مراتب وجودي انسان | کتابخانه مجازی الفبا

با توجه به مراتب وجودي انسان ها آيا هر فردي در عالم ذر خودش آگاهانه اين رتبه را انتخاب کرده است؟

موجودات هر کدام اقتضائات ذاتي خاص خود را دارند. موجودات غيرزنده و گياهان هر کدام داراي آثاري هستند که ناشي از ساختار وجودي آنهاست. مثلا الکترون و پروتون طوري آفريده شده اند که جاذب هم باشند. ولي دو الکترون يا دو پروتون دافع هم باشند. ساختار نمک اقتضاء مي کند که در مذاق انسان شور باشد. گياهان اقتضاء وجودشان اين است که رشد و توليد مثل کنند. اين گونه اقتضائات را «طبيعت» مي گويند. در حيوانات افزون بر طبيعت، يک سري گرايشات پيچيده تر نيز وجود دارد که همراه با نوعي آگاهي ضعيف و يا ناخودآگاه است. مثل گرايش زنبور و مورچه به زيست اجتماعي يا گرايش به جنس مخالف يا گرايش به حفظ فرزندان خودشان در برخي حيوانات و ... از اينگونه گرايشات و افعال نيز تعبير به «غريزه» مي شود. در انسان علاوه بر طبيعت که مربوط به جسم اوست و غريزه که مربوط به جسم و نفس اوست. يک سري گرايشات ويژه روح نيز وجود دارد. اين گرايشات، اقتضائات ساختار روحي انسان هستند و همراه با نوعي خودآگاهي نسبتا ضعيف اما قوي از غرايز هستند. اينها را مي توان گرايش هاي فطري يا معنوي ناميد. چرا که اموري فرامادي هستند و با منطق مادي سازگار نمي باشند. اين گرايش ها عبارتند از: گرايش به حقيقت، گرايش به پرستش و تقديس، گرايش به زيبايي و هنر، گرايش به خلاقيت و ابتکار، گرايش به خير و فضيلت و گرايش به کمال.
وجود اين گونه گرايشها علتي جزء ساختار وجودي انسان ندارد. يعني اموري فطري، سرشتي و خلقتي هستند. و خداگرايي و خداجويي يعني گرايش به کمال مطلق. يعني گرايش به سرچشمه تقدس. يعني گرايش به زيبايي مطلق. يعني گرايش به خلاقيت مطلق. يعني گرايش به خير مطلق. يعني گرايش به حق و حقيقت مطلق. انسان همواره در افعالش دنبال کمال است. هر فعلي که از انسان صادر مي شود چه خودآگاه و چه ناخودآگاه علتش شوق آشکار يا پنهاني است که از درک آگاهانه يا ناخودآگاه کمال ناشي مي شود. يعني تا تصديق به فايده فعل نباشد فعل صادر نمي شود، اگر چه آن فايده و کمال توهمي يا نسبي باشد. يعني نسبت به يک بعد از وجود انسان کمال باشد. آن که دنبال ثروت است چه از راه دزدي ثروت را کمال مي داند طالب علم، علم را کمال مي داند. طالب شهوت و لذت، لذت را کمال مي داند. يک مخترع، ساختن يک وسيله را رشد و کمال خود مي بيند. يک هنرمند و خطاها، نقاشي زيبا و خط خوش را کمال خود مي يابد. شخصي که به فکر آرايش چهره خود است، زيبايي را کمال مي بيند. قدرت طلب، قدرت را کمال مي داند. انسان دست به هر کاري که مي زند چه بداند هدفش کمال است. اگر چه بسياري اوقات در تشخيص کمال واقعي اشتباه مي کند. لذا انبياء آمده اند تا کمال واقعي را معرفي کنند. تا اينجا نتيجه اين است که اساسا فراموش کردن اصل گرايش به کمال غير ممکن است و اساسا فراموشي مربوط به ذهن و بخش خودآگاه انسان است و مطلب ديگر اين که انسان نه تنها فطرتا کمال و زيبايي و خير و قداست و حقيقت را مي خواهد و مي جويد بلکه از اينها مطلقش را طالب است. يعني هر چه قدرت و ثروت و زيبايي و علم و فضليت و ... به انسان بدهند باز بيشتر مي خواهد. يعني نه تنها گرايش به کمال دارد، بلکه گرايش به کمال مطلق دارد. ولي در عمل راهي را مي رود که به کمال مطلق نمي رسد. توجه ندارد که قدرت مطلق در دنيا و امور دنيوي حاصل نمي شود. توجه ندارد که دارايي مطلق، زيبايي مطلق، خير محض، علم مطلق و ... با دنياي محدود سازگار نيست و نمي توان آنها را از راه دنيا به دست آورد. و منظور از فراموش کردن خدا همين است که انسان کمال مطلق را که در واقع خداست فطرتا مي طلبد ولي در عمل راه را اشتباه مي رود. خيال مي کند که کمال مطلوب او در دنيا قابل حصول است. لذا فراموشي خدا مساوي است با توجه به دنيا. «فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلّى عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ إِلاَّ الْحَياةَ الدُّنْيا: پس از کساني که از ياد ما روي گرداندند و جز زندگي دنيا را نخواستند اعراض کن و روي بگردان ».