وحدانيت خدا | کتابخانه مجازی الفبا

وحدانيت خداوند يا توحيد به چه معنايي است؟ منظور قرآن از اينكه مي فرمايد اگر دو رب يا پروردگار مي بود هر آينه جهان تباه مي شد، چيست؟( فرضا) آيا ممكن نيست كه دو اله با تفاهم و با وظايف مشخص وجود داشته باشد؟!

اثبات يگانگى خدا
«لو كان فيهما الهه الا الله لفسدتا» : اگر در آسمان و زمين غير از خداي يكتا خداياني وجود داشت همانا خلل و فساد در آسمان و زمين راه مي يافت . (انبيا / 22)
خالق و آفريدگار اين عالم خداي يگانه است و امكان ندارد غير او خدايي وجود داشته باشد. او داراي وجودي محض و بينهايت است و لازمه اين دو ويژگي يگانگي اوست. از اين رو حتي اگر هم جهانهاي ديگري نيز وجود داشته باشد باز خالق آنها خدايي يگانه خواهد بود. ما در مطالبي در صدد آنيم تا دلايلي را بر يگانگي خداوند اقامه نماييم تا پس از آن دريابيم كه اصلا غير ممكن است خدا يا خدايان ديگري غير خداي يگانه وجود داشته باشد و در جهان هاي خاص خودشان حكم فرمايي نمايند.
در باب اثبات يگانگى خداوند، بحث برسر اين است كه اصلاً وجود دو خدا ذاتا ممكن است يا محال؟ در اين باره ادله فراوانى نقل شده است، از جمله دركتاب «اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج 5»، شهيد مطهرى 5 برهان به استحاله وجود دو خدا ذكر نموده‏اند كه يكى ازآنها نيز به دو برهان مستقل تقسيم مى‏شود. اين براهين عبارت است از: 1- برهان رابطه وحدت عالم و يگانگى مبدأ آن، 2- برهان عدم تناهى، 3- برهان صرافت وجود، 4- برهان تمانع، 5- برهان فرجه، 6- برهان نبوت، که برای آگاهی از آن می توانید به کتاب مذکور رجوع نمایید و ما در اينجا تنها به تحليل و تشريح برخی از این دلايل بسنده مى‏كنيم.
برهان عدم تناهی
فهم این برهان ، نيازمند توجّه به دو مقدمه است: يك. وجود هر معلولى، وابسته به علت خويش مى‏باشد؛ به عبارت ديگر بنابر اصل عليّت - كه در جاى خود مستدل و مبرهن گشته - هر معلولى وجود خودش را - با همه شؤون و متعلقاتش - از علّت هستى‏بخش خويش، دريافت مى‏دارد و اگر احتياج به شروط و معدّاتى هم داشته باشد، مى‏بايست وجود آنها هم مستند به علّت هستى‏بخش خودش باشد. بنابراين اگر دو، يا چند علت هستى‏بخش، در عرض هم فرض شوند، معلول هر يك از آنها، وابسته به علّت خودش مى‏باشد و هيچ‏گونه وابستگى به علت ديگر يا معلول‏هاى آن، نخواهد داشت. و بدين ترتيب، ارتباط و وابستگى ميان معلول‏هاى آنها، به وجود نخواهد آمد. دو. نظام اين جهانِ مشهود، نظام واحدى است كه در آن، پديده‏هاى هم‏زمان و ناهم‏زمان، با يكديگر ارتباط و وابستگى دارند. امّا ارتباط پديده‏هاى هم‏زمان، همان تأثير و تأثراتِ علّى و معلولى گوناگون، در ميان آنها است كه موجب تغييرات و دگرگونى‏هايى در آنها مى‏شود و به هيچ وجه، قابل انكار نيست. امّا ارتباط ميان پديده‏هاى گذشته، حال و آينده، به اين صورت است كه پديده‏هاى «گذشته»، زمينه پيدايش پديده‏هاى «كنونى» را فراهم كرده‏اند و پديده‏هاى «كنونى» نيز به نوبه خود، زمينه پيدايش پديده‏هاى «آينده» را فراهم مى‏سازند. اگر روابط علّى و اعدادى، از ميان پديده‏هاى جهان برداشته شود، جهانى باقى نخواهد ماند و هيچ پديده ديگرى هم، به وجود نخواهد آمد. چنان‏كه اگر ارتباط وجود انسان با هوا، نور، آب و مواد غذايى بريده شود، ديگر نمى‏تواند به وجود خود ادامه دهد و زمينه پيدايش انسان ديگر