فلسفه امتحان حضرت آدم(ع) | کتابخانه مجازی الفبا

حكمت خداوند در اين كه به حضرت آدم(ع) فرمودند از آن درخت نخور چه بود؟

داستان خلقت حضرت آدم(ع) و سکونت او در بهشت و خوردن از شجره منهيّه و هبوط در عالم ماده از غوامض قرآن کريم و از اسرار قرآن و اهل بيت است از اين رو عرفا و حکما به آيات مربوط به اين جريان عنايت ويژه اي دارند. در مورد بهشت آدم(ع) سه نظر عمده وجود دارد عده اي معتقدند که آن بهشت اخروي بود و عده اي ديگر گفته اند آن بهشت باغي از باغات دنيا بود و عده سومي معتقدند که آن بهشت، بهشت برزخي بود.
قول اول به نظر ضعيف مي رسد چون اگر کسي وارد بهشت اخروي شود ديگر از آن خارج نخواهد شد و شيطان را هم در آن راه نيست. قول دوم نيز بعيد است که درست باشد چون اوصافي که براي بهشت آدم(ع) در قرآن آمده است با باغهاي دنيوي سازگار نيست.بهشت مذکور بهشتي بوده است که در آن گرسنگي و تشنگي و گرما و سرما نبوده است.(ر.ک:سوره طه / 118 و 119 )همين طور هبوط از باغ دنيوي معني ندارد، چون ورود در باغ دنيوي کمالي نيست که خروج از آن اين همه براي حضرت آدم ناگوار باشد. لذا به نظر مي رسد که بهشت حضرت آدم ، بهشت برزخي بوده است. قائلين اين نظريه معتقدند که بدن حضرت آدم و حوا در زمين بود ولي آن دو از بدو خلقت چشم برزخي داشتند و خود را در بهشت برزخي مي ديدند و چون عالم برزخ از حيث وجودي قويتر از عالم ماده است لذا آن دو التفات و توجهي به عالم ماده و بُعد مادي خودشان نداشتند لذا به عورات خود هم توجه نداشتند و آن گاه که از شجره ممنوعه خوردند توجه آنها به بعد مادي خودشان معطوف شد و عورات خود را ديدند پس با برگهاي درختان بهشتي خود را پوشاندند و آن گاه خدا بصيرت برزخي را از آنها گرفت و آنها از مقام برزخي خود سقوط کردند و خود را در دنيا يافتند. اما حقيقت آن درخت طبق آنچه در روايات اهل بيت(ع) آمده است درخت علم محمد و آل محمد است که تمام ميوه هاي جسماني و معنوي از آن يک درخت مي رويد؛ حضرت آدم(ع) در بهشت چنان پنداشت که خدا خلقي اشرف از او نيافريده است، در اين هنگام خدا او را امر کرد که به ساق عرش نظر کند و چون نظر کرد ديد که با قلم تکوين نگاشته است «لا اله الا الله محمد رسول الله و علي بن ابي طالب اميرالمؤمنين و زوجته فاطمه سيده نساءالعالمين و الحسن و الحسين سيدا شباب اهل الجنه» عرض کرد اينها کيانند؟ فرمود: اينها از فرزندان تو هستند و از تو و جميع خلق بهترند و اگر اينها نبودند نه تو را خلق مي کردم و نه بهشت و جهنم و آسمان و زمين را. آنگاه فرمود که مبادا بر مقام اينها غبطه خوري لکن آدم در دل تمنّاي مقام آنها را نمود و شيطان از اين راه بر او و همسرش مسلّط شد و او را وسوسه کرد که از شجره منهيّه بخورد».(تفسير تسنيم، ج3، ص362و363) وقتي آدم و حوّا(ع) تمناي مقام بالاي اهل بيت(ع) را نمودند، شيطان زمینه را براي اغواي آنها مناسب ديد و بر آنها قسم ياد کرد که من خيرخواه شما هستم و گفت آيا نمي خواهيد شما را به درختي راهنمايي کنم که اگر از آن بخوريد جاودان مي شويد و ملک ابدي مي يابيد «پس شيطان او را وسوسه کرد و گفت اي آدم! آيا نمي خواهي تو را به درخت زندگي جاويد و مُلکي بي زوال راهنمايي کنم؟»(طه / 120 ) و گويا اين درخت در بهشت حضرت آدم(ع) تمثل برزخي شجره ی طيّبه ی محمد و آل محمد بوده است که تمام نعمتهاي جسماني و روحاني از آن است واز آن می روید. بنابراين خدا به اين سبب آدم و حوّا را از درخت ممنوعه نهي کرد که آن دو در مقام اهل بيت نبودند و طلب مقام آنها براي آن دو به منزله خروج از حدّ و مرتبه خود بود و نتيجه ی وضعي اين خروج از حدّ تسلّط شيطان و سقوط از مقام بود.