(نجم، 29) فراموشي خدا يعني دنبال کمال توهمي رفتن. يعني کمال حقيقي خود را با کمالات نسبي اشتباه گرفتن و اين در حيطه خودآگاه انسان اتفاق مي افتد نه در فطرت. فطرت همچنان به دنبال کمال مطلق است. ولي شخص، در تعيين مصداق کمال، دچار اشتباه است. و انبياء آمده اند تا با تعليم درست، فطرت را شکوفا کنند. تا انسان مسير فطرت را با آگاهي طي کند. و گرفتار فراموشي خدا و به تبع آن خود فراموشي نشود. «وَ لا تَكُونُوا كَالَّذينَ نَسُوا اللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ»: (حشر، 19)
انبياء هيچگاه نگفته اند که اي مردم دنبال کمال باشيد، دنبال زيبايي و حقيقت و خير و پرستش باشيد چون اينها در فطرت انسان نهفته است. بلکه گفته اند اي مردم کمال مطلق، تنها خدا است او را بجوييد. زيباي و حقيقت مطلق خداست او را طلب کنيد، خير محض و سرچشمه مقدسات خداست جوياي او باشيد خلاق محض است اوست، او را بجوييد. والا مردم همواره چيزي را پرستيده اند. حتي بت پرستي هم ناشي از فطرت خداپرستي است لکن آدمي در مصداق معبود اشتباه کرده است. حتي کافر محض هم ناخودآگاه در مقابل اموري سرتعظيم فرود مي آورد. يک مارکسيست هم دم از آرمان مارکسيسم مي زند. و حتي حاضر است در راه مارکسيسم جان دهد. پس اصل فطرت خداگرايي و خداجويي غير قابل فراموشي است. و فراموشي در حيطه خودآگاه بشر رخ مي دهد. يعني بشر آنجا که بايد تعقل کند و روبناي اعتقادي خويش را بر روي زيربناي فطرت بسازد دچار خطا مي شود. پس درست است ولي بنايي که روي آن ساخته شده خراب است. و علت اين انحراف، غلبه بعد مادي و غريزي انسان بر بعد متعالي اوست. انسان در ابتداي زندگي، بيشتر محتاج غريزه است تا فطرت فلذا فطرت او به تدريج شکوفا مي شود در دوره نوجواني- هنگامي که شرعا انسان به بلوغ مي رسد- بين غرايز و فطريات تعارضاتي ظهور مي کند. غريزه، انسان را به سوي طبيعت مي کشد و فطرت به سمت ملکوت. لذا جنگ دروني بين دنيا و عقبي، بين ماده و ملکوت، بين نفس و عقل، بين روح و جسم از اين سنين شروع مي شود. هرکدام اينها دنبال اقتضائات خود هستند. و در اين ميان انسان بايد اختيار کند. بايد يک بعد را تحت فرمان بعد ديگر قرار دهد تا آرامش دروني حاصل شود. و چون انس آدمي بيشتر با بعد مادي و طبيعي است، اکثر اوقات اين سمت را انتخاب مي کند. چرا که تصور کمالات محسوس برايش آسانتر از تصور کمال ملکوتي است. ولي با اين انتخاب عملا آرامش برقرار نمي شود. چرا که بعد ملکوتي انسان ساکت نمي نشيند و سر هر فرصتي عليه بعد مادي انقلاب مي کند. و آرامش واقعي زماني حاصل مي شود که بعد طبيعي به طور کامل تحت فرمان بعد ملکوتي باشد.
اما در مورد عالم ذر، يک نظر اين است که عالم ذر همان عالم روح است. يعني روح به محض آفرينش به ربوبيت حق اقرار مي کند. يعني ساختارش، ساختار خداگرا و خداجوست. و اين که گفته اند عالم ذر قبل از اين عالم است، درست است. چرا که عالم روح که عالم تجرد است تقدم وجودي و رتبي و حتي عِلي بر عالم ماده دارد. روح اگر چه از حيث جسمانيه الحدوث است ولي از يک نظر علت جسم است. چرا که غايت اگر چه زمانا مؤخر باشد از حيث رتبه مقدم است. گرچه با نظر دقيق روح تأخر زماني هم ندارد. چرا که اساسا موجود مجرد، مبرا از زمان است. و تقدم و تأخر زماني در مورد آن بي معني است. فلذا مکالمه خدا با انسان که فرمود: «الست بربکم قالوا بلي ...» مکالمه اي تکويني است. يا به عبارتي مکالمه در خلقت است.

پرسمان دانشجویی