يا پديده ديگرى را فراهم سازد. با ضميمه اين دو مقدمه، مى‏توان نتيجه گرفت كه نظام اين جهان - كه شامل مجموعه پديده‏هاى بى‏شمار گذشته، حال و آينده است - آفريده يك آفريدگار مى‏باشد و تحت تدبير حكيمانه او اداره مى‏شود؛ زيرا، اگر يك يا چند آفريدگار ديگرى مى‏بود، ارتباطى ميان آفريدگان به وجود نمى‏آمد و نظام واحدى بر آنها حاكم نمى‏شد؛ بلكه هر آفريده‏اى از طرف آفريدگار خودش، به وجود مى‏آمد و به كمك ديگر آفريدگان همان آفريدگار، پرورش مى‏يافت. در نتيجه، نظام‏هاى متعدد و مستقلى، به وجود مى‏آمد و ارتباط و پيوندى ميان آنها برقرار نمى‏شد. در صورتى كه نظام موجود در جهان، نظام واحد همبسته‏اى است و پيوند ميان پديده‏هاى آن، مشهود است. (مصباح يزدى، محمدتقى، آموزش فلسفه، ج 2، ص 359 و 360؛ براى اطلاع بيشتر از تقريرهاى گوناگون اين موضوع نگاه كنيد به: طباطبايى، سيدمحمدحسين، اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج 5، صص 111 – 123)
فرض اين كه جهان ، داراي دو يا چند خدا باشد از چند حال بيرون نخواهدبود : الف ) هر يك از پديده هاي جهان مخلوق و معلول همه آن ها فرض مي شوند .ب ) هر دسته از آن ها معلول يكي از خدايان مفروض ، به حساب مي آيند .ج ) همگي آفريده يك خدا شمرده شده خدايان ديگر به عنوان مدبر وكارگردان جهان ، فرض مي شوند .اما فرض اين كه هر پديده اي داراي چندآفريننده باشد محال است زيرا معناي اين كه دو يا چند آفريننده ( = علت هستي بخش ) موجودي را بيافرينند اين است كه هر كدام از آن ها وجودي را افاضه كنندو در نتيجه ، چند وجود پديد مي آيد در صورتي كه هر موجودي فقط يك وجوددارد و گرنه موجود واحدي نخواهد بود .اما فرض اين كه هر يك از آن هاآفريننده يك مخلوق يا مجموعه خاصي از مخلوقات باشند لازمه اش اين است كه دو مخلوق قايم به آفريننده خودش باشد و نيازي به موجود ديگري نداشته باشد مگر نيازي كه در نهايت به آفريننده اش منتهي شود و چنين نيازي تنها به آفريدگان همان آفريننده خواهد بود .به ديگر سخن : لازمه فرض چند خدا براي جهان وجود نظامهاي متعد د و معزل از يكديگر است . در صورتي كه جهان ، نظام واحدي دارد و هم پديده هاي هم زمان ، با يكد يگر مرتبط ا ند و بر يكديگر اثرمي گذارند و به يكديگر نياز دارند و هم ميان پديده هاي گذشته با پديده هاي فعلي و ميان پديده هاي فعلي با پديده هاي آينده ، ارتباط برقرار است و در پديده قبلي زمينه پيدايش پديده بعدي را فراهم مي كنند .پس چنين جهاني كه داراي اجزا هم بسته و مرتبط مي باشد و نظام واحدي بر آن حكم فرماست نمي تواند معلول چند علت هستي بخش باشد .و اگر فرض شود كه آفريننده همه آفريدگان يكي است و ديگران عهده دار اداره و تدبير جهان مي باشند چنين فرضي هم صحيح نخواهد بود زيرا هر معلولي با تمام شيون هستيش قايم به علت هستي بخش مي باشد و هيچ موجود مستقل ديگري راهي براي تصرف در آن نداردمگر تاثير و تاثراتي كه ميان معلولات يك علت ، حاصل مي شود و همگي درحيطه قدرت و سيطره فاعل هستي بخش ، قرار دارد و با اذان تكويني او انجام مي گيرد .