراكمى است. ـــ حال كه چنين است آنها را رها كن تا روز مرگ خود را ملاقات كنند. ــ روزى كه كيد و حيله آنان سودى به حالشان نخواهد داشت و(از هيچ سو) يارى نمى‏شوند. »( طور/44 الی ) و فرمود:« و همچون كسانى نباشيد كه خدا را فراموش كردند و خدا نيز آنها را به«خود فراموشى» گرفتار كرد، آنها فاسقانند. »( الحشر : 19) و فرمود: « هر كس را خداوند(به جرم اعمال زشتش) گمراه سازد، هدايت كننده‏اى ندارد؛ و آنها را در طغيان و سركشى‏شان رها مى‏سازد، تا سرگردان شوند »( الأعراف : 186)
5. سنّت تزیین : یکی از قوانین حاکم بر این جهان این است که اگر کسی بر پیمودن راه باطل اصرار نمود ، و گوش به هشدارهای انبیاء(ع) ندهد ، شیطان بر او مسلّط می شود و اعمال و افکار باطل او را برای او زیبا و درست جلوه می دهد تا هرچه بیشتر در باطل خود فرور رود. خداوند متعال می فرماید: « و هر كس از ياد خدا روى‏گردان شود شيطان را به سراغ او ميفرستيم پس شیطان همواره قرين اوست. ـــ و آنها (شياطين‏) اين گروه را از راه خدا بازمى‏دارند ، در حالى كه گمان مى‏كنند هدايت‏يافتگان حقيقى آنها هستند.» (زخرف/36 و 37 ) و می فرماید: « كسانى كه به آخرت ايمان ندارند، اعمال(بد)شان را براى آنان زينت مى‏دهيم بطورى كه سرگردان مى‏شوند.»( النمل : 4)
حاصل کلام:
از بیانات فوق چنین استفاده می شود که مکر الهی چیزی نیست جز همان قوانین و سنن الهی که بر عالم و بر اعمال انسانها حاکم است. همه امور عالم با فرمولهایی قطعی در جریانند ، همانطور که از درخت سیب ، فقط سیب می روید و از درخت گلابی ، فقط گلابی می روید ، هر عملی نیز نتیجه خاصّ خود را دارد. و خداوند متعال انبیاء(ع) و کتب آسمانی را فرستاده است تا این سنّتها و فرمولها را به انسان بیاموزند. آنها که این سنّتها را باور کرده و در زندگی خود از آنها سود می برند به سعادت می رسند ؛ ولی آنها که این قوانین را باور نمی کنند با اتنخاب نادرست خود ، گرفتار این قوانین می شوند. و این قوانین به خودي خود خوب و لازم است اما براي بدكاران مثل نفتي است كه به جاي گرم كردن خانه به آتش زدن آن مي انجامد و مثل یک دام الهی عمل می کند اما اين نتيجه تابع كردار سوئ خود آنها ست. لذا خداوند متعال این گونه سنّتها را مکر خود بر ضدّ کافران و مشرکان معرّفی می کند. پس اسمهایی مثل خیرالماکرین از مقایسه سنّتها و قوانین خدا نسبت به کفّار و فاسقین ، انتزاع شده و به خدا نسبت داده می شوند.
رفتار کفّار در برابر این سنّتها مثل رفتار کسی است که قانون جاذبه را قبول ندارد. لذا از روی لجاجت خود را از پشت بام می اندازد تا ثابت کند که جاذبه وجود ندارد. و نتیجه این کار ، سقوط کردن و فلج شدن یا مردن است. کفّار نیز در مقابل سنن الهی چنین رفتاری انجام می دهند. آنها سنن الهی را نادیده می گیرند و در نتیجه گرفتار عواقب پنهانی آن می شوند. خداوند متعال می فرماید: «ما به سوى ثمود ، برادرشان «صالح» را فرستاديم كه: خداى يگانه را بپرستيد. امّا آنان به دو گروه تقسيم شدند كه به مخاصمه پرداختند. ــــ (صالح) گفت: «اى قوم من! چرا براى بدى قبل از نيكى عجله مى‏كنيد؟! چرا از خداوند تقاضاى آمرزش نمى‏كنيد تا شايد مشمول رحمت(او) شويد؟! ـــ آنها گفتند: ما تو و كسانى را كه با تو هستند به فال بد گرفتيم. (صالح) گفت: فال(نيك و) بد شما نزد خداست ؛ بلكه شما گروهى هستيد فريب‏خورده. ـــ و در آن شهر، نُه گروهك بودند كه در زمين فساد مى‏كردند و اصلاح نمى‏كردند. ـــ آنها گفتند: بياييد قسم ياد كنيد به خدا كه بر او(صالح‏) و خانواده اش شبيخون مى زنيم ؛ سپس به ولىّ دم او مى‏گوييم: ما هرگز از هلاكت خانواده او خبر نداشتيم و در اين گفتار خود صادق هستيم. ــ آنها مکر مهّمی کردند ، و ما هم مکر مهمّى نمودیم ؛ در حالى كه آنها درك نمى‏كردند. ـــ بنگر عاقبت مکر و توطئه آنها چه شد، كه ما آنها و قومشان همگى را نابود كرديم. ـــ اين خانه‏هاى آنهاست كه بخاطر ظلم و ستمشان خالى مانده؛ و در اين ، نشانه روشنى است براى كسانى كه آگاهند.»(نمل/ 45 الی 52) از این آیه به روشنی معلوم است که مراد از مکر خدا همان گرفتار کردن کافران به نتیجه اعمالشان است.

پرسمان دانشجویی