رنسانس اسلام | کتابخانه مجازی الفبا

رنسانس فكري اسلام در چه زماني بوده است و چه تحول چشمگيري رخ داده است؟

رنسانس علمي اسلام يا بهتر است بگوييم نهضت علمي مسلمين با حركتي آهسته از زمان امام صادق(ع) شروع شد. در زمان زندگي امام صادق(ع) حكومت امويان سقوط كرد و عباسيان بر سر كار آمدند كه توجّهي ويژه به علم و فلسفه و كلام و ساير علوم داشتند. در همين عصر ترجمه كتب ديگر ملل جهان به زبان رسمي اسلام(عربي) آغاز شد. اين عصر، به همین مناسبت ، عصر طلايي نام گرفته است. اهل بيت(ع) نيز متناسب با اين فرهنگ هاي وارداتي شروع به تربيت شاگردان نمودند. احاديث اهل بيت(ع) نيز در اين عصر رنگ و بوي علمي، جهان شناختي و فلسفي گرفته است. چون اين گونه مسائل در جامعه ی آن روز مطرح بوده است وطبق معمول شاگردان اهل بيت(ع) در علوم رايج آن زمان نيز سرآمد بودند ؛ بارزترين شخصيت علمي اين دوره در علوم طبيعي جابربن حيان است كه پدر علم شيمي لقب گرفته است. از جمله آثاري كه در اين دوره از امام صادق(ع) به جا مانده است رساله توحيد مفضل است كه حاوي مطالب طبيعت شناختي است. همچنین صدها حديث ديگر كه در زمینه مسائل جهان شناسي و طب و نجوم و غيره است از آن حضرت باقی مانده است.
اولين دوره ی عصر ترجمه از سال 136هجری شروع مي شود تا 193 هجری يعني از خلافت منصور عباسی تا وفات هارون الرشيد. در اين دوره عمدتا كتب نجوم، پزشكي و سيرالملوك از يونان و هند و ايران به عربي ترجمه شد. از مشهورترين مترجمان اين عصر مي توان خاندان نوبخت را نام برد كه ايراني و سرآمد علم نجوم بودند. همچنين مي توان از عبدالله بن مقفع نام برد كه او هم ايراني بود و كتب منطقي ارسطو را ترجمه نمود. كتاب كليله و دمنه نيز در همين عصر ترجمه شد ، که سیاست نامه ای در قالب داستان است.
از ديگر نام آوران اين دوره به افراد زير مي توان اشاره كرد:
1. جورجيس بن بختیشوع رئيس بيمارستان و دارالعلم جندي شاپور،‌ مترجم كتب پزشكي يونان.
2. ابواسحاق ابراهيم بن حبيب فزاري: منجّم، مخترع تجهيزات نجومي و مخترع اسطرلاب.
دوره ی دوم نهضت علمی مسلمین از سال 198 تا سال 300 هجري است ( از حكومت مأمون عباسی(زمان امام رضا (ع) ) تا حكومت مقتدر عباسی( زمان دومین و سومین نائب امام زمان (ع)). در اين عصر علوم عقلي و كلام گسترش ويژه اي يافت و آثار ارسطو و افلاطون در كانون توجّه انديشمندان بود. ابويعقوب بن اسحاق كندي مشهور به فيلسوف عرب متعلّق به اين دوره است. او به علم پزشكي، شيمي، فلسفه،‌ تاريخ، جغرافي و متون حكمت يونان و ايران و هند تسلط داشت و تا مدتها رئيس دارالتّرجمه مأمون بود. در زمان حضور او در بيت الحكمه كتب زيادي در منطق، حساب، موسيقي، نجوم، هندسه، فلكيات و طبيعيات، سياست و ... ترجمه شد. كندي به خاطر علاقه زيادي که به فلسفه داشت مركز تعليم فلسفه نيز تأسيس كرد و شاگردان زیادی پرورش داد. در اين دوره دانشمندان زيادي وجود دارند كه مجال شمارش آنها نيست.
دوره سوم: از سال 300 هجري تا نيمه اول قرن چهارم هجری ؛ اين دوره، دوره افول است در اين دوره بيت الحكمه ی بغداد رونق خود را از دست داد و دانشمندان به بلاد مختلف پراكنده شدند و دوباره در آذربايجان،‌ خراسان، ري، اندلس، خوزستان، مصر، شام و ماوراء النهر ، علم شروع به رشد كرد.