و در اين صورت ، هيچكدام از آن ها در حقيقت «رب» نخواهد بود زيرامعناي حقيقي رب اين است كه تصرف استقلالي در مربوب خود انجام دهد وفرض اين است كه اين گونه تصرفات و تاثيرات ، استقلالي نيست بلكه همگي آنها در شعاع ربوبيت آفريننده و با نيرويي كه او مي دهد، انجام مي گيرد، ( آموزش عقايد، محمد تقي مصباح يزدي ، سازمان تبليغات اسلامي ، تهران ، چاپ ششم ،بهار 1370 ش ، ج اول ، ص 157 - 158 ) يگانگي واجب الوجود بدين معناست که او واحد است و شريکي ندارد. او وجود محض است و در واقع او خود «وجود» است و صفات او نيز در واقع همان وجود ذات اويند. هر انچه را به عنوان غير او تصور کنيم يا بايد غير وجود (يعني عدم) باشد و يا معلول و اثر او باشد. بنابراين نمي توان گفت در جهان دو واجب الوجود و دو خدا دارد چرا که لازمه دوتا بودن اين است که ان ها با هم تفاوت داشته باشند. ما ان گاه مي توانيم بگوئيم شئي «الف» غير از شئي «ب» است که انها در ويژگي هايي با هم فرق داشته باشند اما اگر در تمام صفات و ويژگي ها حتي زمان و مکان يکي باشند، دو تا بودن معنا ندارد که دراين حال دو تا ديدن ما ناشي از انحراف ما خواهد بود. بنابراين اگر گفتيم که خدايي غير از چنين خدايي درکارست او يا بايد اثر و معلول اين خدا باشد که در اين حال ديگر خدا نخواهد بود و يا بايد چيزي غير از وجود -يعني عدم- باشد که باز هم خدايي ديگر در کار نيست. چرا که او وجودي مطلق است، وجودي است نا محدود، نا متناهي، بي حد و حصر که با وجود او ديگر جايي براي غير او باقي نمي ماند. حال بهتر است در مورد برهاني که در کتاب آموزش عقايد آقاي مصباح ص 129 آمده است بحث مي کنيم. در اين برهان از قاعده خلف براي اثبات يگانگي خداوند استفاده شده است، بدين نحو که حالت هاي مختلف مساله را مورد بررسي قرار مي دهيم تا درنهايت به نتيجه مطلوب برسيم. فرض کنيد که خداي جهان واحد و يگانه نباشد بنابراين لااقل بايد دو خدا درکار باشند. دراين صورت وضع عالم و مخلوقات ان در رابطه با ان دو خدا چند صورت دارد: يا اين که هر موجودي معلول و مخلوق هر دوي انهاست، و يا اين که بعضي از انها معلول خداي ديگراند، و يا اين که آن دو با همکاري هم موجود است را آفريده اند، و يا اين که همگي آن ها را سک خدا آفريده است. اما فرض اول که هر چيزي معلول هر دو باشد غير ممکن است. چرا که بحث علت و معلول دراين جا بحث وجود دهنده و وجود يابنده است، و يک شئي چون داراي يک وجود است، و دو وجود از هر دو دريافت کرده باشد. اما فرض دوم که برخي از موجودات مخلوق و معلول يک خدا و برخي ديگر معلول و مخلوق خداي باشند نيز غير ممکن است. زيرا ان موجودات به دليل وجود دهندگانش فرق مي کند، وجودشان نيز به نحوي ديگر است و داراي وجودي اند متناسب با خداي خود، که دراين عالم درعرض تشکيل شود، در عالمي که قوانين و ويژگي هاي خاص خود را دارند. اما ما با وجدان خود در مي يابيم که اين گونه نيست بلکه انچه هست دنياي واحد با قوانين واحد است. وحدتي که يک وحدت واقعي و طبيعي است. اما فرض سوم که دو خدا با همکاري هم عالم را خلق کرده باشند نيز غير ممکن و باطل است. چرا که در اين صورت هر يک از آن خدايان به خداي ديگر محتاج است و خدايي هم چون بندگانش محتاج باشد ديگر واجب الوجود نيست، بلکه در صفت خلق کردن ممکن الوجود خواهد بود. و اين با فرض ما که او واجب الوجود است يعني هيچ جهت امکاني در او راه ندارد در تضاد و تعارض است. حال با رد اين حالت ها تنها، تنها قسم باقي مانده و قابل قبول اين است که اين عالم و هر چه در ان است و نيز هر چه را ما به عنوان خدا تا به حال فرض کرديم همگي مخلوق و معلول يک خدا هستند. و اين يعني يگانگي خداوند و واجب الوجود.