لذا بر ما نيز جايز نيست که خود را با اهل بيت(ع) قياس کنيم و بر خدا خرده بگيريم که چرا ما را در مقام آنها نيافريده است و اگر کسي چنين کند بي ترديد از نعمت هدايت محروم مي شود کما اينکه در صدر اسلام خيلي ها بر علي(ع) حسادت کردند و خود را از نعمت وجود او محروم ساختند. حضرت علي(ع) در تفسير آيه «أَمْ يَحْسُدُونَ النّاسَ عَلى‏ ما آتاهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنا آلَ إِبْراهيمَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ ...»(نساء/54) فرمودند: « ما هستيم آل ابراهيم پس ما مورد حسد واقع شديم همان طور که پدرانمان مورد حسد بودند و اوّل کسي که بر ما حسد کرد حضرت آدم بود که خدا خود با دست خود او را آفريد» (الاحتجاج علي اهل الحجاج، ج1، ص160) بنابراين نهي از خوردن درخت ممنوعه، نهي ارشادي بود و خدا به آدم و حوا هشدار داده است که تمناي مقام محمد و آل محمد باعث رسوايي و مشقّت و خروج از بهشت و بسته شدن چشمان برزخي است. لذا حضرت آدم وقتي به دنيا هبوط کرد از آرزوي خود توبه کرد و محمد و اهل بيتش را واسطه بين خود و خدا قرار داد و به اين طريق بر تقدّم و شرف آنها اعتراف نمود و خدا توبه اش را پذيرفت. خداوند متعال فرمود: « فَتَلَقّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِماتٍ فَتابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرَّحيمُ»(بقره/37)؛( سپس آدم از پروردگارش کلماتي دريافت داشت( و با آنها توبه کرد) و خداوند توبه او را پذيرفت چرا که خدا توبه پذير مهربان است.) در روايات متعددي از اهل بيت(ع) وارد شده که اين کلمات، اسمهاي مبارک پنج تن آل عبا بوده است.(ر.ک: بحارالانوار، ج11، ص175و177 و کافي، ج8، ص305 و ...)
مشابه اين جريان براي حضرت موسي(ع) نيز رخ داده است. « وَ لَمَّا جاءَ مُوسى‏ لِميقاتِنا وَ كَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِني‏ أَنْظُرْ إِلَيْكَ قالَ لَنْ تَراني‏ وَ لكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَراني‏ فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَ خَرَّ مُوسى‏ صَعِقاً فَلَمَّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنينَ »(اعراف/143)؛ (و هنگامي که موسي به ميعادگاه ما آمد و پروردگارش با او سخن گفت، عرض کرد پروردگارا! خودت را به من نشان بده تا تو را ببينم. گفت هرگز مرا نخواهي ديد ولي به کوه بنگر، اگر در جاي خود ثابت ماند مرا خواهي ديد اما هنگامي که پروردگارش بر کوه جلوه کرد، آن را همسان خاک قرار داد و موسي مدهوش به زمين افتاد. چون به هوش آمد، عرض کرد خداوندا تو منزهي، من به سوي تو توبه کردم و من نخستين مؤمنانم.) حضرت موسي در واقع مقامي را از خدا مي خواست که در حدّ او نبود، هيچ پيامبري نيست که خدا را با چشم قلب نبيند ولي شهود هر کسي به قدر ظرفيت وجودي خود اوست؛ حضرت موسي شهودي را طلب کرد که فوق مرتبه وجود او بود لذا تاب نياورد و چون متوجّه شد که از حدّ خود گذشته است،‌ لذا توبه کرد. اما آن شهودي که او طلب مي کرد و نشد براي پيامبر(ص) در معراج ميّسر شد.- البته توجه داشته باشيد که رؤيت کنه ذات خدا محال است و مراد از شهود قلبي خدا، شهود اسماء اوست و بالاترين شهود اسماء براي پيامبر و اهل بيت اوست- و علي(ع) فرمود: «لم اعبد ربّا لم اره»(توحيد صدوق، ص109)(پروردگاري را که نبينم نمي پرستم) يعني علي(ع) دائماً در حال شهود پروردگارش بوده است و باز فرمود «لو کشف الغطاء ما ازددت يقينا»(ارشاد القلوب الي الصواب، ج1، ص125)؛ اگر پرده ها برداشته شوند بر يقين من چيزي افزوده نمي شود. يعني آن حضرت هر چه در پشت پرده است را ديده است لذا با برداشته شدن آن بر يقينش افزوده نمي شود.
جهت مطالعه بیشتر به تفسیر تسنیم (آیة الله جوادی آملی) جلد 3 مراجعه فرمایید.

پرسمان دانشجویی