علت غايي خلقت | کتابخانه مجازی الفبا

امام نماز جماعت ما گفتند که خدا مجبور بوده خلق کند و گرنه صفت خالق بودن او زير سوال مي رود. اما آيا اين گفته درست است؟ مگر نمي گوييم که خدا نيازمند نيست ولي معناي اين جمله خدا را نعوذبالله نيازمند خلقت مي داند؟

مقصود ايشان مجبور بودن خداوند نبوده. احتمالا ايشان مي خواسته بگويد: خالقيت و جهان مظهري به اقتضاي وجود و ذات خداوند موجود است، يعني نمي توان تصور كرد كه خدايي باشد و جهان هستي نباشد و اين دو لازم و ملزوم هم هستند. به همين دليل نيز اين رابطه اثبات كننده نياز به خلق كردن و جبر هم نخواهد بود.
در رابطه با تجلى شايسته است بدانيد كه تجلى خداوند اقسامى داد كه برخى هيچ ارتباطى با خلقت و ايجاد ندارد مانند تجلى ذات بر ذات كه عالى‏ترين نوع تجلى در مرتبه مقدم بر فعل است و احدى را جز ذات احديت بر آن دسترسى نيست. نوع ديگر تجلى بر خلق است كه آن نيز اقسامى دارد و تا خلقى نباشد اين تجلى موضوع نخواهد داشت و از قبيل سالبه به انتفاي موضوع مى‏باشد. 2- صدق لفظ «خدا» بر ذات احديت مستلزم خلقت جهان و انسان نيست زيرا خدا بودن تقريبا معناى واجب الوجود بودن است و وجوب وجود ذاتى خداوند است ربطى به افعالى الهى ندارد. اما وصف «خالقيت» از اوصاف فضل الهى است و تا از او عملى به نام خلق و ايجاد سر نزند بالفعل متصف به خالقيت نمى‏شود. البته اين به معناى جبرنيست زيرا چه در معناى دقيق فلسفى آن يعنى قوه قاهره برترى توان اراده و اختيار را از وجود ديگرى بربايد و او را ناخواسته بر كارى وادار نمايد. بلكه در اينجا استلزام است مانند آنكه بگوييم اگر زيد عادل است لاجرم بايد رفتارى عادلانه پيشه كند. اين سخن به معناى آن نيست كه زيد از سر جبر و بى‏اختيارى عادل است. بلكه به معناى آن است كه عدالت بدون رفتارى عادلانه بى معنى و تناقض در گفتار است. 3- اگر خداوند جهان را نمى‏آفريد هيچ طور نمى‏شد و ضررى هم به خدا نمى‏رسيد الا اينكه منع فيض از كسى كه قادر به افاضه است بخل است و بخل منافى وجوب وجود است و كسى كه حكيم و قادر فياض على الاطلاق است و در او هيچ نقص و كاستى نيست بخل نمى‏ورزد.
براى روشن شدن اين مسئله، بايد به مطالب زير توجه كرد:
يكم. هدف انسان در كارهايش، رسيدن به كمال يا رفع نقص است؛ براى مثال غذا مى‏خورد تا رفع گرسنگى و نياز بدن كند؛ لباس مى‏پوشد تا خود را از سرما و گرما حفظ كند؛ ازدواج مى‏كند براى ارضاى نيازى كه در اين باره احساس مى‏نمايد. عبادت مى‏كند تا به كمال نهايى و قرب الهى برسد و خدمت به خلق خدا مى‏كند، تا كمالات عالى را كسب كند. اما خداوند، هيچ نقصى ندارد تا با افعالش، آن را برطرف سازد و كمالى را فاقد نيست، تا براى رسيدن به آن بكوشد.
دوم. هدف‏مندى هميشه با نياز همراه نيست؛ بلكه به هر ميزان موجودى كامل‏تر و بى‏نيازتر باشد به رفع نياز ديگران بيشتر اقدام مى‏كند و اين از ويژگى‏ها و نشانه‏هاى موجود كامل و مهربان است. خداوند مهربان نيز در جستجوى نفعى براى خود نيست؛ بلكه مهم‏ترين هدف او، خير رساندن به ديگران و ايجاد زمينه رشد و كمال براى موجودات است.
از اين رو هدف خداوند از آفرينش اين است كه هر ممكن الوجودى را به كمال ممكن و شايسته آن برساند؛ بدون آنكه در اين كار، براى ذات پاك او نتيجه‏اى داشته باشد. هر امر ممكنى در اين جهان، براى خود قابليت و شايستگى هست شدن و دريافت كمالات وجودى را دارد و گويى همگى با لسان حال درخواست وجود و طلب كمال مى‏كنند. آفرينش جهان، پاسخ به اين سؤال‏هاى طبيعى و ذاتى اشياء و در حقيقت به كمال رساندن آنها است.
به ديگر سخن، آفرينش احسان و فيضى است از جانب خدا نسبت به موجودات ممكن. چنين آفرينشى حسن ذاتى دارد و قيام به چنين فعلى؛ جز اينكه خود فعل زيبا باشد، به چيز ديگرى نياز ندارد. او با آفرينش، كمالى را افاضه مى‏كند و وسايل كمال برتر هر موجودى را در اختيار آن مى‏گذارد. و خوددارى از آن بخل و نقص است؛ پس سزاوار است خداى حكيم و كمال مطلق، جهان را بيافريند و آن را در غايت حكمت و لطافت ايجاد كند. بنابراين آفرينش الهى حكيمانه است؛ هر چند در مرتبه آفرينش، نه نيازى بود و نه نيازمندى؛ چه از ناحيه خالق و چه از ناحيه مخلوقات.
اما از آنجا كه خداوند هيچ كمالى را فاقد نيست؛ بلكه عين همه كمالات - از جمله فياضيت على الاطلاق است. بنابراين او با آفرينش نيز به فياض بودن دست نمى‏يازد؛ بلكه چون واجد كمال فياضيت است، جهان و انسان را مى‏آفريند. از همين رو گفته شده است: آفرينش جهان، لازمه فياض بودن خداوند و تجلّى آن است؛ نه مقدمه و سبب فياض شدن. بنابراين تلازم بين فياضيت مطلقه الهى و آفرينش جهان، به معناى آن نيست كه «خدا بايد جهان را بيافريند تا فياض باشد»! اين تعبير مستلزم نوعى نياز است. دقت در توضيحات گذشته، نشان مى‏دهد كه مسئله برعكس است؛ يعنى، خداوند فياض است و نتيجه آن، آفرينش جهان است
‏ جهت آگاهى بيشتر نگا:
الف. عبداللّه، نصرى، فلسفه خلقت انسان، (تهران: مؤسسه فرهنگى دانش و انديشه معاصر، 1379)؛
ب. همو، فلسفه آفرينش، (قم: دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1382)؛
پ. محمد تقى، جعفرى، آفرينش و انسان، (قم: دارالتبليغ اسلامى، چاپ دوم)، بى‏تا)..

پرسمان دانشجویی