از اين دوره به بعد دانشمندان مسلمان شروع به نقد افكار دانشمندان ديگر ملل كردند و خود به تأسيس علوم پرداختند و اين روند كما بيش تا قرن 10 هجري ادامه داشت و تقريبا با ملاصدرا به اتمام رسید . در اين بين دانشمندان و حكيمان و مخترعان بزرگي پا به عرصه گذاشتند. نظير فارابي،‌ ابوعلي سينا، ابوريحان بيروني، اين هيثم،‌ خوارزمي، خيام، بنوموسي، فرغاني، محمدبن زكرياي رازي، بوزجاني، اهوازي، ماهاني، بتّاني، مسعودي، طبري، خازني، صوفي، مجريطي، شیخ شهاب الدین سهروردی ، خواجه نصيرالدين طوسي، قطب الدين شيرازي، كمال الدين فارسي، شيخ بهايي و ... در اين عصر فلسفه به اوج خود رسيد و كلام پيشرفت شاياني كرد؛ پزشكي با يك جهش عظيم مواجه شد و علم شيمي که قبلا به صورت کیمیاگری بود به صورت علمي و تجربي مطرح گردید ، شاخه هايي از علم فيزيك نیز در این دوره پديد آمد. اب ریحان بيروني چگالي اجسام مختلف را تعيين نمود، قطر كره زمين را محاسبه كرد، خوارزمي علم جبر را بنيان گذاري نمود و رياضيات و هندسه پيشرفت عظيمي کرده و به علومی کاملا پیشترفته تبدیل شدند و علم مثلثات به صورت کاملا علمی و استدلالی توسط مسلمین كشف شد.معادلات درجه دوم با روش کاملا علمی حل شدند و الگوریتم که امروزه مبنای برنامه ریزی کامپیوتر را تشکیل می دهد توسط خوارزمی ابداع شد. در این دوره حسن ابن هيثم قوانين شكست نور و قوانين عدسي ها را كشف كرد، وسايل جراحي پیشرفته ای اختراع شدند به طوري كه مسلمين در این دوره عمل چشم انجام مي دادند،‌ بيمارستان نیز در این دوره اختراع شد وعلم طب به تخصّصهای مختلف تقسیم شد. در این دوره بيماران رواني نیز به طريقه ی علمي معالجه مي شدند.
در این دوره ابوريحان بیرونی براي اولين بار از حركت زمين سخن گفت و خواجه نصيرالدین طوسی هيأت بطلميوسی را مورد نقد جدّي قرار داده آن را زير سؤال برد و با روشهای دقيق علمی در رصدخانه مراغه شروع به رصد ستارگان كرد که بعدها همین آمار رصدی به دست کپرنیک و گالیله افتاد و آنها توانستند بر اساس همین آمار رصدی هیأت جدید( هیأت خورشید مرکزی ) را جایگزین هِدت بطلمیوسی( هیأت زمین مرکزی ) کنند. همچنین گالیله بر اساس کشفیات حسن ابن هیثم در مورد نور و عدسیها توانست تلسکوپ را اختراع کند. در این دوره چندين ماده شیمیایی مهم مثل الكل - که توسط رازي كشف شد- و اسيدها و از جمله اسيدسولفوريك كشف شدند. هزاران كشف و اختراع ديگر نیز در این دوره اتفاق افتاده است که مجال شمارش آنها نیست؛ لذا این دوره را می توان آغاز عصرجدید علم و مقدمه رنسانس علمی مغرب زمین دانست. ولي متأسفانه از اين تاريخ به بعد در اواخر صفويّه و حكومت قاجاريه علم در مشرق اسلامی رو به افول گذاشت و دقيقا در همين زمانها كپرنيك با استفاده از كتب مسلمين هيأت خورشيد مركزي را پيشنهاد كرد و گاليله با استفاده از آثار ابن هيثم تلسكوپ را اختراع كرد و رنسانس علمي در اروپا شروع شد.
ولي خوشبختانه احساس می شود که رنسانس علمي و فكري جديد در جمهوري اسلامي ايران آغاز شده است و با شتاب به پيش مي رود و به نظر مي رسد كه رنسانس اسلامي حقيقي در دهه هاي بعد خواهد بود ؛ و آن زماني است كه علوم با مباني ديني و با توجّه به متون ديني دوباره از نو تأسيس گردند و اين منوط به آن است كه انديشمندان حوزه و دانشگاه بتوانند با بحث و نقد و نظر به يك تئوري مقبول در باب علم ديني برسندتا بتوانند در راستای آن علوم تجربی مبتنی بر دین اسلام را تاسیس کنند.
-------------------------------------------------
براي مطالعه ی بيشتر به منابع زير مراجعه فرماييد:
- نهضت ترجمه، فاطمه جان احمدي
- متفكران اسلام، بارون كارادو وو، مترجم: احمد آرام
- زندگي نامه علمي دانشمندان اسلامي، به كوشش جمعي از محققان
- علم در اسلام، ترجمه دكتر احمد آرام
- زندگي رياضيدانان دوره اسلامي، ابوالقاسم قرباني
- تاريخ نجوم اسلامي، آلفرنسونلينو، ترجمه احمد آرام
- تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي، زين العابدين قرباني

پرسمان دانشجویی