تقریری دیگر
اگر دو خداي واجب الوجود فرض كنيم , لازم است بين آن دو تمايز باشد, زيرا اگر هيچ تمايزي ميان آن دو نباشد, دوئيت صدق نمي كند. در اين صورت با دو احتمال مواجهيم : احتمال اول آن است كه يكي از دو خداي مفروض كامل مطلق و نامحدود و واجد همه كمالات و ديگري فاقد برخي از كمالات باشد. در اين صورت معلوم است كه خداي حقيقي همان اولي است و دومي به دليل نقص و محدوديت نمي تواند خدا باشد. پس اين احتمال به توحيد مي انجامد. احتمال دوم آن است كه هر يك از دو خداي مفروض داراي كمالي باشد كه ديگري فاقد آن است نتيجه اين احتمال اين است كه هيچ يك از آنها خدا نباشد.
برهان صرف الوجود
اين برهان از چهار قسمت تشكيل شده است: 1. خداوند متعال داراى تمام كمالات است؛ زيرا وجود محض و واقعيت محض است. 2. وجود محض با عدم همراه نيست و نمى‏سازد. 3. وجود محض تمام وجود و كل وجود را شامل مى‏شود؛ زيرا منظور از وجود محض (يا صرف الوجود)؛ يعنى، موجودى كه هيچ گونه عدمى در آن راه ندارد. پس او وجودى است كه هيچ حاشيه و كناره‏اى ندارد و به اصطلاح از كران تا كران وجود را شامل مى‏شود. 4. چنين موجودى نمى‏توان متعدد باشد؛ زيرا اگر متعدد باشد، حتما محدود خواهد بود و اگر محدود باشد وجودى خواهد بود كه همراه عدم است و وجود محض نيست، (اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج 5، ص 152). به عبارت ديگر: اگر واجب الوجود متعدد باشد: اولاً هر واجب الوجودى، به حدود و حاشيه واجب الوجود ديگر محدود شده است؛ ثانيا هر واجب الوجود، از وجود ديگرى خالى است. پس وجود صرف و محض و ناب نيست؛ زيرا اين چند واجب الوجود، مفروض، در عرض هم و با هم مساوى‏اند. اگر آنها در طول هم بودند و با هم مساوى نبودند، آن كه در مرحله بالا بود، تمام مراتب مراحل پايينى‏ها را داشت و فقط او واجب الوجود بود و آنها زير مجموعه او بودند. اما در صورتى كه دو يا چند واجب الوجود، در عرض هم و مساوى باشند، دو اشكال اساسى لازم مى‏آيد: يكم: آنها صرف نيستند و لا متناهى و بى حد و نامحدوداند. دوم: هر كدام از واجب الوجودها كه محدوداند، نيازمند به وجودى هستند كه تحديد كننده آنها باشد. بنابراين اگر وجودى صرف و ناب باشد، بى حد و نامحدود است و جايى براى غير نمى‏گذارد و تا دوّمى فرض شود، (بداية المعارف الالهية، آية‏الله خرازى، ج 1، ص 55). البته اگر به مفاد برهان فطرت توجه شود، روشن مى‏گردد كه قلب آدمى، در توجه و ابراز نياز به بى نياز محض و بريدن از تمامى موجودات ديگر، فقط به يك موجود - كه بى نياز مطلق است - توجه دارد و همين دليل بر توحيد حق تعالى است. در قرآن نيز آياتى در اثبات توحيد آمده است، (آيات 22 سوره انبياء و 29 سوره زمر) و مطالب آن تحت عنوان برهان تمانع، شناخته مى‏شود. براى مطالعه بيشتر در اين زمينه ر.ك: 1. اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج 5، صص 155 - 153. 2. تفسير تسنيم، آية‏الله جوادى آملى، ج 1، صص 42 - 41. 3. ده مقاله پيرامون مبدأ و معاد، آية‏الله جوادى آملى، انتشارات الزهراء، صص 156 - 142. 4. خدا را چگونه بشناسيم، آية‏الله مكارم شيرازى. 5. اموزش فلسفه، آقاي مصباح، ج 2 6. الهيات، محمد حسين فاضل توني.
براهين قرآني اثبات یگانگی خداوند
براهين قرآني نيز زيادند که به برخي از آنها به صورت اجمال اشاره مي كنيم كه تفصيل آنهارا مي توانيد در كتب تفسيري ملاحظه فرماييد:
1. « اگر در آسمان و زمين جز «الله» خدايان ديگري بودند ، آسمان و زمين فاسد مي شدند(نظم جهان به هم مي خورد) ...»(انبياء/22)
2. « و هر کسي معبود ديگري را با خدا مي خواند بر آن برهاني ندارد».(مؤمنون/117)
يعني اصل وجود خدا ثابت است بنابراين حداقل يك مصداق براي آن وجود دارد و هيچ برهان عقلي نمي توان بر وجود خداي دوم اقامه کرد ؛ حتي امكان وجود خداي دوم را هم نمي توان اثبات كرد چه رسد به وجود خداي دوم . پس خدا يکي بيش نيست.
3. « آيا معبودي با خداست؟ بگو اگر راست مي گوييد برهان اقامه کنيد»(نمل/64)
4. «يوسف(ع) گفت: «اي دوستان زنداني من! آيا خدايان پراکنده خير است يا خداوند يکتاي غالب»(يوسف/39) يعني اگر چند خدا وجود داشته باشد يا يکي غالب است و بقيه مغلوب او هستند يا همه در قدرت با هم برابرند. در صورت اول آنکه غالب است خدا خواهد بود و بقيه خدا نيستند چون مغلوبيت با خدا بودن سازگار نيست ودر صورت دوم هيچ کدام از آنها خدا نيستند چون همگي فاقد يک کمالند و آن کمال، قهّار بودن(غالب بودن) است و فاقد کمال نمي تواند خدا باشد ؛ چون خدا يعني کمال محض و واجد تمام کمالات، خدا يعني خير محض و فاقد يک کمال خير ناقص است.
5 . « خدا هرگز فرزندي براي خود انتخاب نکرده و معبود ديگري با او نيست؛ که اگر چنين مي شد هر يک از خدايان، مخلوقات خود را تدبير و اداره مي کردند و بعضي بر بعضي ديگر برتري مي جستند ...»(مؤمنون/91) تفسير اين آيه را درکتب تفسيري مطالعه فرماييد.
دلايل روايي یگانگی خداوند
دلايل روايي هم بسيار زيادند که چند نمونه را به اجمال ذکر مي کنيم.
1. قال علي(ع): « پسرم بدان اگر پروردگارت شريکي داشت حتما فرستادگان آن شريك هم مي آمدند و تو آثار فرمانروايي و سلطنت او را مي ديدي و حتما کارها و صفات او را مي شناختي ...»(نهج البلاغه/نامه31) . يعني هدايت مردم بر خدا لازم است پس اگر خداي دومي بود حتما او هم پيامبراني مي فرستادتا مردم را هدايت كنند . در حالي که در طول تاريخ همواره پيامبران از جانب يک خدا آمده اند و همه به توحيد دعوت كرده اند ؛ همچنين اگر خداي دومي در نظام طبيعت بود دو گونه تدبير و نظم بر طبيعت حاکم مي شد در حالي که که يک نظام بر هستي حاکم است والا هستي به هم مي خورد و ... .
2. امام صادق(ع) خطاب به زنديقي فرمودند: « اينکه تو مي گويي خدا دو تاست از سه حال خارج نيست يا هر دو خدا قديم و قوي هستند يا هر دو ضعيفند يا يکي قوي و ديگري ضعيف است. پس اگر هر دو قوي(قادر) هستند چرا يکي ديگري را دفع نمي کند تا به تنها يي عالم را تدبير کند و اگر مي پنداري که يکي قوي و ديگري ضعيف است، ثابت مي شود که خدا يکي است آنچنان که ما مي گوييم چون دومي ضعيف است .»(کافي، ج1، ص80) يعني اگر هر دو ضعيفند که خدا نيستند و اگر يکي قوي و ديگري ضعيف است پس قوي خداست و آن ديگري خدا نيست و اگر هر دو قوي(قادر) هستند ، پس قدرتها با هم درگير مي شوند. چون قدرت اقتضاء غلبه دارد و اگر آن دو خدا از قدرت خود استفاده نکنند، قدرت معطل مي ماند و اين خلاف حکمت است وخدا بايد حکيم باشد. پس اگر هر دو خدا قادر بودند و با هم نزاع مي کردند نظم عالم به هم مي خورد در حالي که نظم عالم پا برجاست و اساسا اگر دو خداي قادر بود و آنها نزاع مي کردند عالمي خلق نمي شد؛ چون يکي جلوي خلق ديگري را مي گرفت.
به عبارت ديگر اگر هر دو قادر باشند يعني هريک مي تواند قدرت ديگري را محدود و اراده خود را غالب سازد ، پس قدرت هر يک مغلوب ديگري است و در اين صورت هيچيک خدا نيستند.

پرسمان دانشجویی